"در رسانههای دنیای امروز، زبان، نقشی بنیادین ایفا میکند و محوریترین و مهمترین ابزار برقراری ارتباط با مخاطب را شکل میدهد.
در یک نگاه کلی، میتوان از دو دیدگاه به مفهوم زبان در رسانه نگریست که یکی در دل آن دیگری جای میگیرد. در نگاه عام، زبان مجموعه رمزگانی است که در چارچوب قواعد و قراردادهایی ویژه از هر نظام نشانهشناختی، برقراری ارتباط میان فرستنده و گیرندة پیام را امکانپذیر میسازد. در این تلقی از مفهوم زبان، که زیربنای تمامی ارتباطات انسانی را تشکیل میدهد، هیچ گونه ارتباطی میان رسانه و مخاطبان، خارج از چارچوب جهان زبان پدید نمیآید.
از همین رهگذر است که زبان تصویر، زبان موسیقی، زبان علائم گوناگون، زبان گفتار و حتی زبان سکوت یا ترکیبی از اینها، همگی به تناسب موقعیت در رسانهها و به طور کلی در دنیای ارتباطات بشری کاربرد یافتهاند. در این معنی، زبان، مسلما قدمت بیشتری نسبت به مفهوم خاص زبان، یعنی گفتار و نوشتار دارد؛ اما در عرصة دانشهای بشری، رویکرد علمی به بررسی فرآیندهای این گونه نظامهای دلالتگری به عنوان مجموعهای قاعدهمند از نشانهها، سابقهای چندان طولانی ندارد.
اما زبان در مفهوم خاص (و رایج) خود، به عنوان ابزار سخن گفتن از طریق گفتار یا نوشتار، کهنترین و پیچیدهترین نظام قراردادی دلالتگری ایجاد شده توسط انسان است که در سطوح مختلف؛ از کلیتی متجانس به عنوان نظام کلی زبان (لانگ) گرفته تا کاربرد فردی آن در سطح گفتار (پارول)؛ در گونههای مختلف از جمله گونة فردی، سنی، شغلی، جنسیتی، جغرافیایی، اجتماعی و اقتصادی و ...؛ در سبکهای متفاوت همچون معیار و غیرمعیار، رسمی و غیررسمی، نوشتاری و گفتاری و ... به کار میرود. همین مفهوم خاص زبان است که تحت تاثیر عوامل مختلف تاریخی، جغرافیایی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی، به مرور زمان، نزد هر قوم و ملتی به کلیت مستقل و دارای هویت منحصر به فردی تبدیل شده است که در کنار نمادهای اصیل بومی و ملی آن قوم، به عنوان زبان ملی شناخته میشود.
رسانه از زبان در هر دو مفهوم فوق، استفاده میکند. از سویی با بهرهگیری از فرآیندهای مختلف دلالت در نظامهای نشانهشناختی ویژه، به تولید و انتشار «متن» در مفهوم کلی و وسیع آن میپردازد و در این راستا امکانات گوناگون دیداری و شنیداری از جمله تصویر، گفتار، موسیقی، نوشتار، صداهای محیطی و ... را برای برقراری ارتباط با مخاطبان به خدمت میگیرد؛ و از دیگر سو، بخش عمدهای از «متن»های تحقق یافته در عرصة رسانه، چه در شکل دیداری و چه در شکل شنیداری، در قالب زبان به مفهوم خاص آن (و در رسانة صدا وسیما در قالب زبان فارسی) شکل میگیرد. این گونه است که در رسانههای شنیداری چون رادیو، به علت فقدان تصویر و نشانههای دیداری، وابستگی به زبان گفتار، وابستگی عمیقتری است چنان که رادیو، بدون زبان، ماهیت خود را تقریبا به طور کامل از دست میدهد. در تلویزیون نیز، همچنان که در بیشتر ارتباطات انسانی، زبان گفتار در غالب اوقات، نقش اصلی را ایفا میکند؛ مگر آن که در شرایط ویژه، اقتضای فرآیند ارتباطی، بهرهگیری فرستندة پیام از رمزگان یا زبانی متفاوت با زبان گفتار و نوشتار (همچون موسیقی، تصویر و ...) را ایجاب کند.
این شماره از فصلنامة پژوهش و سنجش به موضوع «رسانه و زبان فارسی» اختصاص یافته است. بنابراین محور اصلی مطالب این شماره را مفهوم خاص زبان یعنی زبان گفتار و نوشتار تشکیل میدهد. امروزه اهمیت و حساسیت جایگاه زبان فارسی در رسانة ملی بر کسی پوشیده نیست. پیش از این نیز صاحبنظران بسیاری با دیدگاههای انتقادی، توصیفی، تجویزگرایانه و ... از جنبههای مختلف به این مقوله پرداختهاند و برخی از جوانب آن را واکاوی کردهاند. با این حال در مقالات این شماره از فصلنامه سعی شده است مسائلی که تا کنون کمتر بدانها پرداخته شده یا چالشهای نوظهوری که در عرصة کاربرد زبان فارسی در رسانههای امروز و بویژه رسانة ملی پدید آمدهاند، مورد بحث قرار گیرند.
