روانپزشکی و روانشناسی بالینی ایران (اندیشه و رفتار)

استاد دکتر اصغر الهی در دوم اردیبهشت ۱۳۲۳ در مشهد متولد شد. تحصیلات ابتدایی و متوسطه را در همان شهر به پایان رساند و موفق به دریافت درجه دکترا در رشته پزشکی از دانشگاه علوم پزشکی مشهد شد. دکتر الهی آموزش روانپزشکی را از سال 1355 در بیمارستان روزبه آغاز کرد، اما پیش از آن مدتی را در فرانسه گذراند. قرار بود دوره تخصصی خود را در شهر پاریس طی کند، اما غربت را تاب نیاورد و زیستن در میان مردمان سرزمین خود را ترجیح داد. دکتر الهی در معرفی خود در آخرین مجموعه داستان چاپ شده اش با عنوان «حکایت عشق و عاشقی ما» می نویسد: «دلم می خواست نویسنده ای به نام یا روانپزشکی توانا شوم. که به هیچ کدام از این دو آرزوی خود دست نیافتم. با این همه هنوز امیدوارم که شاید... » خودنگاری دکتر الهی بیش از آن که ناظر به جایگاه وی در داستان نویسی معاصر یا جامعه روانپزشکی باشد مؤید فروتنی اوست: مؤلفه ای اخلاقی و شخصیتی که همه دوستان و همکارانش به عنوان یک ویژگی برجسته او از آن یاد می کنند. دکتر الهی داستان نویسی را در دهه چهل خورشیدی با مجموعه داستان «بازی» آغاز و طی سال های دهه 50 تا 80 آثار ماندگاری را خلق کرد. وی در سال 1377 به خاطر نگارش رمان «سالمرگی» برنده جایزه معتبر ادبی بنیاد گلشیری شد. اغلب داستان های موفق اصغر الهی بر بستر سبکی با عنوان «داستان روان شناختی» خلق شده اند. سبکی که توسط افرادی چون صادق هدایت و دکتر غلامحسین ساعدی به داستان نویسی فارسی معرفی شد. اصغر الهی اما تکنیک و شیوه ای نو نیز در داستان نویسی فارسی ابداع کرد که تکنیک «خودواگویی روانی» نام نهاده شده است. تکنیکی که در این نوشته کوتاه مجالی برای معرفی آن نیست. در زمینه روانپزشکی از دکتر الهی تنها یک تألیف به جا مانده: «پیش درآمدی بر روان شناسی اجتماعی: رابطه پزشک و بیمار»؛ اثری که اهمیت رابطه با بیماران را در سپهر حرفه ای وی نشان می دهد. الهی در زمینه نشانه شناسی اختلالات روانی نام آور و یگانه بود؛ چنان که در این زمینه ابداعاتی نیز داشت. متأسفانه مرگ فرصت نداد اثر او در این زمینه با عنوان «زبان روانپزشکی» به زیور طبع آراسته شود. دکتر الهی در فاصله سال های 64-1362 سردبیر نشریه «بازتاب روانشناسی» بود. وی هم چنین در نیمه اول دهه 70 ریاست بیمارستان شهید نواب صفوی (ایران کنونی) را به عهده داشت. دکتر اصغر الهی از نوجوانی به بیماری روماتیسم قلبی مبتلا شد. وی در سال 1373 نیز به دنبال سکته مغزی متحمل ناتوانی بیشتر در زمینه گفتار و حرکت شد. با این وجود، وی در مدتی بیش از چهل سال ستیز با رنج بیماری و ناتوانی از پا ننشست. پنجه در پنجه مرگ انداخت، رابطه خود را با بیماران نگسست و پاره ای آثار ممتاز ادبی خود را در همین دوران خلق نمود. رنج های دکتر الهی 12 خرداد 1391 در تهران به پایان رسید.

