۱.
یکی از کتاب های مهمی که در عرصة شعر معاصر عربی نگاشته شده است الشعر العربی المعاصر قضایاه و ظواهره الفنیة و المعنویة اثر عزالدین اسماعیل، منتقد نام دار ادبیات عربی، است. این کتاب با ترجمة سیدحسین سیدی و با عنوان بررسی جنبه های هنری معنایی شعر معاصر عرب به چاپ رسیده است. این پژوهش ازمنظر روابط جانشینی و هم نشینی که سوسور، زبان شناس معروف، از آن سخن به میان آورده است، به نقد و بررسی این ترجمه پرداخته است. در مقالة پیش روی از ره گذر روش توصیفی تحلیلی و با تکیه بر مطالعات ترجمة توصیفی محصول مدار به پاره هایی از ترجمة این کتاب پرداخته ایم و آن ها را زیر ذره بین نقد و تحلیل قرار داده ایم و سپس، ترجمه ای پیش نهادی ارائه کرده ایم. به طور کلی، باید گفت که ترجمة این کتاب باوجود تلاش ها و زحمات فراوان مترجم در انتقال مطالب از زبان مبدأ به زبان مقصد با اشکالاتی روبه روست که می تواند ناشی از ناآشنایی یا نداشتن دقت کافی مترجم درمورد دو زبان مبدأ و مقصد و نیز اصطلاحاتی باشد که در حوزة واژگانی و اصطلاحی این زبان ها کاربست مناسب و به جای خود را دارد.
۲.
تنظیم مطالب علمی درحد واحد درسی ازجمله ضرورت هایی است که استادان دانشگاه ها را به امر تهیة جزوه و کتاب وامی دارد. در این راستا، کتاب النقد و الناقدون فی الأدب العربی (1387 ش)، نوشتة علی سلیمی، شامل سه فصل با موضوعات تطور نقد، عناصر ادب، و ناقدان سرشناس است که نویسنده هدف کلی آن را نگاهی جامع به نقد ادبی و سیر تحول آن در ادب عربی قدیم و جدید بیان کرده است. ازاین رو، طبق بررسی علمی کیفیت جلد، صحافی، حروف نگاری، صفحه آرایی، عنوان بندی، و سطربندی از نقاط قوّت شکلی آن به شمار می رود. اما طراحی سادة جلد، اغلاط چاپی، ضعف دستور زبان ، اشتباهات املایی ، و نارسایی عبارات از نقاط ضعف شکلی است. فهرست محتوایی خوب، تحلیل بدون سوگیری، سازواری مناسب با مبانی اسلامی، و تناسب حجمی با واحد درسی و سرفصل ازجمله نقاط مثبت محتواست. ضعف در انسجام عناوین، شیوة ارجاع، ابهام در سازواری علمی، نداشتن انطباق عنوان با محتوا، و ضعف معادل سازی اصطلاحات ازجمله نقاط منفی محتوا به حساب می آید. درنتیجه، این کتاب به لحاظ کیفی کاستی فراوان دارد که پیش نهادهایی به منظور بهبود کیفی آن داده شده است. رعایت نکات یادشده می تواند این اثر را در خط سیر هدف آموزشی قرار دهد.
۳.
نقد مؤثر، سازنده، و مثبت نقش بسیار مهمی در پیشرفت علم و دانش دارد که باعث شکوفایی ثروت کلان هر کشوری، که همان تکنولوژی آن است، می شود. ازآن جایی که پیدایش، دگرگونی، و تکامل نحو عربی ازجمله مسائلی است که توجه خاصی را می طلبد، بنابراین، پژوهش در این زمینه بسیار ارزش مند به نظر می رسد. رمضان عبدالتوّاب با ترجمة کتاب التطوّر النحوی للّغة العربیّة از برجشتر اسر، در 1994 م راهی هموار در توسعة نحو زبان عربی قرار داد. نویسندۀ این کتاب نحو عربی را ازمنظر تاریخی و زبان شناسی بررسی کرده است و از دیگر زبان های سامی ازجمله عبری، اکدی، حبشی، و آرامی نیز سخن به میان آورده است. با تحلیل کمّی و کیفی محتوای این کتاب می توان دریافت که این کتاب دو هدف اساسی را دنبال می کند: 1. بررسی نحو زبان عربی ازمنظر تاریخی: یعنی ازمنظر شکل گیری و پیدایش، تکوین، حروف اصلی، انواع جمله، بناء، و تغییرات ایجادشده در آن درطول زمان، 2. بررسی تشکیلاتی و ساختاری زبان که در حوزة زبان شناسی واقع می شود. می توان این کتاب را در عنوان درسی «تحقیق در مسائل صرفی و نحوی» در دورة دکتری زبان و ادبیات عربی در دانشگاه های ایران پیش نهاد کرد.
