معرفت

این مقاله به موضوع بایسته های علم آموزی در کلام امیر مؤمنان علی علیه السلام می پردازد. یکی از نشانه های مؤمنان اینکه آنان حریص و مصر بر کسب علم و دانش هستند و دارای عطش سیری ناپذیری علم آموزی هستند. شیعیان واقعی چون از ارزش تحصیل علم آگاه هستند، و بدان باور دارند، بر تحصیل علم حریص و تا لحظات آخر عمر خویش، در پی کسب علم و دانش هستند. تشنگان علم، مطالب را عمیق و کامل فرا می گیرند؛ هرگز سطحی کاری مرام آنان نیست. افزون بر این، نشانه دیگر مؤمنان، آمیختن علم با حلم و بردباری است. عالمی که بردبار نباشد، تحمل شنیدن، اندیشیدن و پذیرفتن عقیده مخالف را ندارد. در اختلاف ها، سریع قضاوت کرده، دچار خطا می شود. علم، حلم و بردباری موجب روحیه پرسشگری آنان می شود. این امر خود موجب می شود فرد با وظایف و تکالیف دینی خویش، بحث و گفت وگو و انتخاب نظر صواب، آشنا شود.

امروزه در میان روان شناسان، این گرایش مطرح است که دین می تواند به سلامت روانی کمک کند؛ در این میان، دیدگاه های «وجودی» و «شناختی»، نقش مهمی برای هستی شناسی افراد، قایل هستند. هستی شناسی تا حد زیادی تحت تأثیر فرهنگ و مذهب قرار دارد. هستی شناسی اسلامی، ماهیتی منحصربه فرد دارد و برگرفته از آموزه های قرآنی است که از سوی خداوند، به عنوان آفریدگار انسان مطرح شده است. بنابراین، هدف از انجام این پژوهش، استفاده از منابع غنی نگرش توحیدی اسلامی برای بررسی اصول روان درمانی مبتنی بر هستی شناسی اسلامی است. پژوهش حاضر از نوع توصیفی تحلیلی بوده و در آن از کتب معتبر اسلامی و در صدر آنها، قرآن کریم و کتب منتسب به ائمة اطهار‰ و نیز کتب روان شناسی استفاده شده است. براساس نتایج به دست آمده، در هستی شناسی مبتنی بر دیدگاه اسلامی، می توان موضوعاتی همچون، عزت نفس، کمال گرایی، خودشناسی، مسئولیت پذیری و وقت شناسی را که در تحقیقات گوناگون، نقش آنها در سلامت روان ثابت شده است، چه به صورت تبیینی و چه به صورت راهکاری، یافت. درمان هستی شناسی با رویکرد اسلامی، درمانی است که در چارچوب فکری و اعتقادی، متناسب با بافت مذهبی جامعه است. بنابراین، چنین درمانی، که حاصل یک پارادایم الهی است، می تواند سلامت روان را براساس فطرت انسانی تأمین کند.

«روان شناسی مثبت گرا» نظریه ای است که اخیراً مطرح شده و اثر آشکاری بر روان شناسی و روان درمانی، تصور ما از ماهیت انسان و درک ما از شخصیت دارد. هرچند در متون اسلامی، یعنی قرآن کریم و کلام معصومان‰، مقوله ای به نام «روان شناسی اسلامی» وجود ندارد، اما نکته ها و آموزه هایی فراوان برای الهام گرفتن و پی بردن به دانشی به نام «روان شناسی اسلامی» عرضه شده است. از سوی دیگر، اسلام به عنوان آخرین و کامل ترین دین الهی با تمام ابعاد و شئون وجودی انسان سروکار دارد. این پژوهش می تواند گامی در جهت تدقیق و تصریح مبانی روان شناسی اسلامی باشد و فهم آن را آشکار سازد و قدرت مواجهه با روان شناسی جدید را به محک آزمون بگذارد. اهداف این پژوهش، فهم مبانی نظری و فلسفی رویکرد روان شناسی مثبت گرا، شناسایی و فهم اصول روان شناسی مثبت گرا، استخراج و فهم مبانی نظری و مضامین فلسفی دعای «مکارم الاخلاق»، فهم اصول روان شناسی مستخرج از دعای مزبور، بررسی و فهم شباهت ها و تفاوت های مبانی فلسفی روان شناسی مثبت گرا و دعای «مکارم الاخلاق» است. روش تحقیق در این پژوهش، استفاده از رویکرد توصیفی تفسیری است. در روش هرمنوتیک، که خود نوعی پژوهش کیفی محسوب می شود، محقق از سطح توصیف داده ها فراتر می رود و درجاتی از تفسیر را انجام می دهد.

