گزارشى از همایش «تقویت نظام خانواده و آسیب شناسى آن» (مقاله علمی وزارت علوم)

همایش یک روزه «تقویت نظام خانواده و آسیب شناسى آن» در یازدهم اسفندماه 1384 از سوى گروه روان شناسى مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى(قدس سره) در تالار این مؤسسه برگزار شد. پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و دفتر مطالعات و تحقیقات زنان وابسته به مدیریت حوزه علمیه خواهران، در برپایى این همایش همکارى داشتند. در این مراسم، جمعى از استادان و پژوهشگران دانشگاه ها و مراکز حوزوى به ارائه و تبادل آخرین اطلاعات علمى و پژوهشى در زمینه مسائل خانواده پرداختند.
همایش از دو بخش «مقاله» و «میزگرد» تشکیل شده بود. در ذیل به مهم ترین مباحث و موضوعات ارائه شده در این همایش، که در 4 محور خلاصه شده است، اشاره مى گردد:
1. افتتاحیه همایش: سخنرانى حجة الاسلام سیدمحمّد غروى
همایش با سخنرانى حجة الاسلام سیدمحمّد غروى، مدیر گروه روان شناسى و دبیر علمى همایش، آغاز شد.
سخنران ضمن اشاره به روند برگزارى این اجلاس اظهار داشت: در عصر حاضر نظام خانواده در معرض آسیب ها و چالش هاى جدى قرار گرفته است. از این رو، مطالعه و بررسى مستمر نظام خانواده به منظور افزایش شناخت، ارزیابى عملکرد و پیش گیرى از آسیب هاى خانواده از موضوعات مهم و راهبردى مى باشد. وى هدف از برگزارى این همایش را تلاش براى همفکرى، تعامل و دست یابى به راه کارهاى مناسب در جهت حفظ و تقویت نظام خانواده و پیش گیرى از آسیب هاى آن اعلام کرد.
2. سخنرانى آیة اللّه محمّدتقى مصباح
یکى از برنامه هاى مهم همایش، سخنرانى آیة اللّه مصباح با عنوان «نقش و جایگاه خانواده از نظر اسلام» بود.
آیة اللّه مصباح در این سخنرانى به بررسى وضعیت خانواده طى دهه هاى اخیر در ایران و جهان و تغییرات ایجاد شده در آن پرداخت. ایشان ابتدا با ارائه تعریفى از خانواده، به این موضوع اشاره کرد که در گذشته جایگاه خانواده در جامعه روشن بود و همه پذیرفته بودند که خانواده دو رکن اساسى دارد; یکى مرد و دیگرى زن. اختلافى که وجود داشت در این بود که آیا یک مرد مى تواند چند همسر اختیار کند یا خیر. در مورد فرزند نیز مسئله روشن بود. در آن زمان بحث بر سر این بود که آیا فرزندى که از مجراى طبیعى تناسل و ازدواج به وجود نیامده عضو خانواده محسوب مى شود یا نه. اما امروز بر اساس فرهنگ غربى، «خانواده» و «فرزند» مفهوم واقعى خود را از دست داده و صحبت بر سر این است که خانواده با دو زن یا دو مرد تشکیل شود. همچنین علاوه بر فرزند واقعى، فرزندخوانده نیز از حقوق و مزایاى فرزندى برخوردار مى باشد.
اما در فرهنگ اسلامى، خانواده و فرزند تعریف خاص خود را دارد. از این منظر، على رغم تحوّلات فراوانى که در شکل زندگى، اعم از فردى و اجتماعى به وجود آمده، برخى اصول مشترک به صورت فطرى در همه انسان ها صادق است که مى تواند منشأ قوانین و مقرّرات مشترک و ثابتى باشد و تخطّى از آنها براى فرد و جامعه زیانبار خواهد بود.
طبق این اصل زیربنایى، قرآن در مورد خانواده مطالبى را بیان کرده که فرازمانى و فرامکانى است. اقتضاى اصل فطرى این است که خانواده از یک زن و یک مرد تشکیل شود و راه طبیعى تکثیر نسل نیز همین است.