۴.
تحلیل انتقادی کتاب های مختلفی که در زمینه های گوناگون علمی نگاشته می شود یکی از بایدها و ضرورت ها و زمینه های مهم فعالیت نقادان است. علم بلاغت هم به هیچ روی از این قاعده برکنار نیست و ازآن جاکه امروزه در زمرة علوم روزآمد و مهمی است که نویسندگان و پژوهش گران زیادی در آن وارد می شوند و نظرات مختلفی ارائه می دهند بایسته است تا این آثار متنوع با نگاهی دانشگاهی و ضابطه مند نقد و بررسی شود. بر این اساس، بررسی انتقادی کتاب فلسفة البلاغة بین التقنیة و التطور اثر رجاء عید استاد دانشگاه بنها مصر، به منزلة مسئلة اصلی این پژوهش انتخاب شده است. مهم ترین یافته های این پژوهش، که با روشی تحلیلی انتقادی نگاشته شده، بیان گر این مطلب است که در این کتاب نویسنده سعی دارد با نگاهی نو به مباحث بلاغت منطق محوری و فلسفه مآبی و کلام اندودیِ بلاغت را به نقد بکشد و در این کار تاحد زیادی موفق است، اما هنگام ارائة طرحی نو و جای گزینی برای تقسیم بندی های منطقی و مباحث فلسفی و کلامی راه به جایی نبرده است.
۵.
اسطوره ها برپایۀ فطرت آدمیان شکل می گیرند و در هر دوره سیلانی دارند و در ذهن و زبان مردم جاری می شوند؛ ازاین رو، باید اسطوره را فصل جدایی ناپذیر ادبیات دانست. شاعران و ادیبان هرگاه آمال و آرزوهای ملت خود را در خطر می دیدند به اسطوره روی می آوردند. یکی از پرتحول ترین دوره های ادبی در ادبیات فارسی و عربی دورة معاصر است که با بررسی آثار و افکار شاعران این دو سرزمین می توان دریافت که تحت تأثیر عواملی هم چون تحولات سیاسی اجتماعی، نفوذ استکبار، فشار استبداد داخلی، و ... شاعرانی چون قروی، فؤاد خطیب، و خلیل حاوی از لبنان و فرخی یزدی، ملک الشعرای بهار، منوچهر آتشی، و ... از ایران به منظور شکل دهی وطنی با جلوه های ملی و مبارزه با استبداد و احیای هویت ملی سروده های خود را با اسطوره گرایی عجین کرده اند. در پژوهش حاضر، جلوه های اسطوره در شعر خلیل حاوی (1919- 1982 م) و منوچهر آتشی (1310- 1384 ش) با روش توصیفی تحلیلی و برپایۀ مکتب ادبیات تطبیقی آمریکایی بررسی می شود. توجه به کارکرد اسطوره به عنوان ابزاری برای بیداری ملت و توجه به جنبه هایی از میراث کهن اسطوره های فارسی و عربی و اساطیر یونانی که انسان معاصر را به مقاومت و ایستادگی دربرابر ظلم و ستم فرامی خواند، مهم ترین وجوه همانندی و تشابه در شعر دو شاعر است.
۶.
