پژوهشنامه پردازش و مدیریت اطلاعات (علوم و فناوری اطلاعات سابق)

این طرح, طرحی بنیادی و گسترده برای زبان فارسی است که با توجه به هدف , سودمندیها و کاربران گوناگون آن, می تواند به عنوان طرح مادر یا پشتیبان برای بسیاری از طرحهای زبانی, ادبی و زبانشناختی زبان فارسی به کار گرفته شود. اکنون چند ماه است که اجرای فاز اول این طرح درپژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی آغاز شده است.

بیست و پنج سال پیش که برنامه کتابداری در ایران پی ریخته شد و به هر کتابخانه ، به عنوان واحدی مستقل – که باید از دوره کتاب بانی به دوره کتاب رسانی منتقل شود- می نگریستیم ، با این دید به اصطلاح خرد کتابدار / مدیرانی درونگرا ، تکنیک مدار و ماهر در کار با ابزارها ، تربیت کردیم . در آن شرایط ، یک کتابخانه مستقل از مراجعان و مستقل از سایر کتابخانه ها ، یا به جلو می رفت ، یا به قهقرا می افتاد و یا بدون تحرک باقی می ماند . این وضعیت ، با شرایطی که اطلاع رسانی برای دستیابی به توسعه می طلبد سازگار نیست . در اطلاع رسانی برای توسعه ، دید کلان و حرکت یکپارچه همه مراکز در جهت رفع نیازهای علمی و تحقیقاتی همه آحاد جامعه مورد نظر است . عبارت حرکت یکپارچه و رفع نیازهای همه مفهوم مشارکت همه در تصمیمات و مسئولیت همه در اجرا را در بطن خود دارد . پنج اصلی که گذر سالم از مرحله کتلب رسانی به مرحله اطلاع رسانی موثر در توسعه را میسر می سازد عبارتند از : 1) توجه جدی به دانش مدیریت به عنوان نرم افزار پیشرفت ؛ 2) وجود سیاست علمی و سیاست اطلاع رسانی میتنی بر موازین و قوانین ؛ 3) مشارکت جدی و فعال در تصمیمات و تعهد به مسئولیت حاصل از مشارکت در تصمیمات ؛ 4) برقراری مدیریت مردم مدار و برقراری ثبات در مدیریت و امکانات ؛ 5) اداره مدبرانه مقاومت در برابر تغییر در ارزشها ، دانشها و مهارتها ؛ در متن اصلی مقاله ، هر یک از پنج مورد بالا با توجه به وضعیت فعلی حوزه کتابدار ی و اطلاع رسانی در ایران مورد بحث قرار خواهد گرفت .

اصول اخلاقی به قوانین کمال انسان و خیر را تحقق بخشیدن مربوط است و در نتیجه در هر حرفه‌ای به مجموعهء احکام ارزشی ‌و ‌تکالیف ‌رفتار و سلوک، ‌و فرمان‌هایی برای عمل بستگی دارد. در رشته و حرفهء کتابداری و اطلاع‌‌رسانی، تلاش‌هایی برای مشخص‌‌کردن اصول اخلاقی به عمل آمده است. بر‌شمردن اصول اخلاقی و رعایت آن‌ها در امور پژوهش، تدریس و کار اطلاع‌رسانی‌نخستین گام‌های برداشته‌شده در این زمینه است. برخی صاحبنظران این رشته، مسائل اخلاقی مربوط به تولید، اشاعه و کاربرد اطلاعات را مهم پنداشته و برشمرده‌اند.‌خبرگانی دیگر، مسائل اخلاقی و رعایت اصول آن را به دو بخش عمده – مسائل اخلاقی کلان و مسائل اخلاقی خرد – تقسیم کرده‌اند و اجرای قوانین اصولی اخلاقی را بیش‌تر بر عهدهء تولیدکنندگان پایگاه‌ها و بانک‌های داده‌ها، میزبانان اطلاعاتی ‌و ‌ارتباطات دوربردی‌ که در خدمت اطلاع‌رسانی همگانی است دانسته‌اند. در این نوشتار از «باید» و «نباید»‌های مرتبط با ضرورت‌ها، و مصالح‌ کنونی و آتی اطلاع‌رسانی سخن می‌رود تا نشان دهد چگونه ادامهء این خدمت می‌تواند به هدف غایی »انسان‌کامل‌شدن« بینجامد و راهنمای عمل و هدایتگر رستگاری شود.

