رضا فرخ نژاد

هدف ترسیم شده نظام جمهوری اسلامی ایران، رسیدن به تمدن نوین اسلامی است. امری که بارها از سوی رهبر معظم انقلاب (مدظله العالی) بر آن تأکید شده و همواره خواستار توجه به افق تمدنی و برنامه ریزی راهبردی برای تحقق آن بوده اند. از مهمترین راهبردهایی که در تحقق تمدن باید پی جویی شود، راهبردهای ارتباطی و رسانه ای است. در نگاه دینی ملاک حقیقی تکامل و پیشرفت، زمینه سازی برای تقرب فردی و اجتماعی به سوی خداوند متعال است. بر این مبنا، نظام ارتباطی مؤثر نیز تابع بهبود شاخص هایی نظیر بالا رفتن سرعت انتقال یا سهولت در برقراری ارتباط نخواهد بود. پدیده ای که به ویژه در دهه های اخیر با تحولات عظیم فناوری های ارتباطی و سلطه جهانی رسانه های مدرن، عملاً حرکت به سمت افق تمدنی اسلامی و ایرانی را با چالش هایی مواجه کرده است. این جستار در پی طرح این پرسش است که جمهوری اسلامی ایران در این شرایط و در مسیر حرکت و ایجاد تمدن نوین، چه باید بکند، و تلاش نموده تا از طریق تحلیل مضمون آثار علمی و مکتوب صاحب نظران این حوزه، چند راهبرد ارتباطی پیشینی را برای نزدیک شدن به این آرمان ارائه نماید تا حکمرانی رسانه ای کشور با اتخاذ و اجرایی کردن این راهبردها، برهم زننده نظم ارتباطی نظام سلطه و محقق کننده ارتباطات تمدن ساز اسلامی باشد. برخی راهبرد های پیشنهادی مانند «نفی بت بودگی فناوری های نوین ارتباطی» جنبه سلبی دارند، و برخی دیگر همچون «تنظیم گری همگرای نظام رسانه ای»، «تقویت مهارت های شنیداری» و «مبنا قرار دادن انسان شناسی به جای منطق ریاضی در ارتباطات» جنبه ایجابی دارند.

خط مشی گذاری در واقع نوعی برنامه ریزی محتوایی است که برای تولید محتوای مؤثر در رسانه، حائز اهمیت است؛ اما گاهی آنچه در عمل شاهد آن هستیم فاصله نه چندان کم، برنامه های تولید شده با تصورات افراد از اجرای خط مشی ها است. کشف چرایی این فاصله برای موفقیت خط مشی ها امری لازم و ضروری است. با توجه به جایگاه و نقش معاونت سیما در راهبری برنامه های تلویزیونی، هدف این پژوهش شناسایی موانعی است که اجرای موفق خط مشی های رسانه ای در معاونت سیمای جمهوری اسلامی ایران را با مشکل مواجه می کند. این پژوهش کاربردی به روش تحلیل مضمون طی 15 مصاحبه نیمه ساختاریافته با خبرگان و صاحب نظران حوزه خط مشی گذاری رسانه انجام شده است. داده ها در سه مرحله توصیفی، تفسیری و یکپارچه سازی با استفاده از نرم افزار تحلیل داده های کیفی مکس کی ودا کدگذاری شده و مورد تحلیل قرار گرفته است. موانع اجرای خط مشی های رسانه ای در معاونت سیما در چهار مرحله «تدوین»، «ابلاغ و اقناع»، «اجرا» و «نظارت و ارزشیابی» دسته بندی شدند. نتایج نشان داد ضعف در شناسایی مسئله، شکل گیری خط مشی، ضعف در اقناع مجریان، توزیع نامناسب خط مشی، مسائل مالی و انسانی، فقدان نظام ارزشیابی منسجم و نبود ضمانت اجرا از موانع اجرای خط مشی های رسانه ای در معاونت سیما است.