کتاب مختارات من روائع الأدب العربی فی العصر العباسی الأوّل یکی از آثاری است که نگارندة آن نمونه هایی از نثر و شعر دوران عباسی اول را گلچین کرده و به ترجمه و تحلیل آن پرداخته است. مطالعة کتاب نشان می دهد که این اثر، ضمن داشتن امتیازاتی، عاری از کاستی ها و نقص ها نیست. نگارنده در این جستار قصد دارد با رعایت اصول نقد و با استفاده از شیوة توصیفی تحلیلی میزان پای بندی نویسندة این کتاب را به رعایت معیارها و قوانین نگارشی به بوتة نقد بکشاند. از بررسی دقیق کتاب چنین استنباط می شود که این اثر برخی کاستی های محتوایی و شکلی دارد که از اساسی ترین آن ها می توان به موارد زیر اشاره کرد: پرداختن به موضوعات غیرضروری مانند زندگی نامة شاعران و غافل شدن از برخی مباحث ضروری مانند اغراض شعری عصر عباسی. خطاهای تایپی زیادی نیز در کتاب مشاهده می شود که می تواند اطلاعات اشتباهی به مخاطب مبتدی بدهد و حتی باعث بدفهمی مطلب شود.
۷.
با عنایت به این که متون منثور معاصر، علاوه بر جنبة آموزشی، بیش از هر زمان دیگری منعکس کنندة فرهنگ آن است، کتابی که به عنوان منبع درسی معرفی می شود، علاوه بر ساختار شکلی و محتوایی مناسب، باید مطابق با جدیدترین نظریه ها و رویکردهای ادبی باشد تا بتواند رسالت ادبی خویش را به انجام برساند. در همین راستا، در این پژوهش تلاش شده است به روش بازخوانی اثر و در دو بخش تحلیل کمّی و کیفی نشان داده شود که آیا کتاب ملامح النثر الحدیث و فنونه از پتانسیل لازم به مثابة یک منبع درسی برای رشتة زبان و ادبیات عربی برخوردار است یا خیر. نتایج حکایت از آن دارد که باوجود داشتن محاسنی چون خط کاملاً خوانا، صفحه آرایی مطلوب، و عملکرد فنی برخی از نویسندگان، این کتاب معایب کمّی و کیفی فراوانی دارد که درصورت ارائه به عنوان کتاب درسی بسیار ضعیف و ناقص خواهد بود. استفادة بسیار اندک و جزئی از علائم ویرایشی و نبود فهرست منابع و کتاب شناسی تاریخ ادبیات ازجمله معایب کمّی این کتاب است. تجدیدچاپ نشدن کتاب پس از 21 سال، نقصان موضوعی و محتوایی عناوین، بی نظمی و انسجام نداشتن مطالب، دقت کافی نداشتن در استناددهی، استفاده نکردن از منابع متعدد، معتبر، و به روز، و نیز نقصان در ارائة مطالب و استنباط غلط از مهم ترین معایب کیفی این کتاب است.
۸.
منتقدان رویکردهای سنتی بلاغت درخصوص سبک شناسی جدید تألیفات زیادی به رشتة تحریر درآورده اند که در این مقال سعی بر آن است تا یکی از این آثار را، یعنی أسلوبیة البیان العر بی من أفق القواعد المعیاریة إلى آفاق النص الإبداعی نقد و بررسی کنیم. این اثر با روش تحلیل محتوا مورد نقد و بررسی قرار گرفته است که مهم ترین نتایج آن عبارت است از مرزبندی دقیق بین بیان عربی در بلاغت قدیم و جدید که نویسنده توانسته با بخشی کاربردی با عنوان « ق راءة و نص » به توفیق خوبی دست یابد، تناسب عنوان با مطالب کتاب در تمامی فصول و دو کلیدواژة القواعد المعیاریة و النص الإبدا عی در تمامی فصول با شواهد و استنادات موردتحلیل قرار گرفته است، نگاهی تمدنی و پویا به زبان به مثابة یک پیکر زنده، ارائة تحلیل های جامع در پایان هر بخش که خواننده را به یک برداشت شفاف ره نمون می شود، و نظم و تسلسل منطقی مباحث ازجمله مهم ترین نقاط قوّت اثر است. ازجمله کاستی های اثر می توان به برخی اشتباهات ویرایشی و نگارشی، که البته بسیار اندک است، فشرده بودن مباحث کتاب و نداشتن تمرین و آزمون، نداشتن فهرست اعلام، آیات و اشعار، و بررسی و نقدنکردن آرای صاحب نظران غربی اشاره کرد.
۹.