این مقاله ، درباره یکی از تکنولوژیهای جدید اطلاعات سی – دی – رام (CD – ROM ) و نقش أن درامر اطلاع رسانی بحث می کند . بررسی تاریخچه اطلاع رسانی بعد از جنگ جهانی دوم ، از شروع نمایه سازی تا به وجود آمدن بانکهای اطلاعاتی ، از قبیل دایلوگ ( Dialog ) اوربیت (Orbit ) و کوستل (Questel ) بحث مقدماتی مقاله است . مقایسه تطبیقی بانکهای اطلاعاتی ، با سی دی – رام و بیان ویژگی های دیسکهای نوری موضوع اصلی مقاله است . به نظر نویسنده ، استفاده از دیسکهای نوری ، روند رو به گسترش فعالیتهای اطلاع رسانی را دچار تحول بزرگی خواهد کرد .

دانشجویان دانشکده معماری در طول دوران تحصیلی خود به دو نحو در معرض فرآوره های اطلاعاتی و شهرسازی قرار می گیرند : 1) مصرف فرآورده های معماری (کارهای دیگران ) . نقشه های بناهای تاریخی سراسر کشور که در طول سالهای متمادی و در شرایط دشوار توسط کارشناسان سازمان میراث فرهنگی کشور ، دفتر تاریخی ، سازمان ملی حفاظت آثاربلستانی تهیه گردیده است ، از مهمترین و ارزشمندترین اسناد معماری و شهرسازی این سرزمین محسوب می شوند . 2) تولید فرآورده های معماری ( کارهای خودشان ) طبیعت آموزش در دانشکده های معماری ، ضرورتا اقتضا می کند که دانشجوی معماری ، در معرض استفاده از اطلاعات تولید شده مذکور در قسمت اول ، قرار گیرد ، تا موقعیت تاریخی / جغرافیایی خود را به عنوان معمار / شهرساز در تاریخ سارندگی کشور بشناسد . این کار تحت عناوین و دروس گوناگون آشنایی با معماری مجتمعهای زیستی ، اصول و مبنای معماری و شهرسازی و …..تحقق می پذیرد . این فرآیند با تجزیه و تحلیل و مصرف فرآورده ها ی اطلاعاتی آموزش / پژوهش همراه است . هم اکنون این روند تولید و مصرف در دانشکده های معماری ، علی رغم امتیازات فراوان ، دارای نواقصی نیز هست که عمده ترین آنها را می توان به شرح زیر مطرح کرد : الف ) اتلاف وقت دانشجو جهت دستیابی به کارهای انجام شده ؛ ب ) عدم اطلاع از کارهای انجام شده در کشور ؛ ج ) سرقت اطلاعات ؛ د ) هویت زدایی اطلاعات ؛ ه ) احتکار اطلاعات ؛ و ) دوباره کاری و چند باره کاری در تولید اطلاعات ؛ ز ) خلاء نظام تصحیح و تکمیل . پیشنهاد می گردد : به منظور رفع نارساییهای موجود ، یک کاسه کردن اطلاعات ، سیاستگذاری و دستیابی به شبکه اطلاع رسانی در خور این حرکت آموزشی / پژوهشی ، کمیته ای متشکل از : مرکز اطلاعات و مدارک علمی ایران ، وزارت مسکن و شهرسازی ، سازمان میراث فرهنگی کشور ، دانشکده های معماری و شهرسازی و …. تشکیل و این کمیته در راستای دستیابی به مشی واحد و هماهنگ ، برنامه ریزی لازم به عمل آورد . امید است این همکاری بتواند ، منشا اثرات مفیدی در تولید و مصرف اطلاعات معماری و شهرسازی شده و حرکت سازندگی کشور را به سهم خود و به نحو شایسته ای تقویت نماید .