زبان فارسی به عنوان یکی از مهمترین نمادها و نمودهای اتحاد ملی، شایستة توجه ویژه است. حرکت به سوی دستیابی به جایگاه مناسب زبان فارسی در رسانة ملی و ایفای نقش رسانه به عنوان یکی از مهمترین متولیان برنامهریزی زبان در جامعه، دغدغهای اساسی است که فصلنامة پژوهش و سنجش میکوشد با طرح مباحثی در این باره، توجه جدیتر پژوهشگران و صاحبنظران را به موضوع جلب کند و زمینة انجام مطالعات گستردهتر و بنیادیتر در این حوزه را فراهم نماید.
"
"یکی از کاربردهای هنری و اغلب طنزآمیز زبان در رسانه ملی «گونه زبانی ساختگی» است. نویسنده در این مقاله قصد دارد ضمن ارائه تعریفی از گونه زبانی ساختگی، اینگونه را از دیدگاه جامعهشناسی زبان، کاربردشناسی اجتماعی و آسیبشناسی زبان بررسی کند و وجوه زیباییشناختی و کارکردهای هنری آن را برای به کارگیری در رسانه ملی تبیین کند.
"
"مقاله حاضر با مرور متون برنامهریزی زبان در آثار غربیان و ایرانیان به تبیین جایگاه متولیان برنامهریزی زبان به طور کلی و زبان فارسی به طور خاص میپردازد و در حقیقت در جستجوی پاسخ پرسشهای زیر است: چه کسانی میتوانند متولی برنامهریزی زبان باشند؟ در این میان رسانهها چه جایگاهی دارند؟ رسانه ملی ایران چه جایگاهی در برنامهریزی زبان دارد؟ مردم ایران که مخاطبان برنامهریزی زبان فارسی هستند، چه نگرشی نسبت به متولیان این برنامهریزی بویژه رسانه ملی دارند؟ در این مقاله، نقش منحصر به فرد سازمان صدا و سیما و ضرورت به رسمیت شناختن این نقش تبیین میشود.
"
"مقالة حاضر، نحوة تغییر خط پهلوی به خط عربی را پس از ورود اسلام به ایران و تغییر خط عربی را در سایر کشورهای آسیایی به خط لاتین در قرن گذشته شرح میدهد و نظرات موافق و مخالفی را که در برابر ایدة تغییر خط فارسی، از حروف عربی به حروف لاتین مطرح شده برمیشمارد.
نویسنده تقویت نظرات موافق تغییر خط را که با ظهور شیوههای نوین ارتباطی (همچون سرویس پیام کوتاه، وبلاگنویسی، چترومها و ...) و مشکلات کاربرد خط فارسی در محیطهای مجازی رخ داده، تهدیدی جدی برای ادامة حیات خط فارسی تلقی میکند.
وی در ادامة مقاله برخی اقدامات مسئولان، نهادها و بویژه صدا و سیما را هموارکنندة راه این تهدید میداند و پیشنهادهایی برای رفع آن و دفاع از خط هزارسالة فارسی مطرح میکند.
"
"مقالة حاضر به مشکلات کاربرد رسمالخط فارسی در اینترنت و تلاشهایی که برای تهیه نرمافزارهای فارسیساز، از سوی محققان و نهادهای دولتی کشور و شرکتهای خصوصی داخلی و خارجی صورت گرفته است، میپردازد. نویسنده به این نکته اشاره میکند که با وجود همه این تلاشها فقدان پشتیبانی مالی و اجرایی لازم از سوی نهادهای دولتی، دستیابی به نتیجه مطلوب را دشوار کرده است.
وی به پروژههایی همچون استاندارد خط فارسی در یونیکد، لینوکس فارسی و نرمافزارهای متعدد ترجمه فارسی اشاره میکند و راهکارهای مفیدی برای رفع مشکلات کاربرد زبان فارسی در محیط مجازی ارائه میدهد.
"
"این مقاله عملکرد نظامهای نشانهای شنیداری و شیوههای گفتمانی در متون تبلیغات رادیویی را بررسی میکند و نشان میدهد که از چه تکنیکها و امکانات صوتی برای انتقال معانی مستقیم و غیرمستقیم پیام تبلیغی استفاده میشود.
