نگار داوری اردکانی

جستار پیش رو در پی آن است که الگوهای واژه سازی سه پسوند اشتقاقی «- کده»، «-ِ ستان» و «- زار» فارسی را از دیدگاهی ساخت بنیاد واکاوی کرده و سویه های گوناگون ساختاری و معنایی آن ها را بررسی کند. پژوهش در چارچوب نظریه ساخت واژه ساختی (بوی، 2010 و 2018) انجام گرفته تا الگوهای واژه سازی سه پسوند پیش گفته را بر پایه مفهوم «ساخت» و «طرح واره های ساختی» تحلیل نموده و چندمعنایی آن ها را به کمک مفهوم «زیرطرح واره های ساختی» تبیین نماید. داده های پژوهش برگرفته از پیکره ساخت واژی خود نگارندگان (با بیش از دوازده هزار واژه مشتق و مرکّب فارسی)، فرهنگ املایی خطّ فارسی (صادقی و زندی مقدم، 1391) و فرهنگ فارسی زانسو (کشانی، 1372) بوده که درمجموع (187) واژه مشتق ساخته شده با سه پسوند پیش گفته را دربر می گیرد. یافته های پژوهش نشان می دهد که برای تبیین چندمعنایی الگوهای واژه سازی این پسوندها، پذیرش ایده «واژگان پایگانی» و بهره گیری از مفهوم زیرطرح واره های ساختی لازم است تا بتوان هر معنای متمایز مربوط به الگوی اشتقاقی را در قالب یک زیرطرح واره مجزّا نشان داد. خود زیرطرح واره ها در سطوح گوناگونی از انتزاع قرار دارند و در نهایت، همگی در زیر یک طرح واره بسیار انتزاعی و کلّی مرتبه بالاتر قرار می گیرند؛ این پدیده را چندمعنایی ساختی می نامند، یعنی گونه ای از چندمعنایی که نه در سطح واژه های عینی، بلکه در سطح طرح واره های ساختی انتزاعی تبیین می شود.

انبوه و شتاب رخدادهای صد سال اخیر ایران، زمانِ ایرانی را دچار فشردگی و مفاهیمِ زبان فارسی را دچار آشوب کرده است. این آشوب معنایی در میدان واژگانیِ یک مفهوم و رقابت واژه های هم خانواده به خوبی نمایان می شود. «رنجبر»، «مستضعف»، «زحمتکش»، «تهی دست» و «قشر آسیب پذیر» را می توان متعلق به میدان واژگانی «فرودستان» دانست و این پرسش ها را مطرح ساخت که دلایل پدیدآیی هر کدام از آنها چه بوده است و چه طور در دوره ای خاص به واژگانی کلیدی در رویدادها و دوره های تاریخ معاصر بدل شده اند؟ روابط قدرت و ایدئولوژی پنهان در پسِ گفتمان های مولّد و مبلّغ این واژه ها کدام اند؟ چه بینامتنیتی در این میان وجود دارد؟ هر واژه چه طور هژمون شده است؛ چه مدلول هایی داشته و در طول زمان چه چرخش های معنایی ای را از سر گذرانده و این چرخش ها و اوج و افول ها در چه شرایطی ممکن شده است؟ در این موضوع مطالعاتی، که هم سویه های تاریخی دارد و هم زبانی، پیش از همه، روش و الگوی پژوهش است که خود بدل به مسئله می شود تا از خود بپرسیم کدام رویکردهای تاریخی و زبانی می توانند به پژوهشگر در یافتن پاسخی دقیق تر به این پرسش ها یاری رسانند؟ از این رو، پیشنهاد پژوهش نظری حاضر ساخت الگویی ترکیبی از رشته های زبان شناسی و تاریخ است که در آن تحلیل انتقادی گفتمان فرکلاف در مرکز قرار می گیرد و تلاش می شود با کمک گرفتن از دو رویکرد دیگر از حوزه های تاریخ و معناشناسی، یعنی تاریخ مفهوم های رینهارت کوزلک و میدان واژگانی یوست تریر، یک الگوی نظری فراهم شود که هم به کارِ مورخانی بیاید که دغدغه های زبانی دارند و هم یاریگرِ زبان شناسانی باشد که تاریخی فکر می کنند