کودکان یکی از پربیننده ترین و مخاطبان خاص تلویزیون هستند. تلویزیون، به دلیل بهره مندی از جذابیت های تصویری و قدرت همانندسازی، بر برداشت مخاطب کودک از هویت خود، درونی شدن فرهنگ و الگوهای فکری و رفتاری وی تأثیر می گذارد. بنابراین، تنها شبکه تخصصی کودک در ایران انتخاب شد تا قابلیت های هویت سازی آن مطالعه و به این پرسش پاسخ داده شود که برنامه های آن در چه مفصل بندی گفتمانی تولید و پخش می شوند؟ بدین منظور، ابتدا نظام معنایی گفتمان انقلاب اسلامی و کودک مطلوب آن با رویکرد لاکلائو و موفه از بیانات و مکتوبات رهبران انقلاب اسلامی مفصل بندی و در مرحله بعدی نظام معنایی برنامه های تلویزیونی شبکه کودک، در بازه زمانی شش ماهه دوم سال 96، تحلیل گفتمان شد. در اندیشه رهبران انقلاب اسلامی، «کودک مطلوب» به معنای پرورش یافتن قوای روحی، جسمی و شکوفایی استعدادهای ذاتی وی است و این مهم بدون توجه به دال مرکزی توحید میسر نمی شود. هویت های «کودک مؤمن»، «ایرانی»، «انقلابی»، «عالم و فلسفه دان»، «اخلاق مدار»، «تندرست» و «جامعه پذیر» هفت هویت کودک مطلوب گفتمان انقلاب اسلامی را تشکیل می دهند. نتایج نشان می دهد که شبکه به اشکال مختلف، آن هویت ها را برساخت کرده است. در مجموع برنامه های تولیدی و تأمینی شبکه، هویت «کودک جامعه پذیر»، «کودک عالم و فلسفه دان»، و «کودک مؤمن»، به ترتیب بیشترین بازنمایی را داشته اند. در برنامه های تولیدی، بیشترین بازنمایی مربوط به «کودک جامعه پذیر» است و بازنمایی هویت «کودک عالم و فلسفه دان» و «کودک مؤمن» در رتبه های بعدی قرار دارند. لکن برنامه ای که منحصراً «کودک انقلابی»، «کودک ایرانی»، «کودک اخلاق مدار»، و «کودک تندرست» را بازنمایی کند، یافت نشد. در برنامه های خارجی بازنمایی هویت های «کودک جامعه پذیر» و «کودک عالم و فلسفه دان»، بسامد بالایی داشته است. در برنامه های تأمینی داخلی نیز بیشتر هویت «کودک جامعه پذیر»، «کودک مؤمن»، «کودک اخلاق مدار» بازنمایی شده است. کلیپ های پخش شده هم به ترتیب هویت های «کودک عالم و فلسفه دان»، «کودک مؤمن»، «کودک جامعه پذیر» و «کودک ایرانی» را بازنمایی کرده اند.

اهمیت دوران کودکی در هویت یابی و نیز تلاش مخاطبان کودک در شناخت رمزگان های دیگر فرهنگ ها، این پژوهش را بر آن داشت تا عملکرد شبکه کودک را در شش ماهه دوم سال 96 به صورت تمام شماری و با استفاده از «نشانه شناسی فرهنگی لوتمان»، در شکل گیری فرایند دیگری سازی به مثابه اقدامی ضد هژمونیک و همچنین تثبیت هویت فرهنگی «خود» بررسی نماید. یافته ها نشان می دهد گفتمان غرب در برخی موارد حضور خود در سپهر نشانه ای فرهنگ اسلامی ایرانی را تحمیل کرده است. چون مفروض پژوهش دیگری غربی را در حکم پادفرهنگ می داند، لذا ضعف در فرایند دیگری سازی را به مثابه تعامل فرهنگی نمی شناسد. شبکه، نماینده الگوی مبتنی بر «هم خود و هم دیگری» است. یعنی به جای الگوی «خود دیگری قطبیده» از الگوی «خود دیگری آمیخته» بهره می برد. بر مبنای نظریه اومولت، برنامه های تولیدی، رویکردی محافظه کارانه نسبت به مسائل پیرامونی و جامعه داشته و بیشتر بر تاریخ و سنت تأکید دارند. در مقابل برنامه های تأمینی بر مؤلفه های جامعه پذیری، ثروت، قدرت و سبک زندگی تمرکز داشته اند. یکی از شیوه های مؤثر شبکه کودک به عنوان راهکاری ضدهژمونیک برای غیریت سازی، بهره مندی از سازوکارهای ترجمه فرهنگی در برنامه های تأمینی خارجی است. در این مسیر فرایندهای تکرار و خلاقیت به خوبی در شبکه به کار گرفته شده است، اما لازم بود عوامل فرهنگی «خود» و «دیگری» از طریق مکانیزم های طرد و جذب به کار گرفته می شد تا متون پخش شده ویژگی های کاملاً فرهنگ بنیاد را برای خودش احراز کند. 

