پیامبر اعظم(صلی الله علیه وآله) و همسرداری مطلوب; راه کارها و آسیب‌ها

کانون خانواده منبع صفا، محبت و امید بوده و مایه تکامل روحی و اخلاقی انسان است. در سایه تشکیل خانواده و روابط خوب میان زن و شوهر، کمال و رشد ویژه ای به دست می آید که شاید جایگزین نداشته باشد. قرب الهی، پرورش عاطفه، بهبود وضع اقتصادی، بلوغ اجتماعی و ده ها نعمت و برکت دیگر، ثمره شیرین ازدواج و روابط زوجین در کانون گرم خانواده است. دست یابی به این کمالات در صورتی میسّر است که ارکان سعادت خانواده بر بنیان استواری پایه گذاری شود و با برنامه صحیحی ادامه یابد.1
پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله)، که سرچشمه کمالات بشری و در واقع، معلم واقعی بشریت است، با سفارش ها و کلمات نورانی خود، همواره بر این نکته تأکید داشته است که با رفتار و عملکرد خوب و مناسب در کانون خانواده و ایجاد روابط حسنه بین زن و شوهر، می توان محیطی با صفا و پر از مهر و صمیمیت به وجود آورد، تا در پرتو آن بتوان به سعادت دنیوی و اخروی نایل گردید. در طول تاریخ بشری، به ویژه در اوایل قرن بیستم، متأسفانه شاهد رفتارها و طرز فکرهایی بودیم که در آن برخی سعی داشتند بنیاد خانواده را فسخ کنند، روابط خوب زن و شوهر را به هم بریزند و آن را طرد کنند، اما تاریخ به خوبی می داند که در این اندیشه زهراگین، چه فاجعه ای برای بشر نهاده شده است! «نهضت صنعتی» عاملی بود که در آن سرمایه داران برای دست یابی به کار بیشتر و مزد کمتر، زنان را از خانه ها بیرون کشیدند و به کارخانه ها گسیل داشتند و این امر، با فریبی تحت عنوان، «حق آزادی به زنان» و تساوی حقوق با مردان، چنان بیچارگی و فلاکتی برای این طبقه به وجود آورده که وصف ناپذیر است! امروز شاهدیم که خانواده ها دچار درگیری های زیادی هستند; درگیر مسائلی همچون: روابط سست و متزلزل و خالی از صفا و صمیمیت، طلاق و جدایی با آمار بالا و سرسام آور، فرزندان لاابالی و خالی از تربیت صحیح، سرباز زدن مردان از ازدواج دایمی، از بین رفتن غیرت ناموسی، افزایش فرزندان نامشروع و هزاران مشکل دیگر از این نوع.
گفتار و رفتار زیبای پیامبراکرم(صلی الله علیه وآله)،که در واقع، از منبع وحی و انسانیت نشأت می گیرد و خداوند متعال آن حضرت را به عنوان الگوی واقعی انسان ها معرفی می کند: (لَقَدْ کَانَ لَکُمْ فِی رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِّمَن کَانَ یَرْجُو اللَّهَ وَالْیَوْمَ الْآخِرَ وَ ذَکَرَاللَّهَ کَثِیراً) (احزاب: 21)، در این بحبوبه نابسامانی های خانواده و روابط نامطلوب بین همسران، می تواند بهترین راهگشای مشکلات خانواده ها باشد; دستورالعمل هایی که در سایه آن می توان نمادی زیبا و نورانی تحت عنوان کانون گرم خانواده به منّصه ظهور گذاشت. روابط خوب و نیکوی پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله)با خانواده خویش و نکات ظریفی که آن بزرگوار در ارتباط با همسران خویش، به آنها عنایت ویژه داشتند، نسخه درمانگر گوارایی است که جهان برای رهایی از نابسامانی های خانواده و مسائل بین زن و شوهر و تبدیل محیط خانواده از فضایی خشک و بی عاطفه به دنیایی سرشار از شادی و معنویت و سعادت، باید آن را در متن زندگی پیاده گرداند.
تعریف «خانواده» و «زندگی مشترک»
باید گفت: تعریف خانواده به صورت ظاهر، دشوار می نماید. اما با وجود این، هر کس آن را به گونه ای تعریف کرده است. برای نمونه، برخی «خانواده» را یک واحد اجتماعی که از ازدواج یک زن و یک مرد به وجود می آید و فرزندان حاصل از آن ازدواج آن را تکمیل می کنند، می دانند.
برخی دیگر «خانواده» را چنین تعریف کرده اند: «خانواده گروهی است که به دلیل قرابت و یا زوجیت، همبستگی حقوقی و اجتماعی یافته و تحت رهبری و ریاست مقامی واحد قرار گرفته است.»2
با این توصیف، باید گفت: هرچند تعاریف متعددی باشد، ولی همگی مبیّن یک حقیقت است: خانواده عبارت است از: کوچک ترین واحد تشکیل دهنده هر جامعه، که دست کم از یک زن و شوهر تشکیل شده با فرزندان تکمیل می شود.