از نقطه نظر روان شناسى، بین زن و مرد یک رابطه و کشش متقابلى وجود دارد که همدیگر را جذب مى کنند و خود این کشش و جاذبه از آیات الهى است.
آیة اللّه مصباح در ادامه سخنان خود با اشاره به آثار مثبت ازدواج، گفت: یکى از آثار مثبت ازدواج رسیدن به آرامش روانى است. خداوند در این باره مى فرماید:(وَ مِنْ آیَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَکُم مِنْ أَنفُسِکُمْ أَزْوَاجاً لِتَسْکُنُوا إِلَشَْا.)(روم: 21) اساساً سکونت و آرامش در اثر زندگى با همسر حاصل مى شود.
بنابراین، عوامل فطرى موجب تشکیل خانواده مى شود. وقتى سنگ بناى خانواده با صفا و صمیمیت و جاذبه و اشتیاق درونى همسران پایه گذارى شود، زمینه تربیت فرزندان سالم و ایجاد جامعه آرمانى نیز به مرور زمان فراهم مى گردد.
3. مقالات ارائه شده
ـ حجة الاسلام على احمد پناهى از جمله کسانى بود که در این همایش مقاله اى با عنوان «اهمیت ازدواج و سن مناسب آن» ارائه کرد. وى با اشاره به اهمیت ازدواج از نظر اسلام، به آثار تربیتى و روان شناختى آن پرداخت. وى اظهار داشت: ازدواج در صورتى مى تواند بیشترین آثار مثبت را در فرد و جامعه داشته باشد که به موقع و در سن مناسب آن انجام شود. وى مهم ترین فواید و آثار ازدواج به موقع را این گونه برشمرد: 1. حفظ و تقویت ایمان; 2. بهره مندى از دوران شیرین و با نشاط جوانى; 3. پیشگیرى و مصونیت از انحرافات جنسى; 4. سلامت روانى و آرامش خاطر در زندگى.
یکى از محورهاى اساسى این مقاله، تعیین سن مناسب ازدواج بود که با استناد به آیات و روایات و نیز تحقیقات روان شناختى مورد بررسى قرار گرفت. وى بلوغ جنسى، بلوغ عقلى، رشد عاطفى و رشد اجتماعى را شرایط اساسى ازدواج معرفى کرد و افزود: بر اساس آمارهاى ارائه شده سنّ ازدواج و میانگین آن در بسیارى از جوامع و به ویژه جوامع صنعتى، رو به افزایش است که این خود مى تواند آثار منفى بر بهداشت روانى جامعه داشته باشد. وى آثار منفى تأخیر سنّ ازدواج را یادآور شد و از خانواده ها و نسل جوان خواست که به دور از چشم و هم چشمى ها و رسوم غلط، تلاش نمایند ارزش هاى اسلامى را در جامعه حفظ و احیا کنند.
ـ حجة الاسلام محمّدرضا کیومرثى، به ارائه مقاله اى با عنوان «سوگیرى مثبت والدین و لغزش هاى اخلاقى فرزندان در خانواده» پرداخت. وى «سوگیرى مثبت» را این گونه تعریف نمود: توجه کامل به ویژگى هاى مثبت در حیطه هاى رفتار، افکار، گفتار، عواطف و حتى تصویر ذهنى از فرزندان، به نحوى که یک نگرش و عملکرد مثبت را در فرد ایجاد کند. سپس افزود: این نکته در آموزه هاى دینى، به ویژه اسلام، و رویکرد روان شناسى انسان گرایى مورد توجه بوده است.
از نظر قرآن، انسان موجودى با ارزش و والامقام است. روان شناسى انسان گرایى نیز انسان را ارزشمند و داراى جنبه هاى اخلاقى مثبت مى داند که باید در جهت شکوفاسازى آن تلاش کرد. مهم ترین محورهاى مقاله وى عبارت بودند از:
1. سبک هاى تربیتى والدین و ناهنجارى هاى اخلاقى فرزندان. در این قسمت، به موضوعات ذیل اشاره شد: سوگیرى منفى در اسنادها و باورهاى شناختى والدین، فقر مهارت هاى تعاملى مثبت در والدین و فقدان روابط صمیمى بین اعضاى خانواده.