سالهاست که از مشکلات موجود در نظام اطلاع رسانی و کتابخانه های کشور صحبت می شود. و این امر ، به عنوان مانع اصلی برای پیشرفت روند تحقیق و پژوهش معرفی می گردد . مقالات فراوان اما پراکنده ای در این زمینه ، در نشریات مختلف به نگارش در آمده و حتی در سمینارهای چندی مانند : سمینار کتاب و کتابداری در سال 1360 در دانشگاه مشهد ، سمینار کتابداری و اطلاع رسانی پزشکی در سال 1367 در دانشگاه علوم پزشکی مشهد ، سمینار کاربردی مراکز و سارمانهای پژوهش فرهنگی و اطلاع رسانی در سال 1369 در تهران ( توسط وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ) ، سمینار کتابداری در سال 1371 در دانشگاه مشهد ، و غیره برگزار گردیده ؛ اما مشکلات همچنان به قوت خود باقی است و چه بسا بیشتر هم شده است . دلیل عمده این وضعیت ، آن است که ضعف در سیستم اطلاع رسانی ، خود نه تنها مسئله اصلی محسوب نمی شود ؛ بلکه صرفا یک معلول است و مشکل در درجه اول ، نه از مراکز اطلاع رسانی ، که از ضعف در فرهنگ مطالعه و تحقیق در جامعه ما نشات می گیرد و کمی و کاستیها ریشه در آن دارد . و در واقع ، همین نکته مهم است که باید درابتدا مورد توجه قرار گیرد . دراین مقاله ، سعی شده است ریشه های ضعف در فرهنگ مطالعه و تحقیق و ارتباط آن با نظام اطلاع رسانی مورد بحث و تجزیه و تحلیل قرار گیرد .

میزان تسلط و توانایی اطلاعاتی یک ملت و شیوه های به کارگیری آن ، عامل تعیین کننده ای در پیشرفت یا عدم موفقیت آن ملت محسوب می شود . حجم و نظامهای اطلاعات علمی و تکنولوژی هر کشوری ، تعیین کننده سمت و سوی برنامه های آن کشور است و این برنامه ها به نوبه خود ، تعیین کننده سطح دانش و تکنولوژی آن کشور است . در این مقاله سعی شده است به نیازهای برنامه ای در نظام اطلاع رسانی کشور ، به شرح زیر پرداخته شود : 1. توسعه همه جانبه سیاستهای ملی اطلاعات ؛ 2. تاسیس انجمن یا کانونی برای توسعه سیاست ملی اطلاعات و شرح و بیان برنامه ها؛ 3. شناسایی و تغذیه هریک از منابع اطلاعاتی کشور ؛ 4. ایجاد شبکه منطقه ای بین مراکز اطلاعاتی و کتابخانه ای . نگارنده بر آن است تا به رسالت اساسی کتابخانه های دانشگاهی ، در ایفای نقش هماهنگ کننده در راستای شبکه اطلاع رسانی منطقه ای بپردازد . واحدهای تامین کننده متخصص و کارشناس علوم کتابداری و اطلاع رسانی ، درزیر مجموعه های سازمانی کتابخانه های هماهنگ کننده پیشنهاد شده است . از طرف دیگر ، به منظور کارآیی بیشتر نظام کتابخانه ها و شبکه اطلاعاتی ، فعالیتهای معنوی و سازماندهی شده ای تحت عناوین ذیل مطرح و مورد تاکید قرار گرفته است : - تعاونی تهیه مجلات و نشریات ادواری ؛ - تعاونی تهیه کتب علمی و آموزشی ؛ - تعاونی رده بندی موضوعی و فهرستنویسی ؛ - تعاونی صحافی ؛ - سرویسهای اطلاعاتی مربوط به سیستمهای ارتباطی گوناگون ؛ - تعاونی تهیه و تولید تجهیزات و لوازم کتابخانه ای . درخاتمه این مقاله ، به ذکر توصیه هایی مبنی بر ایجاد سازمان اطلاع رسانی کشور و همچنین تشکیل شورای عالی اطلاع رسانی ، با مشارکت و عضویت روسای کتابخانه های مرکزی دانشگاهها ، اساتید و صاحبنظران پرداخته شده است

رشد سریع و غیر قابل مهار حجم اطلاعات تولید شده در جهان ، امروزه اغلب مردم و کارشناسان امور اطلاع رسانی را با مسئله ای مهم و حیاتی روبه رو ساخته است . اطلاعات به صورت سرطانی رشد می یابد . در این بین ، کارشناسان و متخصصان مراکز اطلاعاتی با روشهای دستی و بدون استفاده از وسیله ای قوی و سریع نمی توانند به مقابله با این پدیده که به اصطلاح انفجار اطلاعات نامیده شده بروند . همزمان و به موازات انفجار اطلاعات ، شاهد پیشرفت سریع علم الکترونیک و تکنولوژی کامپیوتر و استفاده از آن در فعالیتهای اقتصادی ، اجتماعی ، نظامی و فرهنگی هستیم . با رشد فزاینده اطلاعات ، جایگاه ثبت ، عمل آوری و پیاده سازی اطلاعات در تحقیق و توسعه بسیار مشهود است . دراین مقاله ، سعی شده در مورد بانکهای اطلاعاتی و شبکه های کامپیوتری – که دو جزء لاینفک در پدیده اطلاع رسانی اند – بحث و به ویژگیها و خصوصیات فنی هر یک پرداخته شود .