پسوند «- ار» یکی از پسوندهای اسم ساز (و گاه صفت ساز) زبان فارسی است که به باور بیشتر پژوهشگرانی که تا به امروز درباره آن مطالعه کرده اند دارای معناهای فاعلی، مصدری و مفعولی است. در پژوهش پیش رو این پسوند را از دیدگاه دستور شناختی لانگاکر ( 2008, 2009 ) و نظریه ساخت واژه ساختی بوی ( 2010, 2016 ) مورد بررسی قرار داده و کوشیده ایم تبیینی شناختی و ساخت بنیاد از این پسوند و کاربردهای آن ارائه دهیم. این پژوهش از لحاظ تجربی (یعنی روش گردآوری داده ها) پیکره بنیاد و از لحاظ نظری (یعنی روش و چارچوب تحلیل) مبتنی بر رویکرد شناختی و ساخت بنیاد است. داده های پژوهش دربرگیرنده 38 واژه مشتق ساخته شده با پسوند «- ار» است که از پیکره ساخت واژی خود نگارندگان (شامل بیش از ده هزار واژه مشتق و مرکب فارسی) و فرهنگ زانسو گردآوری شده است. یافته های پژوهش گویای آن است که این پسوند در پنج زیرطرح واره ساختی متفاوت به کار می رود و با پیوستن به ستاک گذشته و اسم، قلمروهای شناختی فرایند، کنشگری، نمود و رابطه را بیان می کند. این یافته ها همچنین نشان می دهد که فرایند شناختی «بریافت» و به ویژه دو جنبه مهم آن شامل برنمایی و مشخص سازی، نقش تعیین کننده ای در شکل گیری زیرطرح واره های مربوط به پسوند «- ار» دارد.

یکی از پویاترین گستره های پژوهشی در زبانشناسی اجتماعی، جستار در زمینه رمزگردانی، به ویژه در سه دهه گذشته بوده است. رمزگردانی یکی از پدیدارهای زبانی برآمده از هم کنشی زبان ها، به ویژه در جوامع دو یا چندزبانه است. تعریفهای گوناگونی برای رمزگردانی ارائه شده که بهسختی می توان میان آنها به نقطه مشترکی دست یافت. از این رو پرداختن به این تعاریف، با هدف رسیدن به تعریفی کاربردی و فراگیر یا دستهبندی نظاممند تعریفهای موجود ضروری مینماید. ارتباط میان رمزگردانی و دیگر پدیدههای زبانی برآمده از برخورد زبانها نیز درخور توجه است. در پژوهش پیش رو به موضوع رمزگردانی و تعریفهای گوناگون آن، پیشینه مطالعاتی آن، ارتباط آن با دیگر پدیده های حاصل از برخورد زبانی همچون دو/چندزبانگی، وامگیری، رمزآمیزی، تداخل، زبان آمیخته و نیز فواید مطالعه رمزگردانی و برخی از کارکردهای آن پرداخته میشود. این مقاله بخشی از یک کار پژوهشی گستردهتر درباره جنبههای گوناگون رمزگردانی است که دیگر بخشهای آن، در آینده-ای نزدیک، ارائه خواهد شد.