مقاله بر آن است بر مبنای دو نظریه «چارچوب سازی» و «طرح ذهنی»، انواع اینفوگرافیک را به عنوان یکی از مؤثرترین راهکارها برای بهبود درک مخاطب و انتقال موفق پیام های رسانه ای معرفی نماید.بر این اساس 37 اینفوگرافی ها و موشن گرافیک های پخش شده در برنامه های غیرنمایشی و غیرخبری شبکه های یک، دو، سه، چهار و پنج سیما طی سال 1396 به صورت تمام شماری، با رویکرد نشانه شناسی لایه ای و با استفاده از الگوی «سلبی» و «کاودری» بررسی و تحلیل شده است. یافته ها نشان می دهد این شبکه ها 37 اینفوگرافیک پخش کرده اند که از این تعداد، 12 مورد ایستا، 19 مورد متحرک و 6 مورد چند رسانه ای است. تحلیل نشانه شناختی آثار نشان می دهد، میزان استفاده از نشانه های شمایلی بیشتر و موفق تر بوده ولی نظام های نشانه ای به کار رفته، در تولید معنا موفق نبوده و کمتر به جنبه های دلالتی آن پرداخته اند. از نظام نشانه ای تصویری استفاده مطلوبی نشده است و عموماً کارکردی تزئینی داشته اند. نظام نشانه ای کلامی بیش از هر نظام دیگر بر کل آثار سیطره دارد در حالی که کاربرد موشن یا اینفوگرافی ساده سازی مفاهیم پیچیده به زبان تصویر است. نسبت گفتار به گرافیک نامتناسب است، از شیوایی، سادگی و ایجاز برخوردار نیستند. در بعد نوشتاری نیز ناخوانا بودن واژگان، انتخاب نامناسب قلم به لحاط تناسب گرافیکی با کل اثر، آنها را در تولید معنا و جذابیت های بصری ناکام گذاشته است. در نشانه های حرکتی، حرکت ها ناچیز و کارکردی معناساز ندارند. عموماً آثار از اهداف و کارکردهایی که بر یک اینفوگرافیک مطلوب مترتب است (اطلاع رسانی، رابطه بصری اثر و اطلاعات و ...)، کاملاً به دور بودند. البته استفاده مناسب از نشانه های شمایلی، موسیقی مناسب، نریتورهای توانمند و پژوهش های برنامه ای را می توان از نقاط قوت اینفوگرافی های پخش شده به شمار آورد.

"نویسنده در این مقاله می‌کوشد تا نشان دهد فهم متن مجموعه‌های تلویزیونی، حاصل عملکرد کدام نظام‌های نشانه‌ای است و در این میان نقش نظام نشانه‌های زبانی را برجسته می‌کند. وی ابتدا نظام‌های نشانه‌شناختی را به چهار گروه: تصویری، حرکتی، موسیقایی و زبانی تقسیم می‌کند و سپس با توصیف رمزگان‌های فرعی زبان و رمزگان‌های پیرازبانی نمونه‌هایی از دلالت‌های زبانی و پیرازبانی را در مجموعه‌های تلویزیونی مختلف ایرانی به عنوان شاهد ذکر می‌کند. وی در ادامه به شرح متن تلویزیونی و دلالت‌های معنایی در آن می‌پردازد و در پایان مقاله برخی اشکالات زبانی را در مجموعه‌های تلویزیونی داخلی برمی‌شمرد و راهکارهایی برای رفع آنها ارائه می‌کند. "