محمدتقی مصباح

این مقاله شرحی است بر کلام امام محمدباقر علیه السلام پیرامون اوصاف شیعیان واقعی در باب شکر نعمت. گذشت که راهکار ایجاد انگیزه شکر در انسان، توجه به نعمت های الهی است. اساساً به یک معنا، هدف از اعطای نعمت، شکرگزاری انسان است؛ هرچند صرف شکرگزاری زبانی در این زمینه کافی نیست، بلکه انسان باید درصدد شناخت نعمت های الهی و کم نشماردن نعمت های زیاد خدا و نیز ناچیز شمردن عبادت های زیاد خود باشد. خداوند متعال وعده داده است که شکر نعمت، موجب افزون شدن نعمت و ناسپاسی و کفران نعمت، موجب سلب نعمت ها می شود. ازاین رو، شناخت نعمت ها، عمل به علم و نیز اخلاص در عمل، انسان را به اوج قله بندگی می رساند. بدین منظور، برای حفظ و تقویت یادگیری شناخت، اخلاص، بیداری و جلوگیری از غفلت و آثار سو آن، باید احساس خوف از خداوند تقویت شود. گام نخست در این زمینه، خوف صادق است که راه نیل به آن، اندیشه در باب پیامدهای سوء گناهان و ناهنجاری های اخلاقی است.

این مقاله شرحی است بر کلام امام محمدباقر علیه السلام به جابربن یزید جعفی، در باب اوصاف شیعیان واقعی. بهره گیری از راهنمایی عقل در سرکشی هوا و هوس، یکی از اوصاف شایسته شیعیان است. براساس مبانی مسلم دینی، انسان دشمن درونی دارد. دو دسته تمایلات و گرایش ها در انسان وجود دارد که یکی میل به صعود و کمال دارد و دیگری، میل به نزول و سقوط. گرایش نوع دوم، مشترک میان انسان و همه حیوانات است و به مجموع آن «تمایلات نفس» گفته می شود. در مقابل، به تمایلاتی که میل به تعالی و تقرب به خدا و کمال دارند، عقل گویند. این هر دو، همواره در حال مبارزه هستند. باید در میدان مبارزه مراقب بود نفس غافلگیر و مغلوبمان نکند. برای جلوگیری از پیروی از هوای نفس، پیروی از عقل ضروری است. لازم است به احکام عقل بیندیشیم، آنها را بیاموزیم و آمادگی لازم را برای مقابله با تمایلات نفس کسب کنیم. زمانی که عقل نتواند به تنهایی قضاوت کند، باید افزون بر بهره گیری از آن، به احکام شرع نیز مراجعه نمود. امام باقر علیه السلام می فرمایند: برای به کارگیری علم، عملت را خالص کن. پایبندی به دین و عقل و شرع و احکام شریعت، راه برون رفت از پیروی از هوای نفس است.

این مقال شرح و تفسیری است بر کلام امام محمدباقر علیه السلام در اوصاف شیعیان واقعی در باب شکر نعمت. یکی از ارزش های مهم اخلاقی، شکر است. اما براساس کریمه «قَلیلٌ مِنْ عِبادِیَ الشَّکُورُ» (سبأ: 13)؛ انسان ها، کمتر شکرگزار نعمات الهی هستند. سؤال اصلی این است که به راستی چگونه می توان شاکر بود و انگیزه شکرگزاری پیدا کرد. برای اینکه بخواهیم در زمره بندگان شاکر خدا باشیم، هرچند شکر زبانی «الحمدلله» امری بایسته است، اما برای شاکر واقعی بودن کافی نیست. برخی بندگان خدا، به دلیل ترس از عذاب یا شوق نعمت های بهشتی، خدا را شاکرند. برای رهایی از این روحیه، باید نعمت های الهی را بهتر شناخت و درباره اهمیت نعمت های بیکران الهی اندیشید. شناخت درست نعمت های الهی و بزرگ شمردن آنها، برای ایجاد انگیزه شکرگزاری و نیل به کمال انسانی، بسیار مهم و مؤثر است. این مقاله به تفصیل به بحث شکرگزاری، انگیزه ها و عوامل آن می پردازد.