به موازات فرایند جهانی شدن، دامنه زبان انگلیسی به اکناف جهان گسترانده شده و این زبان در طیف وسیعی از کشورها و جوامع غیرانگلیسی زبان رواج یافته است. این گسترش منجر به ظهور گونه های محلی و غیربومی این زبان شده است. پیدایش گونه های محلی انگلیسی، چالش های نظری و آموزشی متعددی را فراروی برنامه ریزان زبان قرار داده، تمایز میان زبان های اول، دوم و خارجی را از بین برده و بسیاری از مفروضات ما درباره مفهوم معیار زبانی و نگرش های زبانی را در معرض بازبینی قرار داده است. بنابراین، تلاش های مختلفی صورت گرفته تا موقعیت این زبان را در بافت جهانی و در ارتباط با رشد روزافزون پدیده جهانی شدن تبیین نماید. در پژوهش حاضر تلاش می شود تصویری جامع از عمده ترین رویکردهای موجود به زبان انگلیسی ارائه گردد. از جمله این رویکردها می توان به انگلیسی به عنوان زبان معیار جهانی، انگلیسی های جهانی، انگلیسی همگانی، خانواده زبان های انگلیسی، زبان امپریالیستی و زبان های جهانی انگلیسی اشاره کرد. به طور کلی، به نظر می رسد که علیرغم رویکردهای مختلفی که در تبیین وضعیت انگلیسی به مثابه زبانی جهانی وجود دارد، این زبان از مفهوم یکپارچه خود فاصله گرفته، به زبانی ناهمگون تبدیل شده و معیارهای آن صورتی بومی شده یافته است.

پژوهش حاضر دو پسوند اشتقاقی «-ین» و «-ینه» را در زبان فارسی بررسی و سویه های گوناگون معنایی و صوری آنها را واکاوی می نماید و می کوشد با رویکرد ساخت بنیاد و در چارچوب نظریه ساخت واژه ساختی الگوهای واژه سازی را بر پایه مفهوم «طرحواره های ساختی» و رابطه پایگانی این طرحواره ها تبیین نماید. ساخت واژه ساختی نظریه ای واژه بنیاد و نشانه بنیاد در حوزه ساخت واژه است که رویکردی شناختی و کاربردبنیاد به واژه سازی دارد. داده های پژوهش برگرفته از پیکره ساخت واژی نگارندگان، با بیش از 12000 واژه مشتق و مرکب فارسی، و فرهنگ فارسی زانسو (کشانی، 1372) است که 71 واژه مشتق ساخته شده با پسوند «-ین» و 59 واژه ساخته شده با پسوند «-ینه» را در بر می گیرد. براساس یافته های پژوهش این پسوندها تنوع معنایی چشمگیری دارند که در سطح طرحواره های ساختی انتزاعی قابل تبیین است نه در سطح واژه های عینی زبان و از همین رو آن را چندمعنایی ساختی می نامند. پسوند «-ین» می تواند در 7 زیرطرحواره ساختی نمایان شود و واژه هایی از مقوله صفت بسازد، اما «-ینه» دارای 9 زیرطرحواره ساختی است و واژه هایی از مقوله اسم و صفت می سازد.

پژوهش پیش رو، پسوند اشتقاقی «- انه» در زبان فارسی را مورد واکاوی قرار می دهد و سویه های گوناگون ساختاری و معنایی/ کارکردی آن را بررسی می کند. این پژوهش، با رویکردی ساخت بنیاد و در چارچوب نظریه ساختواژه ساختی انجام گرفته که می کوشد الگوهای واژه سازی را بر پایه مفهوم «ساخت» و «طرحواره های ساختی» تبیین نماید و روابط پایگانی میان طرحواره ها و زیرطرحواره ها را به گونه ای سامان مند نشان دهد. داده های پژوهش برگرفته از پیکره ساختواژی خود نگارندگان (با بیش از 10000 واژه مشتق و مرکّب فارسی)، فرهنگ فارسی زانسو (کشانی، 1372) و واژه های مستخرج از فرهنگ پسوند در زبان فارسی (رواقی، 1388) است که 944 واژه مشتق ساخته شده با پسوند «- انه» را دربر می گیرد. یافته های پژوهش نشانگر آن است که «- انه»، پسوندی چندمعنا و دارای تنوّع معنایی چشمگیری است که میتواند در 12 زیرطرحواره ساختی نمایان شده و واژه هایی از مقوله اسم، صفت یا قید بسازد. این چندمعنایی، نه در سطح واژه های عینی، بلکه در سطح طرحواره های ساختی انتزاعی قابل تبیین است و از این رو، آن را چندمعنایی ساختی می نامند.  

