معرفت

از دیدگاه اسلام، محور همه ارزش ها، ایمان به خداست. در روایات، مباحث مختلفی درباره ایمان مطرح شده است که برخی از آنها ذیل عنوان «حقیقت ایمان» بیان شد. موضوع دیگری که در روایات درباره ایمان مطرح است، «کمال ایمان» است. البته همان گونه که اشاره شد، معصومان(ع) در روایات درصدد بحث های منطقی و کلاسیک نبوده اند، بلکه به مقتضای حال مخاطب و نیاز او، مطلبی را بیان فرموده اند. بنابراین تفاوت هایی که بعضاً در آنها مشاهده می شود، نباید منشأ تحیر و توهم اختلاف بین روایات گردد. این تفاوت ها، درحقیقت آموزه هایی است که یک معلم برای شاگرد خود یا یک مربی برای متربی اش بیان می کند تا نکاتی را برای بهره گیری در زندگی به او تذکر دهد. برخی مؤلفه های کمال ایمان عبارتند از: عدم تجاوز از حق، فهم صحیح دین، غلبه دین بر شهوت و واگذاری امور به خدا. این مقال به تفصیل به بیان مؤلفه های کمال ایمان و شرح و تفسیر آن می پردازد.

عملکرد سیاسی امام علی(ع) در دوران خلفا، ویژگی های خاصی داشته و فضای متفاوتی را در عالم سیاست به جود آورده و از سوی اندیشمندان و مستشرقان رویکردها و دیدگاه های گوناگونی را به همراه داشته است. نگارنده درصدد بررسی و نقد دیدگاه های مستشرقان درباره رفتارهای سیاسی امام علی(ع) در دوران خلفای سه گانه است. این پژوهش با روش تاریخی و توصیفی تحلیلی به این نتیجه رسید که برخی از مستشرقان، سیره سیاسی امام علی(ع) را به اتهاماتی همچون ضعف در اندیشه سیاسی، عدم محاسبه گری و ساده انگاری و اقدام به کارشکنی در قبال برخی از خلفا معرفی کرده اند؛ اما این موارد بر نگرشی مادی گرایانه و سوگیرانه مبتنی است و رفتارهای سیاسی امام علی(ع) بر پایه اصول انسانی و مبانی بنیادین اسلامی قابل ارزیابی است. دراین حال برخی از مستشرقان نیز با نگاهی منصفانه و مثبت، رفتارهای سیاسی امام علی(ع) در مواجهه با خلفا را به اقدام برای حفظ اتحاد مسلمین، صداقت محوری و هم کاری ضابطه مند با خلفا تحلیل کرده اند.

جریان روشنفکری به طور عام و روشنفکری دینی به نحو خاص، اعتقاد چندانی به مسئله ارتباط دین و سیاست ندارد. مهندس مهدی بازرگان به عنوان یکی از روشن فکران برجسته دینی که دارای آثار فراوانی بوده و مورد توجه بخش عظیمی از جریان روشنفکری قرار دارد، نیز در برخی از آثار خود با اشاره به شواهدی از سیره برخی از ائمه(ع)، نتیجه می گیرد که در سیره این بزرگواران نیز دین و سیاست دو مقوله جداگانه بوده اند. در این پژوهش که با بهره از ابزار کتابخانه ای و اسنادی و به روش تحلیل متن با رویکرد انتقادی، نگاشته شده، کوشیده ایم تا براساس منابع تاریخی، این مدعارا در بوته نقد و ارزیابی قرار دهیم. نتیجه این پژوهش اینکه برخلاف موارد و قراینی که بازرگان ذکر کرده، سیره ائمه(ع) نشان می دهد که دین از سیاست و حکومت جدا نبوده است.

بعد از رحلت رسول خدا، ائمه اطهار با هدف حراست از دین اسلام و هدایت جامعه اسلامی، آموزه های دینی را به پیروان خویش آموزش دادند. آنان بر پایه مبانی نظام فکری امامیه، نظام آموزشی مستقلی را طراحی کردند که در آن متون و محورهای خاصی آموزش داده می شد؛ تا شیعیان را از بحران های علمی و نیازهای معرفتی عبور داده و از دیگران متمایز کنند. به دلیل کاستی های پژوهشی در این زمینه و نیاز جامعه علمی به الگو، تصویر دقیقی از این موضوع وجود ندارد تا بتوانیم ضمن بازخوانی گذشته و بررسی تطبیقی آن با وضعیت موجود، ضعف ها یا نقاط قوت را بررسی و تحلیل تاریخی کنیم. ازاین رو این پژوهش بر آن شد تا در یک بررسی تاریخی و روایی دریابد که متون و محورهای نظام آموزشی امامیه در پنج قرن نخست هجری، به دلیل اهمیت تاریخی این دوره کدامند؟ نتیجه پژوهش مبتنی بر روش مطالعه در ساختار آموزشی، ازجمله تحقیق درباره متون درسی به عنوان یک عنصر در نظام آموزشی و بهره گیری از منابع تاریخی و حدیثی به صورت توصیفی تحلیلی، حاکی از آن بود که شیعیان امامیه به دلیل نیاز به متون و معارف شیعی، تحت تأثیر امامان خود در عرصه علوم دینی فعال بوده و محورهایی را در اولویت آموزش قرار داده و از متون آموزشی استفاده کرده اند.