این مقاله شرحی است بر کلام امام محمدباقر علیه السلام در اوصاف مؤمنان. یکی از صفات شیعیان واقعی نزد امام باقر علیه السلام آن است که از ستایش و مدح دیگران شاد نمی شوند. هرچند انسان به طور طبیعی دوست دارد از او به نیکی یاد شود و زشتی هایش پنهان بماند. اما در روایت هم آمده که اجازه ندهید چاپلوسان، فرصت تعریف و تمجید از شما را بیابند؛ زیرا صرف نظر از دلایل تعبدی، قوام زندگی انسان به روابط اجتماعی است و اگر کسی بخواهد در انزوا زندگی کند و به دیدگاه مردم درباره خود اهمیت ندهد، پیشرفتی برای او حاصل نمی شود. افزون بر این، اگر عیوب انسان آشکار شود و مردم از کاستی ها و عیوب یکدیگر باخبر باشند، زندگی اجتماعی مختل شده، اعتماد افراد نسبت به هم سلب می شود. به همین دلیل، خدای متعال ستارالعیوب است. در پایان این مقال نیز راه کارهایی حضرت استاد برشمرده اند که انسان از مدح دیگران خوشحال نشود.

این مقال شرحی است بر اوصاف شیعیان واقعی از امام محمد باقر علیه السلام در سفارش به جابربن یزید جعفی از اصحاب خاص آن حضرت. یکی دیگر از اوصاف شیعیان واقعی، اینکه مؤمن واقعی باید در مقابل بدگویی دیگران، تاب آور باشد. حضرت می فرمایند: اگر کسی درباره تو بدگویی کرد، جزع و فزع و بی تابی مکن و هرگز آشفته نشو؛ بلکه فکر کن آیا حرف هایی که درباره ات گفته اند واقعیت دارد یا دروغ است. اگر واقعیت داشته باشد، نباید ناراحت شوی! زیرا ناراحت شدن از مطلب حق، نو را از خدای متعال دور می کند، اما اگر آنچه درباره تو گفته اند دروغ باشد، پاداش رایگان به دست آورده ای، بدون اینکه کاری انجام داده باشید. این سخن حضرت به این دلیل است که انسان طبعاً نمی خواهد باور کند که کامل نیست، به همین دلیل، به محض شنیدن عیب و نقص خود از زبان دیگران، تصور می کند که آنها دروغ می گویند، درحالی که به غیر از حضرات معصومان علیهم السلام، هیچ انسانی کامل نیست. علاوه بر این، بی تابی در برابر سخن دیگران، از خودِ عیب و نقصی که به سبب آن نکوهیده است، بدتر است. بنابراین، از جمله ویژگی های شیعیان واقعی این است که نباید در برابر انتقاد دیگران، بی تابی کنند، بلکه آن را به فال نیک گرفته، درصدد اصلاح خود برآید.

این مقاله شرحی است بر کلام امام محمدباقر علیه السلام به جابربن یزید جعفی، در باب اوصاف شیعیان. آن حضرت یکی دیگر از اوصاف شیعیان را جهاد با نفس با هدف غلبه بر تمایلات نفسانی بیان می کنند. هرچند دل خوش و راضی بودن به رضایت الهی و نگرانی از آنچه خدای متعال بد می داند، به ظاهر ساده است، اما تحصیل آن بسیار دشوار می باشد. اگر انسان خدای متعال را دوست داشته باشد، آرزو می کند که خدای متعال نیز او را دوست بدارد. مؤمن در نبرد با نفس، گاه برای جلب رضایت خدا و در راه محبت او با هوای نفس مخالفت کرده و خود را از انحراف جلوگیری می کند و البته گاهی هم ممکن است مغلوب نفس و خواسته های آن می شود. توصیه تربیتی امام باقر علیه السلام این است که اگر مؤمن در مبارزه با نفس خود مغلوب شد، نباید ناامید شود، بلکه باید امیدوار بود و همه نیرو و توان خود را به کار گیرد تا بر آن چیره گردد. جلب رضایت الهی در همه امور، راز بندگی و تقویت ایمان و نیل به کمال است.