این مقاله برگرفته از یک پژوهش وسیع تر در باب سرودهای ملی کشورهای جهان است. در این بخش از پژوهش، سرودهای ملی کشورهای اروپایی را در چارچوب الگوی لاکلا و موفه، رویکرد وندایک و برخی ابزارهای زبان شناختی مورد بررسی قرار می دهیم و می کوشیم به این پرسش ها پاسخ دهیم: دال های مرکزی سرودهای ملی هر کشور چیست؟ شباهت ها و تفاوت های ساختارهای زبانی در متون سرودهای ملی این کشورها کدام اند؟ به این منظور، ترجمة فارسی سرودهای ملی 30 کشور اروپایی را بررسی کرده ایم. در این تحلیل، از متن سرودهای ملی کشورهای اروپایی، 46 دال مرکزی که مورد توجه همة ملت هاست، استخراج کردیم. از میان دال های مرکزی به کاررفته در سرودهای ملّی کشورهای اروپایی جنگ، گذشته گرایی، وصف سرزمین، آزادی، اتحّاد، مناجات با خدا و آینده گرایی بیشترین فراوانی را دارند. ساختارهای زبانی این بررسی نشان می دهد استفاده از زمان حال به طور معناداری بیشتر از دو زمان گذشته و آینده است. 14 کشور اروپایی (46.66% کل کشورهای اروپایی) در سرودهای ملی شان بر تقابل و قطبیت «ما» درمقابل «آن ها» تأکید ویژه دارند و 16 کشور باقی مانده (53.33%) فقط از خود می گویند و قائل به غیریتی در مقابل آن نیستند. فراوانی واژه های ایجابی در (96.66% از سرودهای ملی کشورهای اروپایی) بیشتر از واژه های سلبی است. فرانسه تنها کشوری است که در آن فراوانی واژه های سلبی بیشتر از واژه های ایجابی است.

در سال های اخیر مطالعات گسترده در زمینه فرهنگ و والدگری نشان داده که اهداف و ارزش های فرزندپروری والدین منجر به تفاوت هایی در رفتارهای والدگری آن ها خواهد شد. پژوهش حاضر با هدف مشاهده الگوی تعامل مادران ایرانی در یک موقعیت بازی طراحی شد. پژوهش از نوع مطالعات کیفی بوده و 30 زوج مادر و کودک (15 دختر و 15 پسر) به صورت هدفمند انتخاب شدند. برای مشاهده تعامل مادر کودک، یک موقعیت بازی طراحی و توسط دوربین فیلم برداری ثبت شد. داده های مشاهده ای بر اساس روش های تجزیه و تحلیل کیفی مورد بررسی قرار گرفتند. از طریق کدگذاری و مقوله بندی داده های مشاهده ای، الگوهای رفتاری کلامی (مثبت، منفی و تسهیل گرانه) و غیرکلامی (مثبت، منفی و ارتباطی) در تعامل والد-کودک استخراج، و توسط پژوهشگر نام گذاری شدند. بر اساس نمره گذاری کدهای مشخص شده، رفتارهای کلامی تسهیل گرانه و رفتارهای غیرکلامی منفی بیشترین فراوانی را داشتند. مجموعه رفتارهای مادران که جریان بازی را برای کودک تسهیل و از فعالیت عملی و ذهنی او می کاهد رفتارهای تسهیل گرانه نام گذاری شدند، که این رفتارها بیشترین فراوانی را در میان مادران ایرانی داشتند. بر اساس پژوهش های مشابه انجام شده، رفتار والدگری مادران ایرانی به فرهنگ های ژاپنی، چینی و لاتینی شباهت بیشتری نسبت به مادران آمریکایی، بریتانیایی و استرالیایی داشت.

