معرفت

درباره ارتباط اخلاق با دین گفته شد که برخلاف آنچه برخی تصور می کنند، دین اسلام همه ساحت ها و عرصه های زندگی اجتماعی را دربردارد و دستورهای اسلامی در همه زمینه ها، ارزش هایی را مطرح می کنند. بنابراین ارزش های اخلاقی مختص به حوزه محدودی از زندگی نیستند، بلکه تمام عرصه های زندگی را فرامی گیرند. اکنون این پرسش مطرح است که آیا ارزش هایی که دین اسلامی در عرصه های اخلاقی مطرح می کند، با ارزش هایی که در جامعه مطرح می شوند و در محاورات عرفی بر آنها تکیه و در محافل علمی و دانشگاهی درباره آنها بحث می شود، یکسان است؟ آیا پاسخ دین به سؤالات اخلاقی عین پاسخی است که علما و دانشمندان و فیلسوفان اخلاقی می دهند؟ یا اینکه ممکن است علمای اخلاق کاری را خوب و ارزشمند معرفی کنند، ولی دین آن را ارزش نداند؟ این مقال به دنبال پاسخ به این پرسش هاست.

براساس آموزه های اسلامی، انسان با قدرت اراده می تواند جانشین خداوند بر روی زمین شود و به مقام قرب الهی دست پیدا کند؛ اما درصورتی که بی اراده گردد، آنچنان نزول می کند که حتی از حیوانات نیز پست تر می شود. اندیشمندان اسلامی در باب چیستی اراده و چگونگی دستیابی به آن، مطالب گسترده و متفاوتی را ذکر کرده اند. از سوی دیگر بعد از شکل گیری روان شناسی علمی در سال 1879، این مفهوم در میان روان شناسان نیز مورد بحث قرار گرفت؛ برخی آن را پذیرفته و به بحث از چیستی و چگونگی آن پرداختند و برخی دیگر بکل آن را غیرعلمی دانسته و کنار گذاشتند. این گستردگی دیدگاه ها سبب شد تا به بررسی مفهوم اراده از دیدگاه روان شناسان و اندیشمندان مسلمان پرداخته شود؛ و ازآنجا که تاکنون مقایسه ای میان مفهوم اراده از منظر آنان انجام نگرفته، هدف این پژوهش شناسایی مفهوم اراده و مؤلفه های آن از منظر این دو گروه و سپس مقایسه بین آنهاست. روش این پژوهش کیفی است و به شیوه جمع آوری داده با استفاده از روش کتابخانه ای انجام می شود؛ سپس با استفاده از روش تحلیل محتوا به مؤلفه شناسی و مقایسه بین مؤلفه ها در هر دو گروه پرداخته می شود. نتایج به دست آمده حکایت از وجود شش مؤلفه توانایی روانی، مهار خود، میل و گرایش، توانمندی رفتاری، تصمیم گیری و رفتار هوشمند از منظر روان شناسان دارد که می توان آنها را در سه بُعد شناختی، هیجانی و رفتاری جای داد؛ درحالی که مفهوم اراده از دیدگاه اندیشمندان اسلامی دارای چهار مؤلفه علم، میل و گرایش، ترجیح و تصمیم گیری است.

مرگ مسئله مهمی برای انسان ها در طول تاریخ بوده، لذا ادیان، سنت های فلسفی، رویکردهای رروان شناختی و روان پزشکی هم، به تجزیه و تحلیل این پدیده پرداخته اند. در این میان رویکرد روان شناسی وجودی نگاهی جدی تر به مرگ داشته و نگاه بدبینانه برخی مکاتب فلسفی و رروان شناختی را ندارد. این پژوهش به بررسی رویکرد روان شناسی وجودی و منابع اسلامی درباره موضوعِ مرگ و تصویری که از آن ارائه می دهند، فارغ از پرداختن به کیفیت های پیش و پس از مرگ، پرداخته است. هدف از بررسی «مرگ» براساس روان شناسی وجودی و منابع اسلامی، پاسخ به سه سؤال است. بررسی واقعیتِ مرگ در روان شناسی و منابع اسلامی، اولین پرسش پژوهش حاضر است. دومین پرسش پژوهش، ویژگی های مرگ از نظر روان شناسی و منابع اسلامی می باشد؛ لذا پس از بررسی مرگ در روان شناسی وجودی و منابع اسلامی، ویژگی های مرگ از نظرگاه این دو رویکرد بررسی شده است. سومین پرسش پژوهش، مقایسه اجمالی بین دو رویکرد روان شناسی وجودی و منابع اسلامی، پیرامون مسئله مرگ، می باشد که اشتراکات و تفاوت های این دو رویکرد تبیین می شود. روش این پژوهش توصیفی تحلیلی می باشد، یافته های روان شناختی و منابع اسلامی به صورت کتابخانه ای، از طریق بررسی و تبیین منابع، تجزیه و تحلیل شده است.