2. نگرش مثبت به فرزندان در نظریه هاى خانواده درمانى. در میان نگرش هاى مختلف روان شناختى، به ویژه نظریه هاى خانواده درمانى، به دیدگاه مثبت نگر نسبت به انسان توجه خاصى شده است. در این مقاله، برخى محورهاى مهم آن از نظر مؤلفان بررسى شد.
3. سوگیرى مثبت از نظر اسلام. در آیات و روایات، جنبه هاى مختلف سوگیرى مثبت نسبت به انسان و حفظ و رعایت ارزش دیگران، به ویژه کودکان، بیان شده که در این مقاله به بخش هایى از آن اشاره شد.
ـ دکتر خدابخش احمدى نیز به بررسى «رابطه تقیّدات مذهبى و سازگارى زناشویى» پرداخت.
وى با اشاره به تحقیقات خود در خصوص وجود رابطه همبستگى بین تقیّدات مذهبى زوجین با سازگارى زناشویى آنها تأکید کرد که تقیّدات مذهبى باید در خانواده ها تقویت شود.
ـ پس از آن، خانم راضیه زارعى مقاله اى با عنوان «حقوق خانوادگى زنان در نظریه هاى فکرى ـ مذهبى ایران» ارائه کرد.
وى گفت: امروزه پرسش هاى فراوانى در زمینه مسائل زنان در عرصه مطالعات اسلامى وجود دارد. این امر سبب رویکردهاى متفاوت متفکران مسلمان به مسئله زنان شده است; برخى به خانه نشینى زنان حکم مى کنند و عده اى از برابرى و حقوق مساوى آنها دم مى زنند. در این میان، دیدگاه هاى معتدل ترى نیز وجود دارد. بنابراین، مى توان از سه رویکرد عمده در حوزه مطالعات زنان نام برد: سنّت گرایى، تجدّدگرایى و اصول گرایى. وى در ادامه به توصیف و معرفى هر یک از سه جریان فکرى مزبور پرداخت.
ـ «نقش فرزند در استحکام و بهداشت روانى خانواده» عنوان مقاله اى بود که حجة الاسلام محمّدصادق شجاعى در این همایش ارائه کرد. وى تصریح نمود: اگرچه خوددارى از داشتن فرزند گرایشى است که با تأثیرپذیرى از فرهنگ غرب به وجود آمده و متأسفانه در جوامع اسلامى نیز طرفدارانى یافته است، اما با نگاهى به آموزه هاى دینى و برخى تحقیقات تجربى انجام شده در حوزه روان شناسى، حضور کودکان در خانواده بر حالات روانى والدین، جامعه پذیرى، اعتماد به نفس، تقویت حرمت خود، کارآمدى و تداوم حیات خانواده تأثیر مثبت دارد. این مقاله، محورهاى یاد شده را به تفصیل بررسى کرد.
ـ در ادامه همایش، آقاى احمد یارمحمّدیان گزارشى از کار تحقیقى خود با عنوان «رابطه بین هوش عاطفى و رضایت زناشویى» که بر روى صد نفر اجرا کرده بود، ارائه کرد. نتایج تحقیق وى نشان داد: بین هوش عاطفى و مؤلّفه هاى آن با سازگارى زناشویى رابطه وجود دارد و بر اساس نتایج تحلیل رگرسیون چند متغیره مى توان هوش عاطفى را به عنوان متغیر پیش بین براى سازگارى زناشویى در نظر گرفت. در حقیقت، شخصیت عاطفى پدر یا مادر، در برخورد با مسائل زندگى بسیار تعیین کننده است.