سرودهای ملّی به عنوان متونی برساخته و نمادین از رویکردها و کانون های توجّه کشورها همواره قابل تأمل و بررسی بوده و هستند. این تحقیق برآن است تا به سرود ملّی از منظر زبانشناختی در چارچوب تحلیل انتقادی گفتمان و نظریه ی گفتمان (تلفیقی از ابزارهای رویکرد ون دایک و نظریه ی لاکلاوموف) بپردازد. در این پژوهش می کوشیم به پرسش های زیر پاسخ دهیم : دال های مرکزی سرود ملّی هر کشور چیست؟ شباهت ها و تفاوت های ساختارهای زبانی در سرودهای ملّی این کشورها کدامند؟ به این منظور ترجمه ی فارسی سرودهای ملّی 48 کشور آسیایی و نیز 5 کشور عضو دائم شورای امنیت سازمان ملل متحّد بررسی می شود. در این تحلیل از سرودهای ملّی کشورهای آسیایی، 62 دال مرکزی که مورد توجّه همه ی ملّت هاست استخراج شد. ساختارهای زبانی این بررسی نشان می دهد که استفاده از زمان حال(%97) به طور معناداری بیشتر از دو زمان آینده(%65) و گذشته(%59) است. 12 کشور آسیایی (%25) در سرودهای ملّی شان بر تقابل و قطبیت «ما» در مقابل «آن ها» تأکید ویژه دارند و 36 کشور باقیمانده (%75) فقط از خود می گویند و قائل به غیریتی در مقابل آن نیستند. فراوانی واژه های ایجابی در (%93) بیشتر از واژه های سلبی است. کاربرد واژه های سلبی در کشورهای توسعه یافته بسیار کمتر از سایر کشورهاست. از میان اعضای دائم شورای امنیت، سرود ملّی کشور روسیه از بیشترین شباهت های زبانی با سایر سرودهای کشورهای آسیایی برخوردار است و بیشترین واگرایی را از سرود سایر اعضای شورای امنیت داراست.

سرودهای ملّی به عنوان متونی برساخته و نمادین از رویکردها و کانون های توجّه کشورها همواره از منظرهای مختلف قابل تأمل و بررسی هستند. این پژوهش برآن است تا به سرود ملّی در چارچوب الگوی لاکلاو و موفه، رویکرد وندایک و برخی ابزارهای زبان-شناختی بپردازد و می کوشد به پرسش های زیر پاسخ دهد: دال های مرکزی سرودهای ملّی کشورها کدامند؟ چه رابطه ا ی میان درجه ی توسعه یافتگی کشورها و مفاهیم مندرج در سرودهای ملّی وجود دارد؟ شباهت ها و تفاوت های یافته های زبانشناختی گفتمانی در متون سرودهای ملّی کشورهای مورد بررسی کدامند؟ به این منظور سرودهای ملّی 114 کشور از 5 قارّه ی جهان بررسی شد. از میان دال های مرکزی به کاررفته در سرودهای ملّی کشورهای توسعه یافته جنگ،مناجات با خدا،آزادی،آینده-گرایی،گذشته گرایی و وصف طبیعت سرزمین بیشترین فراوانی را دارند. در سرودهای ملّی کشورهای درحال توسعه،دال های مرکزی جنگ،آزادی،آینده گرایی،گذشته گرایی،اتّحاد،صلح و برقراری آشتی و وصف طبیعت سرزمین پرکاربردترین دال های مرکزی هستند. در سرودهای ملّی کشورهای کمترتوسعه یافته دال های مرکزی جنگ،آزادی،آینده گرایی،اتحّاد،صلح و برقراری آشتی،گذشته گرایی و نام بردن از خدا و مناجات با او بیشترین فراوانی را دارند. (%33) از کل کشورهای مورد بررسی بر تقابل و قطبیت «ما» در مقابل «آن ها» تأکید ویژه دارند و در مابقی سرودها قائل به غیریتی درمقابل آن نیستند.