مطالعه درگیری تحصیلی به عنوان سازه ای که در موقعیت پیش گیرانه در افت تحصیلی و شکست آموزشی قرار دارد، توجه روان شاسنان تربیتی را به خود جلب کرده است. مطالعات روشمند پیرامون درگیری تحصیلی نشان دهنده آن است که این مفهوم از حیثیتی چندبعدی برخوردار است و شامل ابعاد رفتاری، شناختی، عاطفی و عاملیت است. هدف مطالعه پیش رو، بررسی درگیری تحصیلی در روان شناسی معاصر و بررسی مفاهیم متناظر با درگیری تحصیلی در منابع اسلامی است. بدین منظور نویسندگان با رویکردی کیفی به روش تحلیل اَسنادی، به مطالعه منابع اسلامی پرداخته اند. حدود شصت مفهوم مرتبط با درگیری تحصیلی یافت شد. مفاهیم شناسایی شده مطابق ملاک های تعیین شده غربال گری و سپس توسط چند تن از کارشناسان حوزه دین و روان شناسی اعتبارسنجی شد. یافته های پژوهش نشان داد می توان از پنج مفهوم آمده در منابع اسلامی که عبارتند از: طلبُ العلم؛ تعلُّم؛ مذاکره العلم؛ مبادره العلم و مفهوم الحرص علی العلم به عنوان مفاهیم متناظر با درگیری تحصیلی. نتیجه آنکه در منابع اسلامی مفاهیم متناظر با درگیری تحصیلی در روان شناسی معاصر باشد، یافت می شود.

مهر و محبت یکی از برترین و باارزش ترین گوهرهای فطری و وجودی انسان است. دین اسلام نیز به مقوله محبت در خانواده اهمیتی ویژه داده است و ایجاد و تعمیق آن را برای خانواده ها ضروری دانسته؛ اما از بین رفتن و کم رنگ شدن محبت در میان اعضای خانواده، مسئله مهم حال حاضر دنیاست. هدف از این پژوهش، بررسی جایگاه و آثار محبت در خانواده و همچنین راه کارهای ایجاد آن در خانواده است. به منظور نیل به این هدف، در این مقاله از روش توصیفی تحلیلی و منابع کتابخانه ای بهره گرفته شده است. با تحلیل و بررسی منابع دینی و اسلامی ایرانی، همچنین بررسی نظرات مختلف اندیشمندان اسلامی، درمی یابیم که حداقل 9 راهکار عملی برای ایجاد محبت در میان اعضای خانواده، و 12 اثر عملی از محبت در خانواده وجود دارد. ایجاد آرامش، استحکام خانواده، تربیت صحیح وبازدارندگی از فساد، از نتایج ایجاد محبت در خانواده است که در این مقاله به تفصیل به بیان هرکدام از آنها خواهیم پرداخت.