تحلیل انتقادی تولیدات علمی باعث شناساندن نقاط ضعف و قوّت آثار گذشتگان و اجتناب از نقاط ضعف و تقویت نقاط قوّت را به دنبال خواهد داشت. بنابر این، می توان گفت که رسیدن به کمال مطلوب در تدوین منابع دانشگاهی فقط پس از نقدهای سازنده میسر است. در این نوشتار کتاب الأدب المصری من قیام الدولة الأیوبیة إلى مجیء الحملة الفرنسیة نقد و بررسی می شود. نتایج به دست آمده از نقد و بررسی این کتاب نشان می دهد که کتاب حاضر باوجود برخی نکات قوّت ازقبیل رعایت قوانین نگارشی و انسجام و تنظیم منطقی باب ها و فصل ها متأسفانه نواقص فراوانی در عرصة شکل و محتوا دارد. مهم ترین نواقص شکلی این اثر عبارت اند از ثبت نکردن ارجاعات و فقدان کتاب نامه، فقدان مقدمه و خاتمه برای باب ها و فصل ها، خطاهای لغوی ناشی از رعایت نکردن قواعد صرف و نحو، و خطاهای تعبیری و انشایی ناشی از استعمال نادرست واژه ها و ترکیب ها. اما مهم ترین نواقص محتوایی موجود در این کتاب عبارت اند از تکراری بودن موضوع، بررسی سطحی و شتاب زدة ناشی از وسیع بودن موضوع، تکیه بر تدوین و جمع آوری، و درنتیجه، فقدان تحلیل و نقد و نوآوری. امید است که نتایج به دست آمده از این بررسی مختصر برای نگارنده و دیگر پژوهش گران مفید باشد و باعث ارتقای علمی آثار گردد.
۱۰.
نویسنده در این مقاله کوشیده است با معرفی کتاب علوم البلاغة عند العرب و الفرس ارزش آن را درمیان دیگر کتاب های مشابه روشن کند و با نقد ساختارِ صوری و محتوایی جایگاه کتاب را درمیان پژوهش های بلاغت اسلامی و ایرانی ارزیابی کند. نویسندة کتاب در هر دو زمینه عالی عمل کرده است و به هدف ذکرشده در مقدمة کتاب، که بررسی تاریخ تطور بلاغت فارسی و عربی درکنار هم و نشان دادن تأثیر و تأثر این دو عرصه درتقابل با یک دیگر است، رسیده است. ساختار نقد و بررسی در این مقاله در نگاه کلی چنین است: نخست، بررسى صوری؛ دوم، بررسی میزان رعایت قواعد عمومی ویرایش و نگارش؛ و سوم، بررسی محتوایى اثر. پس از این سه بخش، محاسن کتاب، میزان انطباق محتواى اثر با عنوان و فهرست، میزان روزآمدى داده ها و اطلاعات اثر ازنظر ارجاع به منابع جدید، نمونه هایى از نوآورى، نظم منطقى و انسجام مطالب در کل اثر، نحوة نقد و بررسی ها در این اثر و میزان رعایت بی طرفی علمی در تحلیل ها، و میزان سازواری محتوای علمی و پژوهشی اثر با مبانی و پیش فرض های موردقبول اثر به ویژه سازواری محتوای علمی اثر با مبانی و اصول دینی و اسلامی عنوان شده است.
۱۱.
زبان شناسی متن از مباحث مهم نظریة ترجمه است و پژوهش گران بسیاری کوشیده اند نظریات این رشته را در مطالعة ترجمه به کار گیرند. یوسف نور عوض نیز در علم النص و نظریة الترجمة کوشیده تا با بیان تاریخچه ای مختصر از زبان شناسی متن و مطالعات ترجمه ارتباط این دو رشته را با یک دیگر شرح دهد و نظریة خود را، که برمبنای همین ارتباط بنا شده است، مطرح کند. او در متون سه نوع معنا قائل است: منطقی، بیانی، و بدیعی که باتوجه به کمیت این معانی متن ها نیز سه دسته اند: متون ادبی، غیرادبی، و مختلط که براساس تفاوت های این گونه ها باید راه کار ترجمه ای مناسبی برای برگردان آن در پیش گرفت. نگارنده در نوشتة حاضر با شیوة توصیفی تحلیلی قصد دارد شکل و محتوای این کتاب را بررسی کند و میزان تحقق اهداف آن را مشخص کند و تطابق محتوای این اثر را با سرفصل دروس رشتة زبان و ادبیات عربی بسنجد. مهم ترین دستاوردهای این پژوهش عبارت است از قدمت زمان تألیف کتاب در مقایسه با رشتة مطالعات ترجمه، جامعیت نداشتن و دربرنگرفتن تمامی مطالب یادشده در سرفصل که سبب شده این کتاب مدخل جامعی در مطالعات ترجمه و منبع اصلی مناسبی برای دروس مرتبط با نظریة ترجمه در زبان عربی نباشد؛ از مزیت های نوشته می توان به ایده و چهارچوب نظری جدید آن اشاره کرد.