در عصر کنونی که با پدیده گریزناپذیر جهانی شدن در ابعاد مختلف اقتصادی، سیاسی و فرهنگی روبرو هستیم، زبان به عنوان یکی از ابزارهای انتقال هویت فرهنگی یک جامعه نقش بسیار مهمی ایفا می کند. این مطلب ضرورت توجه به موضوع گسترش فرهنگ و هویت ایرانی به ویژه از طریق آموزش، زبان فارسی را به خوبی آشکار می کند. در این پژوهش آموزش زبان فارسی به غیر فارسی زبانان به عنوان یکی از راه های گسترش فرهنگ ایرانی مورد بررسی قرار گرفته است. در این راستا، با تمرکز بر نقش کتاب های آموزش زبان فارسی به غیر فارسی زبانان در انتقال فرهنگ و هویت ایرانی به زبان آموزان غیر ایرانی به بررسی چند نمونه از این کتاب ها پرداخته شده است. حوزه بررسی این موضوع به سه کتاب آموزش زبان فارسی کانون زبان ایران تألیف مهدی ضرغامیان ، سه کتاب آموزش زبان فارسی تألیف یدالله ثمره و یک کتاب درسی فارسی برای فارسی آموزان خارجی تألیف تقی پورنامداریان محدود می شود. در این مقاله این کتاب ها از نظر کمیت و کیفیت پرداختن به موضوعات مربوط به فرهنگ ایرانی در جهت پاسخگویی به سه سؤال اصلی زیر مورد بررسی و تحلیل قرار گرفتند: 1- چه مؤلفه هایی از فرهنگ ایرانی از طریق آموزش زبان فارسی قابل انتقال هستند؟ 2- چه مؤلفه هایی از فرهنگ ایرانی در این هفت کتاب مورد توجه قرار گرفته است؟ 3- به هر مؤلفه به چه میزان پرداخته شده است؟ نتیجه این پژوهش فهرست جامعی از مؤلفه های فرهنگ ایرانی است که از طریق آموزش زبان فارسی قابل انتقال می باشند. هم چنین نقاط ضعف و قوت کتاب های مذکور از جنبه انتقال مؤلفه های فرهنگ ایرانی نیز ارائه شده است. نتایج این پژوهش می تواند مورد استفاده مؤلفان کتاب های آموزش زبان فارسی به غیر فارسی زبانان قرار بگیرد.

مطالعات یادگیری زبان دوم همواره به نقش و تأثیر زبان مادری توجه داشته است. از آنجا که دانش یادگیرنده از زبان اول، اساسی را برای مقایسه با زبان دوم فراهم می کند، آگاهی از دانش و تجربه پیشین یادگیرنده، در آموزش زبان، از جمله طراحی مواد آموزشی، نقش بسزایی دارد که یکی از مؤلفه های اصلی در امر آموزش است. در این پژوهش ضمایر شخصی در زبان های فارسی و ژاپنی از نظر ویژگی های نحوی، ساختواژی و معنایی توصیف و مقایسه شده است. بررسی مقایسه ای بین دو زبان نشان می دهد که ضمایر در فارسی و ژاپنی از نظر مشخصه های کلی نظیر شخص و شمار مشابه است و از نظر انتخاب مرجع در جمله، به شکل یکسان عمل می کند. علی رغم این شباهت ها، وجود تفاوت های صوری و کاربردی و استفاده گسترده از ضمیر «تهی» در ژاپنی، دشواری هایی را در یادگیری این مقوله فراهم می آورد. اصلی ترین اختلاف بین فارسی و ژاپنی، صورت های نشان دهنده مشخصه هایی است که ضمایر رمزگذاری می کند. در فارسی این مشخصه ها را تکواژهای ضمیری نشان می دهد، در حالی که در ژاپنی بروز آوایی ندارد و از بافت گفتمان، تشخیص پذیر است.