هدف : این پژوهش با هدف بررسی افکار خودکشی بر حسب جنس، سن، وضعیت تأهل و برآورد ضریب توارث پذیری در گروهی از دوقلوهای همسان و ناهمسان انجام شده است. روش : از میان دوقلوهای شرکت کننده در مراسم سالگرد لاله و لادن، 116دوقلو شامل 66 دوقلوی همسان و50 دوقلوی ناهمسان در گروه سنی 11 تا 35 سال به مقیاس افکار خودکشی پاسخ دادند. یافته ها : تحلیل واریانس نشان داد که 80 درصد از تغییرات افکار خودکشی در دوقلوها به واسطه تعامل متغیرهای جنس، سن و وضعیت تأهل قابل تبیین است. میزان افکار خودکشی در میان زنان به طور معنی داری بیشتر از مردان، در نوجوانان بیشتر از جوانان و در افراد مجرد بیشتر از افراد متأهل بود. میزان ضریب توارث پذیری افکار خودکشی در میان دوقلوهای نوجوان و جوان 49/0 بود. نتیجه گیری : زنان، نوجوانان و افراد مجرد به ترتیب در مقایسه با مردان، جوانان و افراد متأهل بیشتر در معرض افکار خودکشی هستند. با توجه به توارث پذیری افکار خودکشی، رصد کردن بستگان افراد دارای افکار و اقدام به خودکشی، بخشی از سیاست های سلامت روان است که باید در حوزه پیش گیری اولیه و ثانویه در نظر گرفته شود.

هدف : هدف پژوهش حاضر بررسی میزان پیش بینی کنندگی سازه های روان شناختی استرس زندگی، افسردگی، شادکامی و حمایت اجتماعی درباره میزان افکار خودکشی دانشجویان بود. روش : 1094 دانشجوی دختر و پسر ساکن در خوابگاه های کوی دانشگاه تهران به مقیاس اندیشه پردازی خودکشی ( SIS )، پرسش نامه افسردگی دانشجویان ( USDI )، پرسش نامه استرس زندگی دانشجویی ( SLSI )، مقیاس شادکامی آکسفورد ( OHS ) و مقیاس حمایت اجتماعی ( SS ) پاسخ دادند. تجزیه و تحلیل داده ها با روش همبستگی و رگرسیون انجام شد. یافته ها : سازه های شادکامی، افسردگی، استرس و حمایت اجتماعی توانستند 76 درصد تغییرات افکار خودکشی دانشجویان را تبیین کنند. افسردگی بیشترین مقدار رابطه و قدرت پیش بینی کنندگی را در مورد افکار خودکشی داشت. نتیجه گیری : سازه افسردگی می تواند به مثابه یک متغیر پیش بین کارآمد در شناسایی افکار خودکشی دانشجویان به حساب آید.

هدف : پژوهش حاضر با هدف تعیین نیازها و الویت های مربوط به موضوع خودکشی، به نیازسنجی آموزشی از دستیاران روانپزشکی دانشگاه علوم پزشکی اصفهان پرداخت. روش : در پژوهش کیفی و پدیدارشناختی حاضر، با روش نمونه گیری مبتنی بر هدف، 16 نفر از دستیاران روانپزشکی دانشگاه علوم پزشکی اصفهان مورد بررسی قرار گرفتند. داده ها با مصاحبه بدون ساختار و بحث گروهی گردآوری و به روش هفت مرحله ای کلایزی تجزیه و تحلیل شد. یافته ها : یافته های به دست آمده از مصاحبه در 1015 کد و در نهایت در سه دسته اصلی با عنوان های «نیاز در حیطه آموزش»، «نیاز در حیطه فرآیندها و امکانات» و «نیاز در حیطه منابع انسانی» قرار گرفتند. از مهم ترین نیازهای آزمودنی ها می توان به نیاز به آموزش درباره شناخت علل خودکشی، مباحث روانشناختی مربوط به خودکشی و آموزش مهارت های عملی در برخورد با خودکشی اشاره کرد. نتیجه گیری : برنامه آموزشی موجود، برآورنده نیازهای آموزشی دستیاران روانپزشکی در ارتباط با واقعیت های روزمره خودکشی نیست. بنابراین لزوم بازنگری برنامه آموزشی در این زمینه احساس می شود.