هدف اساسی جستار حاضر، بررسی تطبیقی شخصیت معاویه (پسر ابوسفیان) براساس داده های تاریخی و ویژگی های منافقان در قرآن کریم است. نگارندگان در این پژوهش کوشیده اند با مطالعه و بررسی گزارشات تاریخی، تصویر جامعی از ابعاد شخصیتی (شناختی، اعتقادی، گرایشی، اخلاقی و رفتاری) معاویه به دست دهند. این تحقیق به شیوه تحلیل محتوای کیفی متعارف به دسته بندی و بررسی گزاره های تاریخی مربوطه پرداخته است. نتیجه آنکه؛ معاویه، در بُعد شناختی، گرفتار جهالت، سفاهت و گمراهی است؛ و در بُعد اعتقادی، منکر اسلام بوده، در ساحت گرایشی نیز تمایل به دشمنان خدا (مشرکان و کفار) داشته و پشتیبانی از آنها، همت اساسی او بوده است. اخلاق و رفتار فاسد او هم حکایت گر مزرعه ای آفت زده و پُر از علف های هرز و مسموم کننده است که نتیجه اش مقابله با مظاهر دین اسلام و مذهب علوی است. از این جهت شرح حال ایشان مطابقت اساسی با تیپ شخصیتی منافقان در آیینه قرآن کریم دارد. شناخت شخصیت این گونه از منافقان و مخالفان حکومت اسلامی می تواند راهنما و راه گشای حاکمان و مسئولان نظام اسلامی در مواجه با حوادث مشابه باشد.

امروزه یکی از مشکلات جهان اسلام، ظهور گروه های تکفیری مانند القاعده و النصره و طالبان و داعش است که به جان مسلمین به ویژه شیعیان افتاده و با استناد به سیره صحابه رسول خدا (ص)، مسلمین را تفکیر کرده، دست به ترور و کشتار آنها زده و جنایاتی انجام می دهند. در این مقاله ریشه این جنایات و قتل عام ها که تکفیر مخالفان و مسلمین است، در سیره صحابه بازکاوی شده و با شیوه کتابخانه ای و بررسی اسناد تاریخی، برای بطلان ادعای گروه های تکفیری صحابه و سلفی که دست به تکفیر مسلمین و ترور آنها زده، شناسایی و معرفی شده اند؛ تا معلوم شود اینها به کدام صحابه رسول خدا و سیره کدام حاکمان و فرقه ها اقتدا می کنند؛ والا رسول خدا (ص) و سلف صالح و مسلمانان راستین و شیعیان اهل بیت(ع) دست به تکفیر و ترور مسلمان ها نزده، بلکه از آن نهی کرده اند.

پرداختن به زندگی صحابی ائمه اطهار(ع)، می تواند به روشن شدن شرایط حاکم بر جامعه اسلامی در دوران ائمه(ع) و نیز نقش تربیتی ائمه(ع) بینجامد. در این مقاله با روش توصیفی تحلیلی ابعاد شخصیتی سعیدبن جبیر مورد بررسی قرار گرفته است. وی یکی از شیعیان خاص امام سجاد(ع) بود که در ابعاد گوناگون در دوره آن حضرت نقش آفرینی کرد و سرانجام به دستور حجاج بن یوسف ثقفی به شهادت رسید. وی از جهت علمی (تفسیر، قرائت و...) و عملی مورد تمجید علمای شیعه و سنی است. سعید با توجه به شرایط جامعه اسلامی عصر خود (دوره حکومت امویان)، نقش قابل توجهی را ایفا کرد. در بعد سیاسی و اجتماعی به پذیرفتن همکاری با دستگاه قضا و نیز مشارکت در شورش ابن اشعث علیه حجاج، می توان اشاره کرد. در بعد فکری و فرهنگی نیز سعید به شکل های مختلف با افکار انحرافی مقابله کرد. وی سرانجام به واسطه پافشاری بر اعتقاداتش، به شهادت رسید.

قرآن کریم با تأکید بر جزیره العرب، بر حیات جاهلی در گستره جهان مقارن ظهور اسلام اشاره دارد. بالطبع این سؤال مطرح است که وضعیت ایران عصر ظهور اسلام چگونه بوده است؟ و سؤال دقیق تر این که وضعیت دینی پادشاهان به عنوان عنصر اصلی قدرت، در ایران مقارن ظهور اسلام به چه صورتی بوده است؟ ازاین رو متن پیش رو با روش توصیفی تحلیلی و با رویکرد تاریخی، به این سؤال پاسخ داده که شاخصه ها و پیامدهای حیات دینی پادشاهان ساسانی چیست؟ برون داد پژوهش مذکور بر شاخصه های نامعقول در حیات دینی پادشاهان ساسانی و پیامدهای منفی آن تأکید دارد. پژوهش پیش رو مبتنی بر شاخصه های چهارگانه: تعریف جایگاه خداگونه، تعریف جایگاه «جانشین منصوب خدا»، تنوع مذهبی، و رویکرد قهرآمیز نسبت به دیگر مذاهب است. شاخصه های مذکور به ایجاد انحراف بیشتر در دین زرتشت، ثروت اندوزی بزرگان زرتشتی، فاصله گیری مردم از معنویت و اکتفا به اعمال سخت و نامعقول، گسترش مسیحیت در ایران، و مهاجرت مردم منجر گردید. شرایط بیان شده در کنار دیگر موارد، وضعیت دشواری برای مردم ایران فراهم ساخته بود؛ ازاین رو با ورود اسلام به ایران، مردم به استقبال آن رفته و مسلمان شدند.