امروزه گستره کاربرد زبان انگلیسی تا بدانجاست که زبانی جهانی و یا میانجی جهانی در حوزه های تجارت، رسانه های گروهی، علم و فناوری قلمداد می گردد و پژوهش های بسیاری درباره تأثیرهای بالقوه این زبان بر دیگر زبان ها انجام می شود. در این راستا در پژوهش حاضر با الگوگیری از چهارچوب های نظری بیکر و اوکز به ارزیابی نگرش های زبانی فارسی زبانان به زبان فارسی به منزله زبان ملی، و زبان انگلیسی به مثابه زبانی جهانی می پردازیم. پرسش های اصلی این پژوهش به شرح ذیل است: - نگرش فارسی زبانان به زبان انگلیسی به منزله زبانی جهانی چگونه است؟ - نگرش فارسی زبانان به زبان فارسی به مثابه زبان ملی چگونه است؟ - رابطه بین نگرش فارسی زبانان به زبان های فارسی و انگلیسی چگونه است؟ - رابطه بین نگرش فارسی زبانان به زبان فارسی و انگلیسی، و هویت صنفی آنها چگونه است؟ بدین منظور، چهار گروه مختلف از فارسی زبانان ساکن شهر تهران که در مجموع 820 نفر بودند، نگرش سنجی شده اند و داده های به دست آمده، با استفاده از نرم افزار SPSS تحلیل گشته است. نتایج این تحقیق نشان می دهد که نگاه فارسی زبانان به زبان های فارسی و انگلیسی، مثبت است و رابطه ای مستقیم میان نگرش این افراد به این دو زبان وجود دارد؛ به عبارت دیگر هرچه نگرش افراد به زبان انگلیسی منفی تر باشد، نگاهشان به زبان فارسی نیز منفی تر است؛ البته در هر دو حالت، رابطه ضعیف است. در نهایت، سنجش رابطه هویت صنفی و نگرش نشان می دهد افرادی که به صورت مستقیم یا مسائل مربوط به برنامه ریزی زبانی و سیاست های آن درگیرند، در مقایسه با دیگر گروه ها از زبان آگاهی بیشتری برخوردارند.

"اصطلاح «فرهنگ زبانی» یکی از اصطلاحات تخصصی حوزه جامعه شناسی زبان و مردم شناسی زبان است. مفهوم «فرهنگ زبانی»، مؤلفه ها و رابطه آن با برنامه ریزی زبان موضوع مورد بحث این مقاله است. توجه علمی و موشکافانه به موضع فرهنگ زبانی در سطوح خرد و کلان آن، برای تحلیل، تعلیل و تنظیم برخی مسائل اجتماعی زبان و از جمله برنامه ریزی زبان لازم و مفید است. به همین دلیل، ابتدا مؤلفه های تشکیل دهنده فرهنگ زبانی مورد مطالعه قرار می گیرد. سپس یکی از این مؤلفه ها (یعنی نگرش زبانی) و رابطه سازه های آن با یکدیگر در اجرای یک پژوهش میدانی در میان فارسی زبانان شهر تهران مورد مطالعه قرار می گیرد. این مطالعه نشان می دهد که می توان فرهنگ زبانی را شامل نگرش ها، باورها، هنجارها و سرمایه های زبانی دانست. ضمن این که نگرش زبانی خود شامل سه ساحت پیکره، شان و زبان آموزی است. بررسی هر یک از این سه ساحت نگرش زبانی از جنبه های آگاهی، احساس و رفتار نشان داد که از میان مؤلفه های تشکیل دهنده نگرش های زبانی ساکنان تهران، مؤلفه احساس به طور کلی و احساس نسبت به شان زبان فارسی به ویژه، بیشترین سهم را در نگرش زبانی و در نتیجه ساختار فرهنگ زبانی فارسی زبانان دارد. این یافته بر اهمیت مؤلفه احساسی و عاطفی فرهنگ زبانی فارسی زبانان تهران دلالت دارد. به نظر می رسد که توجه به عوامل عاطفی به منزله جزئی از فرهنگ زبانی، در تحلیل های جامعه شناختی زبان فارسی و تنظیم و ترویج برنامه های زبانی از اهمیت ویژه ای برخوردار باشد. "