در ادامه خطبه پرهیزگاران به روایت نوف بکالی امیرمؤمنان علیه السلام درباره سه نشانه و ویژگی دیگر شیعه واقعی می فرمایند: «لَا یَدْخُلُ فِی الْأُمُورِ بِجَهْلٍ، وَلَا یَخْرُجُ مِنَ الْحَقِّ بِعَجْزٍ. إِنْ صَمَتَ لَمْ یُعْیِهِ الصَّمْتُ، وَإِنْ نَطَقَ لَمْ یُعْبِهِ اللَّفْظُ، وَإِنْ ضَحِکَ لَمْ یَعْلُ بِهِ صَوْتُهُ»؛ ندانسته به کاری دست نزند و به سبب درماندگی از حق بیرون نشود. اگر سکوت کند، از سکوت خسته نشود و اگر سخن گوید از گفتن درنماند و اگر بخندد، صدایش بلند نشود . از منظر امیرمؤمنان علیه السلام مؤمن راستین و شیعه پرهیزگار با شناخت و آگاهی کارهای خود را انجام می دهد و از روی نادانی و جهل قدم در راه نمی نهد. وی سرسپرده حق است و هیچ عاملی او را از حق بازنمی دارد و هنگام حرکت در مسیر حق استوار و مستحکم است و احساس ناتوانی و درماندگی نمی کند؛ زیرا رفتار او آگاهانه و سازنده و برخاسته از منطق صحیح است. اگر تشخیص داد سکوت کند، و سکوت را به مصلحت خود و حق یافت، از سکوت کردن خسته نمی شود. در مقابل، هرگاه سخن گفتن را وظیفه و تکلیف خود دانست، سخن می گوید و سخن گفتن او را ناتوان نمی سازد.

این مقاله شرحی است بر کلام امیرمؤمنان علی علیه السلام در خصوص اسوه صبر و مقاومت، به عنوان ویژگی شیعیان واقعی. از منظر امیرمؤمنان علیه السلام شیعیان در سختی ها آرام و وزین و در مشکلات و ناگواری ها مقاوم و بردبار، و در رفاه و خوشی ها سپاسگزار می باشند. هرچند امروزه این اوصاف در قبال خدمت دیگران، از زمره ارزش ها و هنجارهای اجتماعی محسوب می شود، اما در کلام امیرمؤمنان علیه السلام این خصلت ها نه ازآن روست که آنها، هنجارها و ارزش های اجتماعی و عقلایی به شمار می آیند، بلکه هدف و خاستگاه آن ارزش ها والاتر و عالی تر از هدف و خاستگاه مدنظر عقلاست و مهم روش دستیابی به آنها با روش عقلا متفاوت است؛ کسب رضایت خدا؛ هدف شیعیان واقعی در کسب فضایل اخلاقی است. آسان ترین راهکار کسب فضایل اخلاقی، توجه به رضایت الهی است.

این مقاله شرحی است بر تفسیر کلام امیرمؤمنان علی علیه السلام در باب اوصاف شیعیان واقعی. ازجمله ویژ گی های شیعیان واقعی، قناعت به آنچه برایش مقدر است؛ خشم او را چموش نمی کند و مغلوب خواسته اش نشده، بخل بر او چیره نمی شود. بخل و خودگزینی یعنی هر چیزی را برای خویش خواستن، منشأ بسیاری از رذایل اخلاقی است. تقدیر الهی به این معناست که انسان به این معرفت عالی دست یابد و باور کند که خدا همه جا حضور دارد و او قدرت بلامنازع است و کاری خارج از اراده خدا انجام نمی شود. لذا هرگز از غیرخدا نمی ترسد و چاپلوسی و تملق نمی کند و به داشته های خویش مغرور نمی شود. ازاین رو، کمال انسان در ایمان به غیب و درک حقایق غیبی است. هرقدر این ایمان و معرفت گسترده تر شود، تقرب انسان به خدا بیشتر می شود.