۱۲.
کتاب درسی دانشگاهی در فرایند یاددهی و یادگیری نقش تعیین کننده ای دارد. کتاب درسی مناسب ویژگی ها و شاخص هایی دارد که آن را از کتاب های غیردرسی متمایز می کند. نقد و تحلیل محتوای کتاب های دانشگاهی سبب می شود در طراحی و سازمان دهی مناسب آن دقت کافی به عمل آید. در این پژوهش با هدف دست یافتن به شاخص های کتاب های درسی دانشگاهی از روش تحقیق کتاب خانه ای استفاده کرده ایم. در این مقاله، با تحلیل محتوای کتاب تعریف و مفاهیم آن، کاربرد و ابعاد آن، و نظراتی را که در زمینة طراحی کتاب های درسی ارائه شده است موردارزیابی و نقد قرار داده ایم. در این مقاله به طور موردی میزان برخورداری کتاب قواعد و متون عربی ، کتابی که برای دانشجویان رشتة زبان و ادبیات فارسی فراهم آمده است، از شاخص های کتاب دانشگاهی بررسی شده است. کتاب درسی از مهم ترین و تأثیرگذارترین رسانه های آموزشی است که نقش ارزش مندی در نظام تعلیم و تربیت ایفا می کند. طراحی کتاب ها باید باتوجه به معیارها و ضوابط خاصی در همة ابعاد متن باشد. تحلیل محتوای کتاب های درسی می تواند نقاط قوّت و ضعف احتمالی کتاب های درسی را برای اصلاح و تغییر احتمالی محتوا متناسب با اهداف تعیین شده و اصول علمی دراختیار مدیران و برنامه ریزان و مؤلفان کتاب های درسی قرار دهد.
۱۳.
نقد نوین هم گام با رشد و پیشرفت علوم و دانش های انسانی در کشورهای غربی و پیرو دادوستدهای فرهنگ های مختلف با یک دیگر به فرهنگ عربی راه یافت و ناقدان عربی را بر آن داشت تا از جدیدترین نتایج نقد جهانی بهره جویند. برخی چنان مسخ محصولات نقد غربی شدند که میراث نقد اصیل خود را که از دیرباز به آنان رسیده بود به طور کامل وانهادند، اما گروهی دیگر چون صلاح فضل، پژوهش گر و ناقد به نام مصری، با نگاهی تیزبینانه و خردمندانه به منظور معرفی نتایج پژوهش های نقدی و کاربردی سازی آن در تمام سطوح جوامع عربی برآمد و نتایج تلاش های ناقدان عربی قدیم و جدید را نیز زیر ذره بین خود داشت. در همین راستا، در این جستار کتاب مناهج النقد المعاصر اثر صلاح فضل را به شیوة تحلیل کمّی و کیفی موردکنکاش قرار داده ایم و نقاط قوّت و ضعف محتوایی و شکلی اثر یادشده را ارزیابی کرده ایم. این کتاب به لحاظ فقدان ارجاعات و استناددهی به شیوة آکادمیک تألیف نشده است، بلکه به شیوه ای است که نویسنده آن را «نگارش شفاهی» نام نهاده است و از اسلوب نگارش طه حسین و محمد مندور که مورداقبال خوانندگان عرب قرار گرفته است، تأثیر پذیرفته است؛ ازاین رو، نویسنده به فهم صحیح، ساده، و سهل الوصول محتوای نقدی این کتاب توسط خواننده اهتمام بسیار ورزیده است.
۱۴.