زبانشناسی جنسیت یکی از شاخه­های موردتوجه در حوزه جامعه­شناسی زبان است که به مطالعه تأثیر متغیر جنسیت بر ایجاد گوناگونی­های زبانی می­پردازد. از آنجا که بیشتر مفاهیم اجتماعی ـ فرهنگی و از جمله مفهوم جنسیت، مفاهیمی چند بعدی هستند، برداشت­های تک بعدی و مطلق از این مفاهیم منجر به نوعی سطحی­نگری به ویژه در حوزه­های پژوهشی می­شود. هدف این مقاله در درجه اول معرفی لایه­های مختلف زبانشناسی جنسیت و به بیان دیگر جنبه­های مختلف مسائل زبان و جنسیت است. سپس با تمهید این پایگاه نظری می­کوشیم که وضعیت این رشته مطالعاتی نوپا را در پژوهش­های ایرانیان روشن نماییم. . اما این حوزه مطالعاتی نقیصه های متععددی دارد که از جمله آنها محدودنگری غیرروش‌شناختی، نادیده انگاشتن نظریه‌های جنسیتی مطرح، در نظر گرفتن «بافت» به عنوان چند متغیر اجتماعی مجزا از هم و نه به عنوان شبکه‌ای از رابطه‌ها، در نظر گرفتن رفتار زبانی مردانه به عنوان هنجار می باشد.

این مقاله، گزارش مختصری از نتایج بخشی از یک پژوهش وسیع تر درباره برنامه ریزی زبان و هوشیاری زبانی در ایران است. بنابر فرضیه تحقیق، هویت مفهومی پیچیده است و مولفه های بسیاری در شکل گیری نمادهای هویت ملی ایرانی دخیلند که یکی از اصلی ترین آنها، زبان فارسی است. پاسخ به سه سوال اساسی زیر هدف اصلی این مقاله است: مولفه های هویت ملی ایرانی از دیدگاه ایرانیان کدام اند؟ زبان فارسی در این میان چه جایگاهی دارد؟ و آیا سن و هویت صنفی افراد، در نگرش آنها به جایگاه زبان فارسی، به عنوان نماد هویت ملی، تاثیری دارد؟ نگرش سنجی در این پژوهش، با توزیع پرسش نامه در میان 826 ایرانی ساکن تهران و با استفاده از شیوه های آماری گوناگون به انجام رسید. نتایج پژوهش، نشان می دهد که مردم، موارد زیر را از جمله مولفه های هویت ملی ایرانی می دانند: فرهنگ (آداب و رسوم، لباس، رفتار، غذا، باورها و مانند آن)، خصوصیات اخلاقی (مثبت و منفی)، شناسنامه ایرانی، آثار باستانی، اساطیر ایرانی، ورزش های باستانی و ورزش ملی معاصر، دین، قومیت،‌ سرود ملی، جغرافیا و مکانها، اقتصاد، هنر،‌ زبان فارسی، ادبیات، علم و صنعت، تاریخ و تمدن، مشاهیر ایرانی، سیاست و پرچم. از نظر اولویت نقش هر مولفه، به نظر می رسد که زبان فارسی در زمره مهمترین نمادهای هویت ملی ایرانی است. دو متغیر سن و هویت صنفی در تلقی مردم از زبان فارسی تاثیری بسزا دارد؛ به این ترتیب که می توان گفت «هویت پدیده ای پویاست که در طول زمان و در گروه های مختلف مردم تغییر می کند».