این مقاله شرحی است بر کلام امیرمؤمنان علی علیه السلام در باب اوصاف شیعیان واقعی. از دیگر ویژگی های شیعیان، عدالت ورزی و تسلیم بودن در برابر حق است. یک مؤمن در کمک به برادران ایمانی خود و اختصاص امکانات و اموال شخصی به آنها می تواند تبعیض قائل شود و هر قدر دوست دارد بذل و بخشش کند، اما در اختصاص بیت المال باید رعایت عدالت نماید و دوست و دشمنی را نباید در انجام وظیفه خود دخالت دهد. همچنین در اختلافات حقوقی و مالی بین افراد و هنگام مراجعه به دادگاه، باید به حکم دادگاه تمکین نماید. برخی به ظاهر مدعی پذیرش احکام اسلامی و تبعیت از دستورهای خدا هستند، اما وقتی منافع آنان به خظر می افتد، از پذیرش احکام اسلامی سر باز می زنند. باید در اختلافات و در جایی که قاضی مطابق موازین اسلامی حکمی را صادر کرد، آن را پذیرفت، هرچند به ضرر خود فرد باشد.

امیرمؤمنان علی علیه السلام در ادامه خطبه خود درباره صفات و نشانه های پرهیزگاران و شیعیان واقعی نشانه های دیگر آنان را این گونه معرفی می کنند: «لَا یُضِیعُ مَا اسْتَحْفَظَهُ، وَلَا یُنَابِزُ بِالْأَلْقَابِ، لَا یَبْغِی عَلَى أَحَدٍ، وَلَا یَغْلِبُهُ الْحَسَدُ، وَلَا یُضَارُّ بِالْجَارِ، وَلَا یَشْمَتُ بِالْمُصَابِ، مُؤَدٍّ لِلْأَمَانَاتِ، عَامِلٌ بِالطَّاعَاتِ، سَرِیعٌ إِلَى الْخَیْرَاتِ، بَطِی ءٌ عَنِ الْمُنْکَرَاتِ یَأْمُرُ بِالْمَعْرُوفِ وَیَفْعَلُهُ، وَیَنْهَى عَنِ الْمُنْکَرِ وَیَجْتَنِبُه» ؛ آنچه را باید حفظ کند، ضایع نمی سازد و لقب های سبک و زشت به دیگران نمی دهد و به کسی ستم نمی کند و مغلوب حسد نمی شود. به همسایه خود زیان نمی رساند و مصیبت دیده را شماتت و سرزنش نمی کند. امانت ها را ادا، و به طاعات و تکالیف خود عمل می کند و در انجام دادن کارهای خیر شتاب و سرعت دارد و در انجام کارهای زشت کندی، و از انجام آنها خودداری می کند. امربه معروف می کند و خود نیز بدان عمل می کند و از منکر نهی می کند و خود نیز از آن پرهیز می کند. این مقال، به شرح و تفسیر این ویژگی ها می پردازد.

این مقاله شرح و تفسیری است بر کلام امیرمؤمنان علی علیه السلام در باب نشانه های پرهیزگاران واقعی. مردم داری و سخت کوشی یکی دیگر از اوصاف شیعیان واقعی است. انسان در معاشرت با دیگران نباید کارهایی که بر عهده اوست، به دیگران واگذارد و آنان را به زحمت افکند؛ شیعه واقعی همواره می کوشد تا خود را به زحمت و سختی افکند، تا دیگران در راحتی و آسایش باشند. در اسلام، استفاده از نعمت های خدادادی مشروع است و نامطلوب دانستن آنها، درست نیست. در آموزه های دینی به رهبران و مدیران جامعه اسلامی سفارش شده که در حد طبقه پایین جامعه و اقشار فقیر از امکانات مادی استفاده کنند. بنابراین، دوری گزیدن مؤمن از آنچه تعلق و دلبستگی به آن، توجه مؤمن را از خدا و آخرت می کاهد، مطلوب و اصل است. استفاده معقول از نعمات دنیوی مباح و پسندیده است.

این متن شرحی است بر کلام امیرمؤمنان علیه السلام در صفات شیعیان واقعی و مؤمنان راستین. از دیگر نشانه های مؤمنان واقعی، ستم نکردن به دشمن، آلوده نشدن به گناه به واسطه محبت به دوستان و نداشتن تبعیض ناروا در حق آنان می باشد. در پرتو تربیت اسلامی، وظیفه والدین رعایت عدالت، انصاف و پرهیز از تبعیض و بی عدالتی در میان فرزندان و وظیفه مسئولان نظام نیز خدمت یکسان به همه آحاد افراد جامعه است؛ چراکه در قرآن و روایات متواتر بر مودت و محبت به اهل بیتعلیه السلام تأکید شده، به گونه ای که قرآن محبت را اجر رسالت بیان کرده است. این امر اختصاص به شیعیان ندارد. اهل سنت، حتی هندوهای بت پرست هم به امام حسینعلیه السلام علاقه دارند. این علاقه مؤمنان نسبت به اهل بیتعلیه السلام، در مرتبه نازل تر باید نسبت به دوستان و سایر مؤمنان و حتی رعایت انصاف نسبت به دشمنان هم باید اعمال شود. این مقاله، به تفصیل به اوصاف شیعیان در باب رعات عدل و انصاف می پردازد.