نقد کتاب را می توان امتداد کوشش های نویسنده در ارائة دستاورد پژوهشی دانست. نقد جوهر پژوهش است و در این مقاله برآنیم تا کتاب فصول فی الترجمه و التعریب از محمد البطل، نویسنده و مترجم مصری، را به بوتة نقد بگذاریم. کتاب از هشت فصل تشکیل شده که به موضوعات مختلف در حوزة ترجمه از عربی به انگلیسی و بالعکس پرداخته است و اگرچه همة این فصول، که هرکدام حکم یک مقاله را دارند، ازنظر موضوعی در یک حوزه قرار می گیرند، اما پراکنده اند و هرکدام به تخصص و مهارتی خاص در ترجمه اختصاص دارند. حوزه ای که نویسنده توجه بیش تری به آن دارد حوزة اصطلاح شناسی است که بخش بزرگی از کتاب به آن اختصاص یافته است و حتی یک فصل کتاب را «فرهنگ کوچک اصطلاحات مطبوعاتی» تشکیل می دهد. باتوجه به این که کتاب های مربوط به تئوری ترجمه پیشینه ای نسبتاً طولانی دارند و حتی در زبان عربی نیز کتاب های معدودی در این زمینه به چاپ رسیده است، انتظار می رفت که کتاب فصول فی الترجمه و التعریب از محمد البطل که در سال ۲۰۰۷ میلادی به چاپ رسیده است در زمینة مطالعات ترجمه عمیق تر باشد و حتی نکات ترجمه ای بیش تری را گوش زد کند، اما نگاهی به فهرست منابع کتاب این باور را به ما می دهد که نویسنده کار تحقیقی گسترده ای در زمینة فن ترجمه انجام نداده است و بیش تر تجربه های عملی اش را به نگارش درآورده است.
۱۵.
صاحب نظران در زمینة رعایت استانداردهای ساختار مقاله های علمی پژوهشی اصول، قواعد، و ضوابط خاصی را درنظر دارند که پای بندی به این موارد نیازمند مهارت، تجربه، و دقت فراوان است. در این پژوهش برآنیم تا به نقد و بررسی ساختار شش مقالة چاپ شده در مجلة ادب عربی دانشگاه تهران در حوزة ادبیات عصر میانه و میزان انطباق آن با استانداردهای مقاله های علمی پژوهشی بپردازیم. بررسی استانداردهای مربوط به ساختار مقاله های علمی پژوهشی در این شش مقاله حاکی از آن است که برخی از مقالات دارای نواقصی ازقبیل کلی بودن عنوان ، نداشتن روش و هدف پژوهش در چکیده، ضعف در انتخاب واژه های کلیدی، مشخص نبودن پرسش های اصلی، اشاره نکردن به پیشینة پژوهش، و کلیشه ای و کلی بودن نتیجه هاست. ازسوی دیگر، تعدادی از مقاله های بررسی شده نیز نقاط قوّت و استانداردهای لازم را دارند که ازجملة آن می توان به ارائة عمقی مبانی نظری پژوهش، رویکرد انتقادی و تحلیل محور، نوآوری، انطباق محتوای اثر با عنوان، استناد به منابع معتبر، و داده های به روز اشاره کرد.
۱۶.
کتاب فی النص الأدبی؛ دراسة أسلوبیة إحصائیة نشریافته در 1993 م، اثر سعد مصلوح، از نخستین و برجسته ترین آثاری است که در حوزة مطالعات زبان عربی به بررسی مقولة سبک شناسی آماری پرداخته است. در این مقاله این اثر از دو منظر شکلی و محتوایی موردبررسی قرار گرفته است. بررسی بُعد شکلی شامل طرح جلد، حروف نگاری، صفحه آرایی، و اشتباهات تایپی است. محور بررسی محتوایی نیز شامل شیوایی بیان، نظم مطالب، منابع، و ارجاع دهی، نوآوری ها، و نقد و بررسی آن است. بررسی ها نشان داد ازآن جاکه این کتاب قریب به بیست سال پیش منتشر شده است، ازلحاظ شکلی و به خصوص حروف نگاری و شیوة ارجاع دهی کاستی های متعددی دارد. ازلحاظ محتوایی نیز باید اذعان کرد که باوجود بدیع بودن این نظریه در حوزة مطالعات عربی، اما آرایی که مبنای نظری کتاب را شکل می دهند اصولاً برگرفته از صاحب نظران غربی است. بنابراین، نوآوری اصلی کتاب را باید در پرداختن به موضوع در مطالعات عربی و پیاده سازی طرح ها و الگوها بر متون عربی دانست.