نویسنده با تحلیل چند نمونه از تبلیغات رادیویی نشان میدهد که لایههای مختلف پیام رادیویی یعنی لایههای گفتار، موسیقی و صداهای محیطی در طراحی متون تبلیغات رادیویی بهگونهای بهکارگرفته میشوند که شنونده به خرید کالاها یا خدمات مورد نظر ترغیب شود. لایههای دیگر متنی و شیوههای گفتمانی و نقش ترغیبی زبان نیز در تحقق این هدف نقش مهمی ایفا میکنند.
"
"در مجموعههای تلویزیونی و نمایشهای تاریخی که تطبیق شکل، ساختار و محتوای فیلمنامه با واقعیتهای تاریخی ضرورت دارد ایجاد توهم تاریخی و واقعیت نمایی ازطریق بهکارگیری نثری که براساس مختصات و ویژگیهای زبانی دوره موردنظر بازسازی شده باشد ضروری است. در این مقاله به فیلمنامهنویسان و نمایشنامهنویسان توصیه شده است ضمن توجه به زبان نمایشی و ویژگیهای آن، شاخصهای گفتگوی مطلوب را درنظر بگیرند و با رعایت حدود و میزان بازسازی زبان و تفاوتهای زبان گفتار و نوشتار، پس از اتخاذ روش تحقیقی مناسب به نگارش فیلمنامه یا نمایشنامه تاریخی براساس زبان گفتاری دوره موردنظر اقدام کنند.
در پایان نیز راهکارهایی برای بازسازی زبان گفتاری درسهسطح آوایی، واژگانی و نحوی ارائه شده است. "
"مقالة حاضر به بررسی نسبت رسانه و زبان میپردازد. این نسبت را میتوان در قالب یک نسبت زبان شناختی و شناختشناسی (epistemology) در نظر گرفت. رویکردی نیچهای به زبان نشان میدهد که چگونه زبان از استعارهها شکل گرفته و چگونه در حوزة شناختشناسی، بنیاد فهم زبان را استعاره میسازد. استعاره در کاربرد ادبی، انتقال یک موضوع (یا پیام) به موضوع دیگری است که به ظاهر با موضوع اول مرتبط نیست، اما معنا و تجربة دیگری از آن را به دست میدهد. از سوی دیگر، با رویکردی مک لوهانی به رسانه، به سه سازة بنیادین رسانه اشاره میشود: انتقال، پیام (در قالب زبان گفتاری یا زبان تصویری) و معنا. وجود همین سه سازة بنیادین در یک ارتباط زبانی، نسبت زبان شناختی و شناختشناسی زبان و رسانه را مشخص میسازد؛ از آنجا که هرگونه «ارتباط زبانی» از یک «پیام» تشکیل شده است که از فرستنده به گیرنده «منتقل» میشود و «معنای» نهایی را میسازد، میتوان به این نتیجه دست یافت که بنیاد رسانه نیز چون بنیاد زبان بر استعاره است و به عبارت دیگر رسانه همان استعاره است.
"
"مقالة حاضر به نشانهشناسی کلام نمایش رادیویی میپردازد. این نوشتار برگرفته از پایاننامة نگارنده است که تحقیقی توصیفی است و به روش مطالعة میانموردی انجام شده است.
نویسنده ابتدا به مفاهیمی چون متن، رسانه به عنوان ابزار و نشانهشناسی لایهای پرداخته، سپس نشانهشناسی نمایش رادیویی را تشریح کرده و کلام را به عنوان مهمترین ابزار نمایش رادیویی مورد بررسی قرار داده است. وی در اصل، تعامل کلام را با عوامل پیرازبانی سنجیده است.
در پایان مقاله، نمونههایی از نشانههای مکان، زمان، وقایع، اشخاص، حرکت، حالات دراماتیک و روابط افراد که در کلام نمایش رادیویی به کار میرود، عرضه شده است.
"
"نویسنده در این مقاله میکوشد تا نشان دهد فهم متن مجموعههای تلویزیونی، حاصل عملکرد کدام نظامهای نشانهای است و در این میان نقش نظام نشانههای زبانی را برجسته میکند.
وی ابتدا نظامهای نشانهشناختی را به چهار گروه: تصویری، حرکتی، موسیقایی و زبانی تقسیم میکند و سپس با توصیف رمزگانهای فرعی زبان و رمزگانهای پیرازبانی نمونههایی از دلالتهای زبانی و پیرازبانی را در مجموعههای تلویزیونی مختلف ایرانی به عنوان شاهد ذکر میکند.
وی در ادامه به شرح متن تلویزیونی و دلالتهای معنایی در آن میپردازد و در پایان مقاله برخی اشکالات زبانی را در مجموعههای تلویزیونی داخلی برمیشمرد و راهکارهایی برای رفع آنها ارائه میکند.
"