عنصر تبلیغ نقش مهمی در معرفى، نشر و حراست اصول و مبانى هر مکتب، مذهب، حزب و گروهی در طول تاریخ ایفا کرده است. یکی از اصول رسالت پیامبران و اوصیای آنها نیز تبلیغ دین بوده و خط اصلی برنامه آنها را تشکیل می داده است. امام حسین علیه السلام هم با توجه به نقش عنصر تبلیغ و بیدارگری در اصلاح جامعه و خنثاسازی توطئه های دشمن، آگاه کردن جامعه را در دستور کار خود قرار دادند. ایشان و اهل بیتشان، به ویژه در طول قیام عاشورا، با به کارگیری شیوه های متنوعی به تبلیغ دین اسلام پرداختند. در این میان، بارزترین اقدام تبلیغی ایشان، سخنرانی و احتجاج با مخالفان خود در اماکن گوناگون بود. در این سخنان، ایشان از شیوه های تبلیغی متعدد استفاده کردند. یکی از این شیوه های تبلیغی به کارگیری فنون روان شناختی است که این پژوهش درصدد بررسی آن است. هدف این پژوهش الگوبرداری از فنون روان شناختی امام حسین علیه السلام و اهل بیت ایشان در امر تبلیغ است. روش این پژوهش گردآوری اطلاعات به صورت استنادی و به شیوة توصیفی تحلیلی است. این نتیجه به دست آمده است که امام حسین علیه السلام و اهل بیتشان 9 فن روان شناختی را در سخنانشان به کار برده اند که عبارتند از: تکرار، انتقال، تصدیق، مقایسه، تحقیر دشمن، تکریم و تشویق دوست، مخاطب شناسی، تحریک عواطف، و جلب توجه مخاطب.

در آموزه های اسلامی، قدردانی و شکرگزاری از جایگاه رفیعی برخوردار است، به گونه ای که آیات و روایات متعددی در فضلیت و ضرورت آن ذکر شده است. در سال های اخیر نیز با ایجاد شاخه «روان شناسی مثبت نگر» این مهم مطمح نظر جدی روان شناسان مثبت گرا واقع شده و تحقیقات نظری و میدانی زیادی به آن اختصاص داده شده است. بر این مبنا، هدف پژوهش حاضر، که به روش «توصیفی - تحلیلی» صورت گرفته، این است که ضمن مقایسة آموزه های اسلامی و روان شناسی در خصوص قدردانی، عوامل و آثار و نشانگان قدردانی در آموزه های دینی را تبیین نماید. نتایج نشان می دهد متناسب با بروز یا عدم بروز علل، قدردانی قابل کاهش و یا افزایش است و علاوه بر آثار اخروی، دارای آثار مادی و دنیوی هست و نشانگان آن در سه بعد «شناختی»، «رفتاری» و «هیجانی» قابلیت بروز دارد.

