سرمقاله: هویّت ها، تفاوت ها و حقوق بشر

عنوان فوق، موضوع اصلى سومین همایش بین المللى حقوق بشر است که قرار است در اردیبهشت 1384 در قم برگزار شود. بدون شک بحث حقوق بشر و دیدگاه هاى گوناگونى که در این زمینه وجود دارد، یکى از حساس ترین موضوعاتِ چالش خیز و پردامنه جهانِ ماست و بر فرهیختگان و اندیشمندان اسلامى است که این موضوع را جدّى بگیرند و در زوایا و اطراف این بحث مداقه کنند و به سؤالات مطروحه در این زمینه پاسخ دهند. به راستى مسئله هویّت و نقش فرهنگ و جامعه در شکل گیرى درک آدمى از هویّت خویش از دیرباز کانون تأملات فراوان بوده و هست. این سؤال که «من کیستم؟» و به ویژه اینکه «من چیستم؟» همواره ذهن بشر را به خود مشغول داشته است. این مسائل، به ویژه در سده بیستم و آغاز هزاره جدید، انبوهى از پرسش هاى فلسفى، کلامى، اجتماعى، سیاسى و حقوقى را در باب ربط و نسبتِ میان هویّت و حقوق بشر برانگیخته است. و بدون شک «دین» به عنوان یک عنصر تاریخ ساز و مؤثر در فرهنگ و تمدن بشرى، در این مقوله حرفى ـ بلکه ـ حرف هایى براى گفتن دارد و باید این دیدگاه ها و ایده ها، مورد تحقیق و تدقیق قرار گیرد. بهرهورى از عقل و عقلانیت در ترسیم خطوط، حدود و حقوق بشر، ضرورتِ امروزِ جامعه دینى ماست. در همین ارتباط، توجه به هویّت ها، تفاوت هاى فردى، تنوع فرهنگى و وجوه تعامل و تعارض این دو با موضوع حقوق بشر، پرسش هاى دیگرى را فراروى ما مى نهد. از جمله اینکه: حقوق بشر از چه نوع تفاوت هاى فردى و تنوع فرهنگى حمایت مى کند؟ چگونه مى توان تعارض ظاهرى میان احترام به تفاوت ها و جهان شمولىِ حقوق بشر را برطرف ساخت؟
تفاوت ها در تعریف و ترسیم حدود مفهومى و ضوابط حقوق بشر چه نقشى دارند؟ بدون تردید تکثر هویّت ها و وجود تفاوت ها در عرصه حیات بشر قابل انکار نیست و ضرورتاً این تفاوت ها و تکثرها، حقوق متفاوت و گوناگونى را براى جوامع، ملت ها، اصناف و گروه هاى مختلف انسانى ایجاب مى کنند. شناخت و تبیین این مرزها همواره محل دغدغه انبیاء، فیلسوفان و صاحبان مکاتب بوده است. امروزه بر ماست که بخصوص دیدگاه قرآن و نهج البلاغه به عنوان دو سند و منبع دینى را در باب حقوق بشر تبیین نماییم. کتاب و سنّت ـ البته ـ مى بایست بر اساس خردورزى و عقلانیت دور از هوى، فهم شوند و مدلول و محتواى آن ها مورد بازکاوى و سنجش خردمندانه قرار گیرد. همان گونه که در اخبار و احادیث، تتّبع سندى یک ضرورت است، در فهم مراد و معناى نقل، تحقیق و تدقیق دلالى نیز یک امر مهم و حیاتى است. فقهِ ما امروز در عرصه گسترده حیات انسان مى بایست خود را بنمایاند و در گستره وسیع علم و فلسفه حقوق، خود را بیازماید و مشکلات و سؤالاتِ حقوقى بشر امروز را پاسخ دهد. این مهم نیازمند آن است که ما نگاهى نو به هویّت هاى جمعى، تفاوت هاى فردى و حقوق بشر داشته باشیم. تفاوتِ هویّت هاى دینى را از نظر دور نداریم و نیز هویّت هاى فرهنگى و تکثر و تعدد آن ها را مورد ملاحظه قرار دهیم. مسئله جهانى شدن و جایگاه هویّت هاى متعدد و متکثر دینى، فرهنگى و... در این تحوّل فراگیر، امرى بس حساس و دغدغه آفرین است. درک واقع بینانه از انسانِ امروز ـ اعم از زن و مرد ـ و ملاحظه عینى شخصیت و کرامتِ انسانِ معاصر اقتضا مى کند که ما در باب حقوق کودکان، زنان و مردان، تأمّلى دوباره داشته باشیم و مقتضیات زمان و مکان را ـ در عین حفظ اصول و پایدارى بر مبانى دینى ـ در نظر بگیریم.
امام خمینى(قدس سره) به عنوان فقیهى آگاه به زمان، با ملاحظه و مداقه عناوین جدیدى که روى موضوعاتِ فقهى ـ همچون شطرنج ـ آمده است، فتوا و نظرى جدید و متناسب با شرایط عصر و زمان مطرح فرمودند و نیز در باب محدوده و اختیارات ولى فقیه، نگاهى جامع و فراگیر داشتند. همین سلوک فقهى و نگاه عمیق و دقیق، امروزه در عرصه حقوق بشر نیز یک ضرورت است. امید که بتوانیم با منطق و استدلالِ قوى در عرصه فرهنگ و اندیشه از آموزه هاى اسلام ناب محمّدى(صلى الله علیه وآله) دفاع کنیم و رسالت و تکلیف خویش را در انتقال معارف دینى به نسل هاى آینده به درستى انجام دهیم. انشاء اللّه