هدف از ارائه این مقاله ، مطرح نموده مباحثی اجمالی پیرامون جایگاه دولت ، در سیستمهای اطلاع رسانی ، لزوم پیوستگی مسیر پردازش اطلاعات ، موقعیت و تقش بخش خصوصی در برابر نقش دولت و بالاخره ، موانع موجود در راه مصرف کنندگان این اطلاعات ، بر اثر عدم وجود استراتژی واحد و حمایتهای دولتی در بخش اطلاع رسانی است . این مقاله بر پایه آمار و ارقام و یا مستندات خاصی تنظیم نگردیده و صرفا نتیجه ای است بر پایه بررسی جامعه ، به عنوان یک سیستم تولید کننده و مصرف کننده همزمان اطلاعات و تجزیه و تحلیل منطقی واقعیتهای حاکم .

امروزه ، ماهواره ها به بخشی مهم و عمده در زیربنای ساختار ارتباطات و اطلاعات تبدیل شده اند ، به طوری که با اطمینان میتوان هزاره سوم میلادی را قرن ماهواره ها نام گذاشت . تکنولوژی ماهواره، عاملی قوی برای تغییر و دگرگونی است .این تکنولوژی ، می تواند چون ابزار مفیدی به انسان کمک کند تا با استفاده از آخرین پدیده های علمی ، زندگی دلخواه و آرمانی پر بار و پر تلاش داشته باشد . امروزه ما می دانیم که یافته های علم ، تقریبا در هر ده سال دو برابر می شود و البته اطلاعات همراه آن در این مدت 8 تا 10 برابر افزایش می یابد . برای اینکه این جریان عظیم اطلاعات ، به میلیونها استفاده کننده در جهان به طور درست منتقل شود ، به مجراهای ارتباطی خاصی نیاز است که دارای سرعت مخابره فوق العاده باشند و در اینجاست که ماهواره ها به کمک می آیند و با این تکنولوژی جدید ، جریان عظیم اطلاعات به هر جایی از سرزمین که زیر پوشش ماهواره باشد ، روانه می شود . چگونگی استفاده از ماهواره ، نقش آن در اطلاع رسانی و اهمیت استفاده از آن برای کشورهای جهان سوم ، از زمره مسائلی است که طی این مقاله ، مطرح خواهد شد و تا حد امکان پاسخهای لازم برای آنها جستجو می شود

امروزه ، در بسیاری از رشته های فعالیتهای بشری مانند پزشکی ، مهندسی و مریریت سیستمهایی به وجود آمده است که در آنها ، اطلاعات و معرفت بشری به صورت الکترونیک ضبط می گردد . این سیستمها ، قادرند به همان گونه که یک فرد متخصص ، مانند پزشک از اطلاعات خود استفاده کرده و استدلال منطقی و نهایتاً نتیجه گیری می نماید ، از اطلاعات ضبطشده درون سیستم بهره گرفته ، استدلال منطقی و نتیجه گیری کند . در این مقاله ، مطالب زیر در شش بخش بررسی خواهد شد . بخش 1 ) تعریف پایگاههای معرفتی بخش 2 ) ویژگیهای پایگاههای معرفتی بخش 3 ) طراحی پایگاههای معرفتی بخش 4 ) زمینه های مناسب برای پایگاههای معرفتی بخش 5 ) استفاده از منطقهای غیر ارسطویی در پایگاههای معرفتی بخش 6 ) تکنولوژی پایگاههای اطلاعاتی شیء گرا (Objeect oriented ) .