پژوهش حاضر با هدف بررسی مفهوم «حزم» (آینده نگری) در روان شناسی و منابع اسلامی و تعیین مؤلفه ها و مقوله های این سازه انجام شده است. یافته های روان شناختی از طریق بررسی و تبیین منابع روان شناسی به صورت «کتابخانه ای» جمع آوری و تحلیل شد. مؤلفه ها و مقوله های «حزم» نیز به روش «توصیفی- تحلیلی» بر اساس رتبه بندی کتب روایی با استفاده از رتبه «الف» و «ب» استخراج و تبیین گردید. یافته های این بررسی نشان می دهد که مفهوم جامع سازة «حزم» عبارت است از: مهارت شناختی(کیاست) که فرد با استفاده از ظرفیت های گذشته و حال به پیامدهای آینده رویدادها توجه نموده(سیر زمانی) و در زمان حال آگاهانه به اقدامات منطقی(اقدام آگاهانه) روی می آورد. همچنین سازة مذکور مشتمل بر سه مؤلفة اصلی «کیاست»، «سیر زمانی» و «اقدام آگاهانه» و 10 مقوله با عنوان خرده مؤلفه هاست. یافته های مذکور قابلیت بهره برداری به منظور طراحی بسته های اموزشی و تربیتی را دارد.

محیط آموزشی دومین محیط بعد از خانواده است که انسان در آن، اجتماعی شده، در معرض آموزش هایی قرار می گیرد. اما زمانی این آموزش ها مؤثرخواهند بود که قضاوت درخصوص کیفیت آموزش مطلوب تلقی شود و دانش آموزان از آموزش و محصول آن، یعنی یادگیری احساس رضایت و شادمانی داشته باشند. مقالة حاضر به بررسی نقش سه عامل «معلم و سبک های تدریس او» ، «محتوای برنامة درسی» ، و «سبک یادگیری دانش آموز» به عنوان عوامل مؤثر بر ایجاد کلاس شاد پرداخته است. در گردآوری اطلاعات از روش «توصیفی- تحلیلی» از منابع کتابخانه ای و مقالات استفاده شده است. نتایج پژوهش بیانگر آن است که استفاده از سبک های تدریس دوجانبه و یا سبک تعاملات منعطف، که در دسته سبک های غیرمستقیم قرار می گیرد، می تواند فضای پذیرش و آزادی ایجاد کند که منجر به افزایش سطح خلاقیت و نگرش مثبت به دیگران در دانش آموزان شود. همچنین اگر محتوای آموزشی برخاسته از نیاز دانش آموزان باشد و کاربرد عملی آن در زندگی به خوبی تبیین گردد، قطعاً درآنان برای همراهی با معلم ایجاد انگیزه خواهد کرد. معلم در برخورد با یادگیرندگان گوناگون، باید بپذیرد که هریک از آنان ممکن است با سبک خاصی از یادگیری به انجام تکالیف یادگیری در موضوع های گوناگون بپردازد. بنابراین، باید آماده باشد تا با هریک از آنان برخوردی متناسب با سبک یادگیری اش داشته باشد.

هدف از این پژوهش، فراتحلیل مطالعات دین و اضطراب و بررسی چالش های روش شناختی و معرفتی آن دو است. جامعة آماری تمام آثار مربوط به دین و اضطراب است که طی سال های 1381 تا 1391 به صورت کتاب، پایان نامه و مقاله منتشر شده است. در این پژوهش، پس از وارسی اولیة آثار منتشرشده و حذف منابعی که خارج از قلمرو پژوهش بود، این آثار به دقت مطالعه و کاستی ها و چالش های آنها از لحاظ ملاک های روشی و معرفتی، بررسی و ارزیابی شد و اطلاعات به دست آمده در جدول توصیفی و آمار استنباطی و تحلیلی از طریق نرم افزارspss تجزیه و تحلیل گردید. تحلیل داده ها نشان داد که پژوهش های منتشرشده در دهة مزبور، دچار چالش های روشی و معرفتی بسیاری است. برخی از چالش های معرفتی در این پژوهش عبارت است از: نگاه منفی به دین در رفع اضطراب، نگاه خنثا به دین در رفع اضطراب، استفاده از منابع غیراصیل روان شناسی، استفاده از منابع غیراصیل دینی، مستندات ناکافی، فهم نادرست از مفهوم و رابطة دین و اضطراب. همچنین برخی چالش های روش شناختی این پژوهش عبارت است از: بهره گیری از روش کمّی صرف و یا کیفی صرف؛ فقدان نمونه گیری در دسترس و یا نمونه گیری پژوهش؛ فقدان سؤال و یا فرضیة پژوهش.