تربیت اساس و پایه سعادت و رستگاری انسان است تا جایی که حتی خوشبختی جوامع و ملت ها به نوع تربیت افراد آن بستگی دارد. تربیت دینی یکی از ساحت های مهم تربیت انسان است، که مهم ترین بخش آن تربیت عبادی است. از بین اعمال عبادی نیز، نماز از اهمیت والایی برخوردار است. مطالعه حاضر با هدف ارائه اصول و روش های تربیت نمازی فرزندان در سنین هفت تا چهارده سالگی انجام یافته است. در این پژوهش که از روش توصیفی تحلیلی استفاده شده، شیوه تحلیل داده ها به صورت کیفی است. در مجموع هفت اصل و هفده روش ارائه شد و اصول تربیت نمازی به دست آمده عبارت بودند از: اصل ایجاد و تقویت بینش، اصل ایجاد و تقویت گرایش، اصل تقویت محبت به خداوند، اصل کرامت پروری، اصل اعتدال، اصل استمرار، اصل تسهیل. همچنین روش های تربیت نمازی به دست آمده عبارت بودند از: روش آموزش نماز، روش آموزش آثار و برکات نماز، روش ایجاد تصویر صحیح از نماز، روش هنر گرایی، روش مشاهده ای، روش الگودهی، روش فضاسازی معنوی، روش انتخاب دوستان مناسب، روش ارتباط دادن کودکان با مکان های مذهبی، روش یادآوری نعمت های الهی، روش محبت و مهرورزی، روش تشویق، روش تکلیف به حد وسع، روش تکرار و تلقین، روش عادت دادن، روش فریضه سازی، روش تدریج.

باروری زیر سطح جانشینی (باروری کمتر از دو فرزند) از چالش های جدی در تعیین میزان جمعیت یک کشور است که اندیشه روان شناسان و جامعه شناسان را به خود مشغول می دارد. میزان باروری زیر سطح جانشینی و استمرار آن در ایران، شیوع خانواده های تک فرزندی را در پی داشته و این امر می تواند بحران جمعیتی را برای کشور در سال های آینده ایجاد کند. این مقاله باهدف بررسی علل انتخاب تک فرزندی توسط خانواده ها و تبیین پیامدهای آن از ابعاد مختلف، به قلم تحریر درآمده است. بررسی توصیفی تحلیلی در یافته های تحقیق حاضر نشان می دهد که عوامل فرهنگی، شامل آرمان گرایی در تربیت فرزند، فردگرایی، مصرف گرایی، سبک زندگی و عوامل اجتماعی، شامل اشتغال زنان، تحصیل زنان و عوامل اقتصادی در انتخاب تک فرزندی مؤثر است. تک فرزندی در سه بخش فردی، شامل فرزندسالاری، وابستگی، احساس تنهایی؛ و خانوادگی، شامل کم رنگ شدن فرهنگ خانواده، آسانی طلاق و جدایی والدین و نیز اجتماعی، شامل کاهش روابط خویشاوندی، پیری جمعیت؛ پیامدهای نامطلوبی را به دنبال دارد. ازاین رو مسئولان در سیاست گذاری های جمعیتی خود برای کاهش تک فرزندی لازم است به علل مختلف انتخاب تک فرزندی توسط خانواده ها توجه داشته و پیامدهای مختلف آن را برای آنها تبیین کنند.

از موضوعاتی که در متون اسلامی مورد تأکید قرار گرفته، آداب دوستی است؛ این موضوع در بسیاری از منابع اسلامی در ضمن عناوینی همچون آداب معاشرت، معیارهای دوستی، فضایل اخلاقی مطرح شده است. یکی از ابعاد مربوط به این موضوع، چگونگی آموزش این آداب به کودکان است، که به صورت مستقل مورد توجه قرار نگرفته است. مقاله حاضر کوشیده تا گامی هرچند کوچک در این جهت برداشته و با استفاده از متون اصیل اسلامی راه کارهایی را برای آموزش آداب دوستی به کودکان معرفی کند. مقاله با استفاده از روش توصیفی تحلیلی به بررسی، دسته بندی و تحلیل آموزه های اسلامی آداب دوستی پرداخته و یافته های خود را به صورت ذیل به عنوان راه کارهای آموزش آداب دوستی به کودکان معرفی کرده است: الف. آموزش عملی؛ یعنی الگوبودن والدین در قالب دوستی: 1. با خودِ کودکان و 2. رفتار دوستانه با دوستان؛ ب. آموزش زبانی مشتمل بر راه کارهای توصیه های عام، مصداقی و معرفی الگو؛ ج. ترکیب آموزش زبانی و عملی؛ د. تلاش والدین در جهت گزینش دوستان خوب.