معرفت

این مقاله شرحی است بر کلام امام محمدباقر علیه السلام در اوصاف مؤمنان. یکی از صفات شیعیان واقعی نزد امام باقر علیه السلام آن است که از ستایش و مدح دیگران شاد نمی شوند. هرچند انسان به طور طبیعی دوست دارد از او به نیکی یاد شود و زشتی هایش پنهان بماند. اما در روایت هم آمده که اجازه ندهید چاپلوسان، فرصت تعریف و تمجید از شما را بیابند؛ زیرا صرف نظر از دلایل تعبدی، قوام زندگی انسان به روابط اجتماعی است و اگر کسی بخواهد در انزوا زندگی کند و به دیدگاه مردم درباره خود اهمیت ندهد، پیشرفتی برای او حاصل نمی شود. افزون بر این، اگر عیوب انسان آشکار شود و مردم از کاستی ها و عیوب یکدیگر باخبر باشند، زندگی اجتماعی مختل شده، اعتماد افراد نسبت به هم سلب می شود. به همین دلیل، خدای متعال ستارالعیوب است. در پایان این مقال نیز راه کارهایی حضرت استاد برشمرده اند که انسان از مدح دیگران خوشحال نشود.

این مقاله به روش توصیفی تحلیلی به تبیین مراتب وجودی انسان از منظر برخی از عارفان مسلمان، تطبیق آنها بر مراتب متعدد عالم کبیر و قرآن کریم و همچنین به نقد و بررسی این دو نکته از منظر متون دینی پرداخته است. در ابتدا این نکته به تفصیل بیان شده که عبدالرزاق کاشانی انسان را دارای سه مرتبه کلی نفس، قلب و روح و ده مرتبه جزئی تر می داند. فناری و صدرالمتألهین هرکدام، با تعابیر گوناگون، هفت مرتبه برای انسان برمی شمرند و عارف معاصر، امام خمینی ره نیز، انسان را به وزان قرآن کریم و عالم کبیر، دارای هفت، هفتاد، هفتادهزار، و بلکه بی نهایت مرتبه می داند. در ادامه، با اشاره به تعابیر گوناگونی از آیات و روایات، این نکته به اثبات رسیده که هم اصل ذومراتب بودن وجود انسان، و هم تطبیق مراتب وجودی وی، بر مراتب متعدد قرآن کریم و عالم کبیر، از تعابیر و فرازهای مختلفی از متون دینی قابل اصطیاد است.

ازآنجاکه موضوع اخلاق، صفات و ملکات و رفتارهای اختیاری انسان می باشد، نوع نگاه به انسان در هر مکتب اخلاقی از مهم ترین مبانی آن مکتب است که قابل بحث و بررسی می باشد. اخلاق عرفانی در کنار دیگر مکاتب اخلاقی در عالم اسلام دارای مبانی ویژ خود می باشد. ازجمله مهم تر ین عناصر در انسان شناسی عرفانی، قلب است. هدف این پژوهش آن است که تأثیر قلب را در اخلاق عرفانی با روشی توصیفی و تحلیلی مشخص کند. قلب هسته اصلی و شاکله وجودی انسان را تشکیل داده، که با سریان وجودی خود همه مراتب ظاهری و باطنی انسان را شامل می شود. قلب با توجه به احاطه و ظرفیت و گستردگی منحصربه فردی که دارد، می تواند تأثیر بسزایی در اخلاق عرفانی از خود برجای بگذارد. قلب با رویکردهای معرفتی، احساسی و عملی که دارد، اهمیت نقش خود را در این مکتب اخلاقی نشان می دهد.

ناخت خواطر و نفی آن، از اساسی ترین عناصر سلوک در عرفان اسلامی و یکی از لوازم معرفت نفس است که نتیجه آن مهار قوای واهمه و خیال و به تسخیر درآوردن قلب می باشد؛ تا اینکه هیچ خاطری بی اذن سالک بر قلب او وارد نشود و انسان به اطمینان قلبی دست پیدا کند. بدون این امر، سالک راه به جایی نمی برد و برای حضور قلب در عبادات و خصوصاً نماز، نفی خواطر ضروری است. خواطر بخشی از واردات القا شده بر قلب می باشند که بدون تعملِ شخص بر دل او وارد می شوند و به صورت خطاب ظاهر می شوند. خواطر بر حسب درجات باطنی انسان و مراتب سلوکی اش، از چهار منشأ صادر می شوند و نفس با ابزارهای مناسب، آنها را درک می کند. برای خواطر تقسیم های متعددی ذکر کرده اند، ولی اغلب تقسیم چهارگانه به «رحمانی، ملکی، نفسانی و شیطانی» کاربرد دارد و ویژگی های هریک، بیان شده است. روش تحقیق در این مقاله، توصیفی تحلیلی است.