هدف : هدف پژوهش حاضر، مقایسه اثربخشی الگویی از درمان جامع در مقایسه با درمان های رایج برای کودکان و نوجوانان مبتلا به نخستین رویداد روان پریشی ( FEP ) در یک پی گیری دوساله بود. روش : در یک کارآزمایی بالینی 40 بیمار بستری در بخش کودک و نوجوان بیمارستان روزبه که بر مبنای معیارهای تشخیصی DSM-IV ، به FEP مبتلا بودند، به صورت تصادفی در دو گروه درمان رایج و درمان جامع قرار گرفتند. ارزیابی ها در زمان بستری، ترخیص و در فواصل 6، 12، 18 و 24 ماه انجام شد. برای گردآوری داده ها برنامه کودکان برای اختلال های عاطفی و اسکیزوفرنیا، تشخیص کنونی و طول عمر ( K-SADS-PL )، مقیاس نشانگان مثبت و منفی ( (PANSS ، مقیاس نمره گذاری شیدایی یانگ ( Y-MRS )، پرسش نامه افسردگی کودکان ( CDI )، مقیاس نمره گذاری افسردگی همیلتون ( HDRS )، مقیاس ارزیابی کلی کارکرد ( GAF ) و مقیاس ارزیابی کلی کودکان ( CGAS ) به کار رفت. تجزیه و تحلیل داده ها به روش 2 c و t مستقل برای متغیرهای کیفی و رگرسیون با اثر تصادفی برای متغیرهای کمی انجام شد. یافته ها : شمار بازگشت ها و مدت تداوم آنها در بیماران گروه جامع کمتر از گروه رایج بود. در هر دو گروه بهبودی قابل توجهی به دست آمد و مقایسه دو گروه در دوره های پی گیری گوناگون تفاوت معنی دار نشان نداد. نتیجه گیری : درمان جامع می تواند میزان بازگشت را در کودکان و نوجوانان مبتلا به FEP کاهش دهد.

هدف : هدف پژوهش حاضر شناسایی عوامل جمعیت شناختی و بالینی پیش بینی کننده پیامد کلی اختلال دوقطبی نوع یک در کودکان و نوجوانان در پی گیری های سه و شش ماهه بود. روش : طرح پژوهش از نوع طولی و آینده نگر بود. 80 کودک و نوجوان بستری در بیمارستان روزبه با تشخیص اختلال دوقطبی نوع یک، به صورت در دسترس وارد پژوهش شدند. ابزارهای پژوهش هنگام بستری و زمان ترخیص و دو دوره پی گیری سه و شش ماهه در مورد آزمودنی ها تکمیل شدند؛ پرسش نامه داده های جمعیت شناختی، برنامه کودکان برای اختلال های عاطفی و اسکیزوفرنیا، تشخیص کنونی و طول عمر (K-SADS-PL) ، مقیاس نمره گذاری شیدایی یانگ (YMRS) ، پرسش نامه افسردگی کودکان (CDI) ، پرسش نامه افسردگی بک (BDI) و برداشت کلی بالینی (CGI) . ضریب همبستگی پیرسون و تحلیل رگرسیون چندمتغیری برای تحلیل داده ها به کار رفت. یافته ها : شدت نشانه های شیدایی در پی گیری شش ماهه با پسربودن (01/0= p ) و شدت شیدایی در بدو بستری (04/0= p ) همبستگی مثبت داشت. میزان بازگشت در پی گیری شش ماهه با وجود روان پریشی در بدو بستری همبستگی مثبت (05/0> p ) داشت. شدت کلی اختلال در ماه ششم با مدت زمانی که از شروع نخسیتن نشانه ها تا دریافت درمان روانپزشکی می گذشت ارتباط مثبت داشت (03/0= p ). نتیجه گیری : برخی ویژگی های جمعیت شناختی و بالینی در پیش بینی سیر بیماری و پاسخ به درمان نقش دارند.

