معرفت

این متن شرحی است بر کلام امیرمؤمنان علیه السلام در صفات شیعیان واقعی و مؤمنان راستین. از دیگر نشانه های مؤمنان واقعی، ستم نکردن به دشمن، آلوده نشدن به گناه به واسطه محبت به دوستان و نداشتن تبعیض ناروا در حق آنان می باشد. در پرتو تربیت اسلامی، وظیفه والدین رعایت عدالت، انصاف و پرهیز از تبعیض و بی عدالتی در میان فرزندان و وظیفه مسئولان نظام نیز خدمت یکسان به همه آحاد افراد جامعه است؛ چراکه در قرآن و روایات متواتر بر مودت و محبت به اهل بیتعلیه السلام تأکید شده، به گونه ای که قرآن محبت را اجر رسالت بیان کرده است. این امر اختصاص به شیعیان ندارد. اهل سنت، حتی هندوهای بت پرست هم به امام حسینعلیه السلام علاقه دارند. این علاقه مؤمنان نسبت به اهل بیتعلیه السلام، در مرتبه نازل تر باید نسبت به دوستان و سایر مؤمنان و حتی رعایت انصاف نسبت به دشمنان هم باید اعمال شود. این مقاله، به تفصیل به اوصاف شیعیان در باب رعات عدل و انصاف می پردازد.

ابن سینا در مقام اثبات جوهر نفسانی و غیرمادی برای انسان، برهان هوای طلق را مطرح می کند و مدعی می شود که وجود جوهر نفسانی امری بدیهی است و با بیانی تنبیهی، ما را به درک این امر بدیهی یاری می کند. او برهان هوای طلق را به عنوان یک برهان تجربی مطرح نمی کند، اما حالت تصویرشده در برهان، علاوه بر تحقق فرضی، قابلیت تحقق عینی و واقعی را هم دارد. حالت غفلت از بدن و حواس ظاهری که او مفروض می گیرد، با استفاده از «داروهای بی حسی» و با استفاده از «عملیات محرومیت حسی» به تحقق عینی رسیده است. آنچه با کمک این برهان درک می شود، نفس مجرد است، نه مفهوم کلی یا صورت خیالی بدن یا افعال و حالات درونی و یا یکی از اعضای داخلی مانند مغز. روش تحقیق در این مقاله، عقلی، توصیفی و تحلیلی است.

الفاظ قرآن که آخرین صور نازله حقایق آن هستند، دارای قواعد زبان شناختی و وجودشناختی خاص خود می باشند. میان الفاظ، معانی و حقایق قرآن ارتباط وجود دارد، و وجود انسان، هستی و قرآن با یکدیگر تناسب دارند. با دریافت این تناسب فلسفه تأویل و نیز روش تفسیری صدرالمتألهین روشن تر می شود و نیز افق هایی از روش استفاده از قرآن گشوده می شود. هدف پژوهش تبیین جایگاه لفظ، معنی و حقیقت در قرآن از نظر صدرالمتألهین است، و روش آن، توصیفی همراه با تحلیل در مباحث وجودی است. از مهم ترین یافته های پژوهش توجه به تمایز ماهوی قرآن از سایر متون (اعم از وحیانی و بشری) است؛ چراکه قرآن متنی نازل یافته از حقیقت و رقیقه آن حقیقت و متناظر با وجود انسان کامل و هستی است. لذا لفظ، معنی (مفهوم) و حقیقت آن، سه مرتبه وجودی مرتبط باهم و هماهنگ با کل هستی است. با تلفیق اجزای این نگاشته به چگونگی راه یافتن به منطق تأویلی قرآن از خلال آثار صدرالمتألهین اشاره شده است.

«فلسفه ارزش» یکی از حوزه های مهم در فلسفه های مضاف است. از مباحث مهم در «فلسفه ارزش»، بحث از معانی ارزشی، اقسام ارزش و قلمرو ارزش است. در این مقاله، معانی، اقسام و قلمروهای ارزش استقراء شده و این اقسام، با روش تحلیلی، مورد واکاوی قرار می گیرد. ارزش به معنای مطلوبیت است که از نسبت میان طالب و مطلوب حاصل می شود و منظور از معانی ارزشی، معانی ای هستند که در محمول قضایای ارزشی به کار می روند، مانند معانی خوب و بد، درست و نادرست، باید و نباید، زشت و زیبا و... . ارزش اقسامی دارد که در این نوشتار به دوازده قسم از آن، همچون تقسیم ارزش به ذاتی و غیری، غایی و مقدمی، ذاتی و الهی، عقلی و شرعی، جایگزینی و غیرجایگزینی، باارزش و بی ارزش و ضدارزش و... اشاره شده است. قلمرو ارزش نیز هر حیطه ای است که ارزش در آن مطرح می شود که در این نوشتار به پانزده قلمرو برای ارزش همچون ارزش های اخلاقی، حقوقی، منطقی، معرفت شناختی، هنری، اقتصادی و... پرداخته شده است. این مقاله سعی دارد استقراء تامی از این سه حوزه در فلسفه ارزش ارائه و آنها را مورد تحلیل و بررسی قرار دهد.