نوشتار حاضر در مقام پاسخ به این پرسش است که ابن سینا چه اندیشه هایی در خصوص خواب و رموز دین دارد و تبیین عرفانی آن چیست. بر این اساس، نویسنده به تحلیل، تبیین و پردازش اندیشه ابن سینا و ابن عربی در باب خواب و رموز دین پرداخته و جهت پاسخ به مسئله اصلی، پرسش هایی فرعی همچون چرایی تأویل، ملاک تأویل و رابطه تأویل و رمز را فراروی اندیشه این دو متفکر قرار داده و رویکرد نویی را برگزیده است. مهم ترین یافته های این پژوهش عبارتند از: رمزین بودن زبان دین در اندیشه ابن سینا، اشتراک در پاسخ به چرایی تأویل خواب (چندلایه بودن خواب)، توجه مشترک به زبان دین و باطن دین جهت بیان رابطه تأویل و رمز و اختلاف این دو اندیشه در جایگاه شناسی ظواهر دین. هدف نویسنده، استنطاق اندیشه ابن سینا در مسئله، توسع بخشیدن به آن و فهم آن در ساحت مسائل جدید و رویکرد فرافلسفیِ عرفان نظری است و روش او تدقیق و تحلیل فلسفی عقلی در واژگان و گزاره هاست.

در میان آموزه های دینی مفهوم خلوت دارای اهمیت و جایگاه والایی است، ازاین رو، عرفا نیز امر خلوت گزینی را در مسیر سیر و سلوک برای سالک طریق الی الله سفارش می کردند. از طرفی انسان ذاتاً موجودی اجتماعی است؛ یعنی برای تداوم حیات و رفع نیازهای خویش ناچار است که با جامعه اطراف خود ارتباط مؤثر داشته باشد. خلوت به معنای انقطاع از خلق و اشتغال به حق می باشد. برخی از عرفا خلوت را بر همنشینی ترجیح داده و جهت تکمیل نفوس ناقصه خویش از معاشرت و همنشینی با خلق پرهیز کرده و زندگی سعادتمندانه را در گرو خلوت و دوری از خلق دانسته اند. در مقابل عده ای دیگر به مخالطت با خلق گراییده و اعتقاد داشته اند که بخشی از ظرف وجودی سالک و عارف در سایه انس، الفت و همنشینی با خلق به کمال می رسد و عدم مصاحبت و حضور در اجتماع، سبب غفلت از بعد جامعه پذیری انسان می گردد. در این میان برخی از عرفا نیز بین خلوت و بعد اجتمایی انسان جمع کرده اند. دراین پژوهش که با روش توصیفی تحلیلی به بررسی چگونگی خلوت و سازگاری آن با بعد اجتماعی انسان پرداخته شده است. به طوری می توان گفت آموزه خلوت امری موقتی است که در اوایل سلوک، و یا امری باطنی است که در مراحل گوناگون سلوک صورت می پذیرد؛ به گونه ای که عارف حضور اجتماعی داشته و از طرفی خلوت باطنی نیز دارد. حضور عارف در جامعه با خلوت عرفانی تنافی و ناسازگاری ندارد و سیره بسیاری از عارفان نیز بر جمع میان آن دو بوده است. به این صورت که پس از بیان مدعا در هر بحث، ابتدا بیانات و نظرات دیگران نقل شده و سپس به تبیین و تحلیل ارتباط آن نظرات با موضوع بحث پرداخته شده است.

سنایی بنیانگذار واقعیِ منظوم عرفانی است که قرنی بر اذهان و قلوب تسلط داشت و اشعار وی علاوه بر نقل در متون تصوف از قبیل سوانح غزالی و لوایح منسوب به عین القضاه و کشف الاسرار میبدی، در مثنوی و فیه ما فیه مولوی و... نیز به استشهاد آمده است. ازآنجاکه توحید یکی از مباحث عرفانی است که در آثار سنایی بازتاب گسترده ای دارد. این پژوهش سعی می کند با تحقیق در آثار سنایی غزنوی، توحید و نمودهای توحیدی را در آثارِ این شاعرِ گران سنگ یافته و به این نتیجه برسد که در اشعاری که سخن از افعال حق تعالی است، عقاید سنایی گاهی به اشاعره نزدیک می شود، اما به طور قطع نمی توان ادعا کرد که سنایی در توحید و خداشناسی سمعاً و طاعتاً از نظام توحیدی اشاعره پیروی کرده است. سنایی در پاره ای از بحث ها، همچون منحصر ساختن نقش ها و کارها به خدا، آهنگ گسترش کلام اشعری است، اما با طرح اندیشه های فرقه های دیگر مانند شیعه، قصد دارد با نزدیک کردن مذهب ها، مسلمانان را در سایه اصل توحید یکی سازد.

خداوند در قرآن بارها از شب یاد کرده است؛ شب در قرآن مورد قسم وی واقع شده و شب زمانی خاص برای ارتباط خداوند با بندگان در نظر گرفته شده است. مقاله حاضر با روش توصیفی تحلیلی رویکردی عارفانه به قرآن داشته و تفسیر آیات مربوط به شب را با نگاهی عرفانی مورد بررسی قرار می دهد. اینکه عرفا با توجه به ویژگی های خاص شب، آن را زمان خاص ارتباط دو طرفه خداوند و بنده می دانند. به علت این ویژگی های ممتاز، از جمله خلوت، آسودگی و در حجاب ماندن از دید دیگران، فرصت مناسبی است تا بنده به درگاه خداوند خود، و دور از چشم نامحرم به عبادت و مناجات بپردازد و خداوند نیز بهره ای از برکت و عنایات ویژه خود را نصیب وی کند. تأکید خداوند بر قیام شب در قرآن به این امر اشاره می کند. در نهایت اینکه خداوند شب های خاص (که اتفاقات ویژه ای در آنها رخ داده) را مورد توجه قرار داده و برای آنها اهمیت خاصی قائل می شود.