هدف : هدف پژوهش حاضر، بررسی کیفیت پژوهش های انجام شده در زمینه شیوع اختلال های روانپزشکی در ایران بود. روش : پژوهش های انجام شده در زمینه شیوع کلی اختلال های روانپزشکی در جمعیت عمومی و جمعیت دانش آموزی بالای 15 سال ایران بر پایه جست وجو در بانک های اطلاعاتی PubMed ، ISI WOS ، PsycINFO ، CINAHL ، Irandoc ، EMBASE ، IranPsych ، IranMedex و SID و منابع غیرالکترونیکی مانند کتابچه های چکیده مقاله ها مورد بررسی قرار گرفت. شاخص های کیفیت پژوهش ها در این مطالعه عبارت بودند از: توضیح دقیق پرسش های پژوهش، نمونه گیری تصادفی، معرف بودن نمونه پژوهش برای جامعه هدف، کاربرد روش اندازه گیری یکسان برای کل نمونه، کاربرد ابزارهای روا و پایا و تحلیل مناسب داده ها. یافته ها : از میان پژوهش های مربوط به شیوع کلی اختلال های روانپزشکی در کشور، تنها مواردی که نمونه گیری تصادفی داشتند (43 مورد)، در پژوهش حاضر بررسی شدند. از این تعداد، تنها در نزدیک 40 درصد پژوهش ها، ویژگی های نمونه مورد بررسی معرف ویژگی های جامعه هدف بود و در بیش از 25 درصد موارد، روایی و پایایی نسخه فارسی ابزارها بررسی یا گزارش نشده بود. درکل، نزدیک به یک سوم پژوهش ها از کیفیت مناسب (نمونه گیری تصادفی، کاربرد ابزارهای روا و پایا و نمونه معرف جامعه هدف) برخوردار بودند. نتیجه گیری : این پژوهش که بخشی از یک مرور نظام مند بود، هرچند تنها روی گروهی از پژوهش های شیوع اختلال های روانپزشکی در کشور انجام شد، نشان گر رعایت نشدن شاخص های مهم کیفی در بخش قابل توجهی از پژوهش ها بود. پیشنهاد می شود در برنامه ریزی های پژوهشی به جای تأکید صرف بر افزایش کمی پژوهش ها، سیاست های مشخصی برای ارتقای کیفیت آنها در نظر گرفته شود.

هدف : بررسی ویژگی های روان سنجی سیاهه خودمدیریتی درد ( PSMC ) در بیماران مبتلا به درد مزمن، هدف پژوهش حاضر بود. روش : با کاربرد نمونه گیری در دسترس، 186 بیمار مبتلا به درد مزمن از دو شهر اردبیل (100 نفر) و تهران (86 نفر) مورد بررسی قرار گرفتند. 30 نفر دیگر نیز برای محاسبه پایایی بازآزمایی بررسی شدند. برای گردآوری داده ها افزون بر سیاهه خودمدیریتی درد ( PSMC )، پرسش نامه ناتوانی جسمی ( PDQ )، نسخه 21گویه ای مقیاس افسردگی، اضطراب، استرس ( DASS-21 )، پرسش نامه چندوجهی درد ( MPI ) و پرسش نامه موردیابی درد مزمن به کار رفت. برای ارزیابی روایی، همبستگی PSMC با سایر ابزارها بررسی و پایایی نیز به روش های آلفای کرونباخ و آزمون- بازآزمون محاسبه شد. یافته ها : PSMC با مهم ترین سازه های هم ابتلای درد (افسردگی، اضطراب، استرس و ناتوانی جسمی) همبستگی بالا داشت و بنابراین از اعتبار سازه مناسبی برخوردار بود. پایایی PSMC نیز به دو روش آلفای کرونباخ و آزمون- بازآزمون مناسب بود. نتیجه گیری : PSMC از ویژگی های روان سنجی مناسب برای کاربرد در جمعیت ایرانی برخوردار است.

هدف : هدف پژوهش حاضر، پاسخ گویی به این پرسش بود که آیا راهبردهای گوناگون شکرگزاری می تواند عاطفه مثبت، شادکامی و خوش بینی را در ایرانیانی که عاطفه مثبت پایینی دارند، فزونی بخشد؟ روش : در پژوهش شبه تجربی حاضر، با کاربرد طرح پیش آزمون- پس آزمون، ابتدا 636 آزمودنی از دانشگاه های شاهد، ولی عصر (عج) و علم و فرهنگ با روش نمونه گیری خوشه ای انتخاب و سپس از میان آنان بر پایه نمره برش عاطفه مثبت پایین، 96 آزمودنی برگزیده شد، که در نهایت بر پایه رضایت به شرکت در پژوهش، 62 آزمودنیِ باقی مانده به طور تصادفی در هفت گروه (راهبردهای شاکرانه و خنثی مربوط به سه الگوی امونس، سلیگمن و کلامی- عملی و یک گروه کنترل) جایگزین شدند و دستورالعمل های جداگانه را در پاکت های مخصوص به خود دریافت کردند. داده ها با مقیاس عواطف مثبت و منفی ( PANAS )، پرسش نامه شادکامی آکسفورد ( OHQ ) و آزمون جهت گیری زندگی (LOT) گردآوری شد. پس از اُفت آزمودنی ها، داده های مربوط به 50 آزمودنی با روش های آماری کروسکال والیس و U من ویتنی تحلیل شدند. یافته ها : یافته ها نشان گر افزایش عاطفه مثبت در اثر راهبردهای شکرگزاری سلیگمن و کلامی- عملی (02/0= p ) و افزایش شادکامی (04/0= p ) در اثر هر سه راهبرد شاکرانه امونس، سلیگمن و کلامی- عملی بود. نتیجه گیری : یافته های پژوهش حاضر بیان گر تأثیر به کارگیری راهبردهای شکرگزاری بر گسترش عاطفه مثبت و شادکامی است.