ـ آقاى حسین بستان در مقاله خود به «بررسى خانواده و نقش هاى جنسیتى آن» پرداخت. وى در بخشى از سخنان خود به این موضوع اشاره کرد که در رویکرد فمینیستى نقش هاى جنسیتى ثابت وجود ندارد، حتى نقش مادر شدن هم امروزه یک نقش مشترک و والدینى در نظر گرفته مى شود; اما از نظر اسلام، برخى نقش هاى جنسیتى ثابت در خانواده وجود دارد که به هیچ وجه قابل تغییر و واگذارى نیست.
ـ در ادامه، مقاله حجة الاسلام ابوالقاسم بشیرى با عنوان «اشتغال زوجین; آثار و پیامدهاى آن بر فرزندان» قرائت شد. وى در مقاله خود با تأکید بر این موضوع که در حال حاضر، عوامل گوناگونى موجب کم رنگ شدن نقش مادرى شده، یکى از مهم ترین عوامل آن را گرایش شدید زنان به اشتغال در خارج از محیط خانه دانست. زنان شاغل مجبورند فرزندان خود را براى نگه دارى به مهدکودک ها و کودکستان ها بسپارند و این امر مى تواند تأثیر منفى روى آنها بگذارد.
ـ «آسیب شناسى مشکلات رفتارى و عاطفى نوجوانان دختر در خانواده هاى محروم» عنوان مقاله دکتر مریم وفایى بود که در این همایش ارائه شد. وى در تحقیق خود که بر روى 85 نفر اجرا شده بود، به این نتیجه دست یافت که بین عوامل خطرزاى خانواده و مشکلات عاطفى ـ رفتارى دختران از یک سو، و حوادث نامطلوب خانواده با مشکلات عاطفى ـ رفتارى دختران از سوى دیگر، رابطه قوى و مثبت وجود دارد.
ـ پس از آن دکتر رضا پورحسین در زمینه «رسانه هاى جمعى و مشکلات خانوادگى» به سخنرانى پرداخت. وى در بخشى از سخنان خود به تأثیرات منفى رسانه ها بر خانواده اشاره کرد و گفت: عوامل گوناگونى موجب آسیب دیدن پیوند عاطفى خانواده شده; اما در این میان، گسترش رسانه هاى جمعى، به ویژه صدا و سیما، به دلیل کارکرد متنوع خود تأثیرات زیان بارى بر خانواده مى گذارد.
ـ در ادامه حجة الاسلام حسن یوسف زاده مقاله اى با عنوان «آسیب شناسى تحوّلات خانواده در غرب» ارائه کرد.
ـ مقاله پایانى از سرکار خانم فتحیه فتاحى زاده بود که با عنوان «مراحل تربیت در اسلام و نقش هاى والدین در انتقال ارزش هاى دینى» قرائت شد.
آنچه گذشت، توصیف اجمالى از مقالات ارائه شده در روز همایش بود. بیش از یکصد عنوان مقاله نیز براى چاپ آماده گردیده که به زودى از سوى دبیرخانه همایش منتشر خواهد شد. نقش آموزش و تحصیلات در تحکیم خانواده، اهمیت هوش هیجانى در مناسبات خانوادگى، نقش اعتقادات دینى در کاهش آسیب پذیرى فرهنگى خانواده، خانواده و مطالبات جنسى، آسیب شناسى روابط جنسى و نقش آن در خانواده، مقایسه سطح سلامت روانى زوج هاى بارور و نابارور، بررسى مبانى روان شناسى کفویت در ازدواج، تأثیر آموزه هاى عرفانى بر تقویت نهاد خانواده، عوامل افزایش سنّ ازدواج و راهبردهاى کاهش آن، و نقش خانواده در پرورش مذهبى فرزندان برخى از مهم ترین عناوین مقالات این همایش بودند.
4. میزگردها
یکى از بخش هاى جذّاب همایش، میزگردهاى علمى پیرامون «خانواده و آسیب هاى آن» بود. در این همایش سه میزگرد تحت عنوان «سنّ ازدواج»، «نقش هاى جنسیتى در خانواده» و «جهانى شدن و خانواده» با حضور کارشناسان برگزار شد.
امید است دستاوردهاى این همایش در حفظ نظام خانواده مفید و راهگشا واقع شود.