بزرگ ترین نعمتی که ما در این عصر سراغ داریم و خدای متعال آن را به جامعة ما افاضه کرده، برقراری نظام اسلامی است. از زمان ظهور پیامبر اکرم صل الله علیه و آله تقریباً حدود یک دهه یا بیشتر سپری شده بود که جامعه اسلامی در مدینه تشکیل شد و تا آخر عمر آن حضرت، ریاست این جامعه با ایشان بود. این مقدار را همة مسلمان ها معتقد هستند. اما ما معتقدیم که پس از رحلت پیامبر صل الله علیه و آله، کسانی که دارای مقام عصمت بودند و می توان گفت در همة فضایل به غیر از نبوت و رسالت مانند ایشان بودند، برای این کار تعیین شده و زمان محدودی نیز عهده دار این مسئولیت بودند؛ حدود پنج سال امیرالمؤمنان علی علیه السلام و مدتی نیز امام حسن علیه السلام عهده دار این مقام بودند. اما از زمان امام حسن علیه السلام به بعد، حکومتی که مشروعیت دینی و الهی داشته باشد، در هیچ کشور اسلامی تشکیل نشد. در زمان سایر ائمه علیهم السلام، ایشان یا در زندان، و یا در تبعید و تحت نظر بودند و در نهایت نیز کارشان به شهادت می انجامید. پس از غیبت امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف نیز هیچ گاه علما موفق نشدند حکومتی تشکیل دهند که مسئولیت آن با کسی باشد که از سوی خدا مشروعیت داشته باشد.

ذکر و یاد خدای متعال، شامل ذکر لفظی و ذکر قلبی است و هر دو موجب شناخت و معرفت بیشتر خدای متعال می شود. شناخت افراد از خدای متعال، دارای مراتب گوناگون است. هرچه معرفت انسان نسبت به خدا، اسماء و صفات الهی بیشتر و عمیق تر باشد، یاد او نیز عمیق تر و گسترده تر خواهد بود. اگر درصددیم که حقیقتا یاد خدا را در دل زنده کنیم و به معنای واقعی آن توجه نموده، باید معرفت خویش را نسبت به خدای متعال افزون کنیم، باید زمینه آلودگی ذهن و زبان خود را از بین ببریم و از بسیاری از رذایل اخلاقی، به ویژه زبانی به دور باشیم تا بتوانیم به خدای متعال تقرب جوییم.

این مقال شرحی است بر مناجات ذاکرین امام سجاد علیه السلام، پیرامون حقیقت لذت و نیازمندی های انسان. بی شک انسان به حسب قوای گوناگون خود، دارای لذت های متفاوت است و این لذایذ به مرور در طول زندگی انسان ظهور و بروز دارد؛ زیرا همزمان با رشد کودک، نیازهای جدیدی ایجاد و متناسب با آن لذتی پدید می آید. لذایذ گاهی مادی و گاهی غیرمادی و معنوی است. این لذایذ از طریق دلبستگی و وابستگی انسان به آنها پدید می آید. اولیای الهی، و کسانی که روحشان از دلبستگی های مادی رها شده است، به مرحله ای می رسند که پی جویی هر لذتی را جز لذت یاد خدا، برای خود خسران و گناه دانسته، از آن استغفار می کنند. ازاین رو، از کاری جز ذکر و یاد خدا لذت نمی برند.