در اهمیت کتابشناسی ، همین بس که بدون وجود أن ، انجام هیچ تحقیق و پژوهشی به طور کامل به سامان نمی رسد . انواع کتابشناسی : گونه گونی سلایق و علایق مردم هر جامهه ، دوستداران نشر و گسترش فرهنگ را بر آن داشته که به تدوین کتابشناسیهای مختلف در زمینه های گوناگون دست بزنند . این کتابشناسیها نخست ، هدف عمده و واحدی چون اطلاع رسانی را مد نظر دادند و در مرحله بعد ، هرکدام نیز در چارچوب وظیفه ای که برایشان تعیین شده ، به نوبه خود عملکردهای خاصی بر عهده می گیرند . اهداف کتابشناسی : کتاب عصار ه تجربه ، دانش و عمر انسانهاست ؛ نشانه هویت و شخصیت یک ملت و کشور است ؛ وظیفه انتقال آموخته ها و تجربه های نسلهای پیشین رابه نسلهای پسین بر عهده دارد ؛ در یک کلام ، کتاب پایه اصلی تمدن بشری است . برای آگاهی از وجود این گنجینه ها ، به کتابشناسیها نیاز داریم و این میسر نمی گردد – مگر با پشتکار و همت اندیشوران ، فرهیختگان و کمک سازمانهای دولتی و ملی ، کتابشناسیها به دلایل گوناگونی – که در این مقاله ، به آن دلایل نیز اشاره خواهد شد – در راه تدوین و چاپ ، با دشواریهای چندگانه روبه رو هستند .

اگریس یک نظام اطلاع رسانی بین المللی است که از طریق شبکه ویژه خود در حوزه کشاورزی ( به معنی عام که مورد قبول فائو F.A.O ** است ) به دریافت و اشاعه اطلاعات علمی و تکنولوژیکی می پردازد . این نظام به دلیل موفقیتهایی که در زمینه کار اطلاع رسانی کسب نمود ، امروزه مورد توجه دست اندرکاران امر اطلاع رسانی در سطح بین الملل است . از آنجایی که آشنایی با شبکه های اطلاع رسانی موفق و سیر تحول و شیوه عمل آنها در سطح منطقه ای و بین المللی ، برای دستیابی به نتایج مثبت درتشکیل شبکه اطلاع رسانی کشور ما می تواند مفید باشد ،و از سوی دیگر ، در اختیار داشتن الگوهای مناسب ، در جلوگیری از دوباره کاریها و احتمالأ کجرویها نقش موثری را ایفاء می نمایند ، نگارنده دراین مقاله ، تلاش می کند ضمن معرفی یک نظام بین المللی اطلاع رسانی از ابعاد گوناگون ، به بررسی نقش ایران و همکاری محققان و مراکز اطلاع رسانی کشور در این نظام بپردازد . دراین بررسی ، کمی و کاستیها و علل گوناگون ظهور کمرنگ محققان ایران ، ارزیابی شده و راه حلها و پیشنهادهایی برای ایفای نقش مثبت در شبکه اگریس و استفاده بهینه از آن ارائه می گردد . انتخاب این نظام ( اگریس ) به عنوان موضوع مقاله ، به دلیل اهمیت ارتباطی است که این شبکه و حوزه کار آن با مسائل مبتلا به محققان و پژوهشگران وزارت جهاد سازندگی داراست .

مسئله انتقال و جذب تکنولوژی در جهان سوم ، مقوله پیچیده ای است که هم از نظر علمی و هم از جنبه ابعاد فرهنگی ، سیاسی ، اقتصادی ، سالهاست ، نه فقط کشورهای در حال توسعه ؛ بلکه بسیاری از مجامع پژوهشی غرب و سازمانهای بین المللی را به خود مشغول داشته است . در دهه 1980 ، فرآیند تولید یا خلق تکنولوژی و انتقال تکنولوژی به جهان سوم ، با بعد دیگری مواجه شده است که دامنه آن باسرعت بسیار زیادی رو به گسترش است . این بعد ، در واقع ، خود نوعی تکنولوژی فراگیر است که تکنولوژی اطلاعاتی نامیده می شود . ویژگی منحصر به فردی که این بعد با تکنولوژی دارد ، همانا شمولیت آن نیاز همه تکنولوژیهای نوین به آن است . در این مقاله ، ضمن بررسی روند تحولات تکنولوژی سیستمهای اطلاعاتی در کشورهای رو به رشد ، مشکلات و موانعی که بر سر راه انتقال و جذب این تکنولوژی وجود دارد ، مورد بحث قرار می گیرد . تحلیلی از موقعیتها ، کامیابیها و یا شکستهایی که برخی از کشورهای آسیایی در راه جذب تکنولوژی اطلاعاتی و حمایت از برنامه های صنعتی و توسعه ای خود از اینطریق داشته اند ، بخش اساسی مقاله را تشکیل می دهد .