در سال1356 که بنده به عنوان دستیار روانپزشکی در دانشگاه اصفهان شروع به کار کردم استفاده از لیتیوم بین روانپزشکان اصفهان که تعدادشان از انگشتان یک دست کمتر بود معمول نبود. آن روزها برای درمان فاز مانیا از هالوپریدول 1 (سرنیس 2 )، کلرپرومازین 3 (لارگاکتیل 4 )، پرفنازین 5 (تریلافون 6 ، فنتازین 7 ) و الکتروشوک 8 ( ECT ) استفاده می شد. تجویز والپروات سدیم 9 و کاربامازپین 10 هم معمول نبود. کتاب درسی ما آن روزها فریدمن-کاپلان 11 چاپ 1975 و سیناپس همان سال بود.کاپلان دومین چاپ خود را داشت. در سال1356 با تأسیس گروه روانپزشکی دانشگاه اصفهان که توسط اساتید متخصص از آمریکا اداره می شد، کربنات لیتیوم به عنوان داروی اصلی اختلالات خلقی که آن روزها اختلالات عاطفی 12 گفته می شد، وارد کار بالینی در اصفهان شد. معدود روانپزشکان شهر به دلایل مختلف مثل عدم آشنایی با لیتیوم یا احتمالاً نگرانی از عوارض خطرناک مسمومیت با آن، از لیتیوم استفاده نمی کردند و کاربرد آن تقریباً به طور اختصاصی در دست تیم دانشگاه بود. پس از انقلاب اسلامی، استادان ما به تدریج به کشورهای خارجی مهاجرت کردند و گروه نوپای روانپزشکی اصفهان توسط آقای دکتر غلامحسین مبارکی و اینجانب در سخت ترین شرایط کاری (جنگ، نبود نیروی انسانی، نبود امکانات) و تهدید به انحلال گروه روانپزشکی توسط رئیس وقت دانشگاه اداره می شد. یکی از ده ها مشکلی که با آن روبه رو شدیم مسأله لیتیوم بود. داستان از این قرار بودکه به دلیل جنگ و تحریم و آغاز طرح ژنریک، واردات دارویی کشور به شدت کاهش یافت و ورود کربنات لیتیوم قطع شد. کربنات لیتیوم موجود در بازار ایران در آن روزها به نام پریادل 13 بود که به شکل قرص های400 میلی گرمی از انگلستان وارد می شد. با نبود این دارو در بازار، درمان بیماران خلقی با اختلال جدی مواجه شد. آن روزها دکتر غلامحسین مبارکی مدیر گروه و بنده رئیس بخش روانپزشکی دانشگاه اصفهان، با خود اندیشیدیم که چگونه این معضل بزرگ را حل کنیم. پس از مدت ها مشورت با اساتید مختلف و اخذ نقطه نظرات، دست به کار شدیم. به دپارتمان شیمی دانشگاه اصفهان مراجعه کردیم که ببینیم از کجا می شود لیتیوم به دست آورد. ما را به کارخانه ذوب آهن معرفی کردند و شیمی دان های کارخانه به ما کربنات لیتیوم دادند. ما این ماده را به اساتید دانشکده داروسازی دانشگاه اصفهان تحویل دادیم و آنان کپسول های دست ساز کربنات لیتیوم300 میلی گرمی به ما پس دادند. با تهیه این کپسول ها خستگی ماه ها دوندگی و مذاکره برطرف شد و شیرینی این خاطره را هرگز فراموش نخواهم کرد. البته در عمل با یک مشکل جدی روبرو شدیم و آن این بود که چون کپسول ها با دست ونه با دستگاه پر می شد، بعضی بیشتر و بعضی کمتر از300 میلی گرم لیتیوم داشتند و این می توانست به عدم کنترل مناسب سطح خونی دارو بیانجامد و برای برخی بیماران کشنده باشد. با کنترل مکرر سطح خونی دارو و به کارگیری دوزاژ پایین تر این مسأله را نیز حل کردیم.