این مقال، شرحى است بر مناجات ذاکرین امام سجاد علیه السلام. در یکى از فرازهاى این دعا، امام علیه السلام به طلب آرامش و سکونت دل با یاد خدا اشاره دارند؛ زیرا اضطراب، نگرانى و دلواپسى لازمه زندگى دنیایى است. یاد خدا، بالاترین لذایذ است. وقتى انسان به عمق این لذت پى مى برد، از اشتغال به لذایذ گذراى دنیایى به درگاه خدا دل به شکوه گشوده، استغفار مى کند. از سوى دیگر، یاد خدا دوطرفه است، این گونه نیست که فقط ما باید به یاد خدا باشیم؛ خدا نیز هرگز از ما و احوالمان غافل نیست. این یادِ دوسویه، لذتى بى نهایت براى انسان دارد؛ اینکه ما بدانیم خالق و خداى مهربانمان نیز به یاد ماست و لحظه اى از رحمت و برکات خود نسبت به ما دریغ ندارد، لذتى مضاعف دارد.

این مقال شرحى است بر مناجات معتصمین امام سجاد علیه السلام. ازآنجاکه انسان بیشتر نیازهاى خود را مستقیما به وسیله اسبابى که در اختیار دارد تأمین مى کند، خود را نیازمند آن اسباب مى پندارد. ازاین رو، گمان مى کند از مسبب الاسباب بى نیاز است. به همین دلیل، وقتى نعمت هاى بى کران الهى در اختیار ماست و نیازهاى ما را برطرف مى کند، و با اسبابى در اختیار خود، مشکلات خود را برطرف مى کنیم، خود را بى نیاز از خدا مى پنداریم. این امر ناشى از غفلت و جهل به این حقیقت است که خداى قادر متعال، نیازها و حوایج ما را برطرف مى کند. این در حالى است که خداى متعال همواره از ما مى خواهد که به اسباب ظاهرى اعتماد نکنیم؛ چون اختیار آن اسباب نیز در دست خداست؛ تا او اراده نکند، کارى از آنها ساخته نیست. به همین دلیل، امام سجاد علیه السلام سفارش مؤکد دارند که نباید به غیر خدا امید بست، ما محتاج خداى متعال هستیم.

نوشتار حاضر شرحی بر دعای امام سجاد علیه السلام است که به موضوع آثار و لوازم محبت به خدا می پردازد. ازجمله آثار محبت، شوق دیدار محبوب، توجه به محبوب و عشق بر او در دل، و شور و شیدایی است که همواره محب در پی وصول به محبوب خویش است. لذت شوق، محبت و شیدایی نیست، محبوب، لذتی به مراتب بالاتر از لذت های مادی دارد که به راحتی قابل درک نیست. در اینکه آیا محبت موجب معرفت است یا بعکس؟ باید گفت: طبیعی است که تا انسان چیزی را نشناسد و در آن حس و حالی را نیابد، آن را دوست نمی دارد؛ زیرا دوست داشتن امری ادراکی است که پایه آن معرفت است. بنابراین، محبت بدون معرفت دوام و قرار ندارد. بدین منظور، باید همواره یاد خدا و عشق و محبت به او را در دل زنده نگهداشت و دل را نباید جای غیر خدا قرار داد.

«ذکر» به معنای توجه مجدد به چیزی است که انسان به آن علم و معرفت دارد، اما اکنون از آن غافل شده است. این یادکرد و ذکر، از کارکردهای قلب آدمی است. قلب قوه ای است که مرکز ادراکات عواطف و احساسات انسانی است. یادکرد، گاهی امری غیراختیاری در انسان است و اگر انسان هم بخواهد چیزی را از یاد ببرد، باز هم فراموشش نمی کند. درجه یادکرد ما از دانسته ها، بستگی به درجه محبت و نفرت ما از آنها دارد. اگر تعلق خاطر، محبت و یا نفرت ما از چیزی عادی باشد، خیلی زود آن را فراموش می کنیم، اما اگر محبت و نفرت ما از چیزی شدید باشد، همواره در خاطره باقی می ماند. ازاین رو، ایمان و محبت اندک ما نسبت به خدا، ما را به فراموشی و غفلت از حضرت باری تعالی سوق می دهد. اما ایمان و محبت زیاد، هرگز هیچ عامل نمی تواند موجب غفلت یاد خدا در ما شود. بندگان مخلص خدا، که پیوسته یاد خدا هستند، اگر هم عاملی موجب غفلت آنان از خدا شود، خدای سبحان وسائلی را فراهم می کند که از آنان غفلت درآیند و متوجه معبودشان شوند.