پژوهش حاضر در پیِ یافتن منابع اصلی آموزه های صدرالمتألهین در میان آثار اوست. نگارنده با روش پژوهش کیفی و توصیفی مبتنی بر مطالعات کتابخانه ای تلاش کرده از لابه لای آثار صدرالمتألهین به این سؤال پاسخ گوید که منابع اصلی وی که از آنها در مقام های سه گانه گردآوری، داوری و نظریه پردازی بهره برده، کدام است. اگرچه استفاده صدرالمتألهین از منابع مختلف قطعی است، اما در تعداد و انواع آن بین محققان اختلاف نظرهایی وجود دارد. با وجود این، نگارنده بر این باور است که مبتنی بر بررسی آثار صدرالمتألهین، می توان از هشت منبع به عنوان منابع اصلی او نام برد، که عبارتند از: قرآن و حدیث، فلسفه یونان، فلسفه مشاء، فلسفه اشراق، مکتب اصفهان، عرفان ابن عربی، تفکر کلامی، و آموزه های فلسفی کلامی اسماعیلیه. شناخت صحیح منابع آموزه های صدرالمتألهین به کیفیت و صحت ارزیابی محققان از افکار و نظرات صدرالمتألهین و حکمت متعالیه او می افزاید.

در ادله عقلی و نقلی، امانت انگاری نفس مورد تأکید قرار گرفته و احکام و لوازم آن، ازجمله وجوب رد امانت و ضمان در تربیت نفس که مهم ترین سرمایه انسان است، تأثیر بسزایی دارد. پژوهش پیش رو با روش توصیفی تحلیلی و کنکاش در آموزه های دینی، در کنار بهره گیری از لوازم امانت انگاری نفس، به این نتیجه رسیده که حفظ نفس، به عنوان یک امانت الهی، واجب شرعی است و نگهداری این ودیعه الهی از رهگذر شناسایی آفات و آسیب ها و مقابله با آن و فراهم سازی بسترها و شرایط لازم برای شادابی و طراوت نفس، میسر است، و نداشتن طراوت نفسانی که در سایه حرکت به سوی خداوند و تقرب به او میسر است با تباهی همراه است. از آفات تهدیدکننده نفس می توان به دوستان و محیط نامناسب، خوشحالی از فزونی مال و داشتن آرزوهای دراز، غفلت، عدم اعتدال در گفتار، افراط در پاسخ گویی به خواسته های نفسانی، ناآگاهی نسبت به نقشه های شیطان نام برد، و از تقوا و مداومت بر یاد خدا، یاد آخرت، انجام تفریحات سالم، و عدم افراط در پرداختن به مسائل معنوی، به عنوان بسترها و شرایط لازم برای شادابی نفس می توان نام برد.

از مفاهیم و مبادی بنیادین نظام فلسفی وحدت گرای اسپینوزا، مفهوم «ذات» است. وی برای تبیین حیات عقلانی و چگونگی اختیار آدمی، از قانون ذات سخن می گوید. اهمیت این قانون تا آنجاست که زیربنای بخش سوم تا پنجم کتاب اخلاق را پایه ریزی می کند و در شکل دادن به نظام اخلاقی و وصول به غایتِ «سعادت انسانی» که مقصود اصلی اسپینوزا از تلاش فلسفی اوست نقش اصلی را ایفا می نماید. ذات از نظر اسپینوزا شامل هویت انسان، غریزه حیوان و طبیعت در نباتات و جمادات می شود. از طرف دیگر علامه طباطبائی، از مفهوم دینی «فطرت» سخن به میان می آورد و آن را بر حسب مفاهیم نظام فلسفی خود، تبیین می کند. فطرت در معنای عام خود به معنای ساختمان ویژه وجودی هر موجودی است و شامل همه موجودات از جمادات تا انسان می شود. تحلیل ایشان از «فطرت» با تبیین ذات در منظر اسپینوزا از جهت مفاد و نتایج شباهت های معناداری دارد. اهمیت این رویکرد در آثار علامه از این جهت است که این دیدگاه، آثار مهمی در معرفت شناسی و هستی شناسی دارد و از این جهت قابل مقایسه با «ذات» اسپینوزا است. این مقاله به بررسی تحلیلی دیدگاه های این دو حکیم بزرگ می پردازد، و سپس با مقایسه و تطبیق رهیافت های مشترک و نقاط افتراق آنها، سعی می کند گامی در جهت تحقق گفت وگو میان این دو سنت فلسفی بردارد.

فلسفه مرگ و اضطراب ناشی از آن، یکی از معماهای حیات بشری و از جمله مسائلی است که گفت وگوهای بسیاری میان متفکران مختلف برانگیخته است. در این میان ابن سینا و فلوطین از جمله فیلسوفانی هستند که نظریات متفاوتی در این باره ارائه داده اند و معتقدند نوع نگاه آدمی به فلسفه آفرینش و معنای زندگی، ارتباط مستقیمی با برداشتِ وی از مرگ دارد و بدون دستیابی به فلسفه حیات نمی توان درک درستی از مرگ داشت؛ ازهمین رو، میان معنای زندگی و مرگ ارتباط عمیقی وجود دارد. در این نوشتار با روش توصیفی تحلیلی و با استناد به منابع معتبر، سعی شده دیدگاه ابن سینا و فلوطین درباره مرگ و زندگی بررسی شود. نتایج پژوهش نشان می دهد که به باور این دو متفکر، بدون تفسیر انسان و هستی نمی توان معنای درستی برای مرگ یافت و با توجه به تفاوت مبانیِ نفس شناسی از دیدگاه آنها، به دنبال یک هدف مشترک، که همان رسیدن به خداست، می توان درک متفاوتی از زندگی و مرگ داشت.