اهمیت اجتماعی و اخلاقی زندگی مشترک
یکی از سنّت های نیکوی بشری، که از دیرباز میان انسان ها متداول است، تشکیل خانواده توسط زن و مرد است. شاید هیچ پدیده ای به اندازه این سنّت حیات بخش، مورد توجه بشر نبوده; زیرا هم محتوای آن به طور کامل، با فطرت انسان هماهنگ است و هم موجب رشد و تربیت صحیح قوای طبیعی انسان و غرایز و تأمین نیازهای اصیل اوست. ادیان الهی همواره به مردم سفارش کرده اند این نیازها را از راه طبیعی و مشروع برطرف سازند و از افراط و تفریط بپرهیزند.3
خداوند متعال زوجیت را در متن زندگی انسان قرار داده و آن را موجب گسترش نسل بشر دانسته است:(وَاللّهُ جَعَلَ لَکُم مِّنْ أَنفُسِکُمْ أَزْوَاجاً وَ جَعَلَ لَکُم مِّنْ أَزْوَاجِکُم بَنِینَ وَحَفَدَةً) (نحل: 72) خداوند برای شمااز جنس خودتان همسرانی قرار داد و از همسران شما برای شما فرزندان و نوه هایی به وجود آورد. رسول خدا(صلی الله علیه وآله)تشکیل خانواده را یکی از سنّت های خود دانسته، مردم را به پی روی از این سنّت نیکو فرامی خواند: ازدواج سنّت من است، هر کس از آن سرپیچی کند، از من نیست.4
پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) دوری از ازدواج را عامل اساسی انحراف و گناه تلقّی می کند و ازدواج را موجد ایمان و تقوا در انسان; می فرماید: تشکیل خانواده بده، وگرنه گناه کار از دنیاخواهی رفت.5 آن حضرت تشکیل زندگی مشترک را بزرگ ترین بنای اسلام قلمداد می نماید و آن را دارای برکات و ثمرات فراوانی می داند: هیچ بنایی در اسلام محبوب تر از تشکیل خانواده نیست.6 و در مذمّت سرپیچی از این مهم می فرماید: بدترین شما بی همسران شمایند. دو رکعت نماز متأهّل از هفتاد رکعت نماز بی همسر بهتر است.7رسول اکرم(صلی الله علیه وآله)تشکیل خانواده را موجب لذات دنیوی و اخروی دانسته، می فرماید: نور چشم من در نماز است و سرور و لذت من در زنان و ازدواج.8 در حقیقت، پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله)تشکیل خانواده و رابطه داشتن زن و شوهر با همدیگر را موجب سعادت و نیک بختی و به دست آوردن ثمرات و نتایج والای مادی و معنوی می داند و این خود اهمیت فوق العاده تشکیل زندگی مشترک را نمودار می سازد.
اهداف زندگی مشترک
الف. تکثیر نسل بشری
ازدواج تنها برای لذت جویی و ارضای غریزه جنسی نیست، بلکه وسیله ای برای تولید مثل و ادامه زندگی بشری است. به گونه ای که ازدواج را می توان قانون تکثیر دانست; امری که در سایه آن، نه تنها انسان، بلکه حیوانات و گیاهان نیز به حیات خود ادامه می دهند. در واقع، همسران باید به این نکته توجه داشته باشند که هدف از تشکیل خانواده و زندگی مشترک، وظیفه حیاتی تولید نسل پاک آدمی است که بر دوش آنان قرار گرفته; چنان که پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) به این امر اشاره می فرماید: با هم ازدواج کنید تا نسل شما زیاد شود; زیرا روز قیامت، من به وجود شما نزد امت های دیگر مباهات می کنم، اگر چه بچه ای سقط شده باشد.9 و یا در جای دیگر، بهترین زنان را زنانی می داند که بچه آور و دوشیزگان پر خیر و برکت باشند: «بهترین زنان، کسی است که فرزندآور،مهربان،عفیفه و در میان خویشان خود عزیز باشد.»10 این خود اهمیت تولید نسل را می رساند.
ب. آرامش روحی و روانی
چیزی که در حال حاضر جهان از آن رنج می برد، فقدان آرامش و طمأنینه است و شاید یکی از علل آن را بتوان ترویج فرهنگ ذلّت بار لیبرالیستی و فمینیستی و بی بند و باری دانست که ضربه اساسی را به کانون مهر و محبت و آرامش بخش خانواده وارد می سازد. ازدواج به دلیل ایجاد تفاهم و همدلی، بسیاری از نیازهای روحی انسان را تأمین می کند و انسان در سایه تامین این نیازها که در واقع نیازهای اساسی اوست، به آرامش روحی دست می یابد.11 حضرت محمّد(صلی الله علیه وآله)زندگی مشترک را عامل ایجاد امنیت روحی و روانی زن و شوهر می داند و می فرماید: بنده مسلمان پس از اسلام به فایده ای بالاتر از زن باایمان دست نیافته است که وقتی به او نگاه می کند خوش حال شود و به آرامش برسد و اگر به او امر کند اطاعت نماید.12
در روایت است: مردی خدمت حضرت رسول آمد و عرض کرد: همسری دارم که وقتی وارد خانه می شوم به استقبالم می آید و چون خارج می شوم بدرقه ام می کند و زمانی که مرا اندوهگین می بیند، می گوید: اگر برای روزی غصّه می خوری، بدان دیگری آن را بر عهده گرفته است و اگر برای آخرت است، خدا اندوهت را زیاد کند (و این گونه مرا آرامش می دهد.) حضرت فرمود: خداوند کارگزارانی دارد و این زن از کارگزاران خداست و پاداشی همچون نصف اجر شهید دارد.13
در واقع، رسول اکرم(صلی الله علیه وآله)دراین گفتار زیبای خویش، یکی از بزرگ ترین ثمرات زندگی مشترک را، آرامش و امنیت روحی و روانی بیان می نماید و آن را دارای بزرگ ترین برکات و ارزش ها می داند. سفارش هایی که در کلمات معصومان(علیهم السلام)درباره زینت زن و شوهر، استقبال از شوهر، نیکو سخن گفتن با او و مانند آن وارد شده است می توان از نمونه های بارز ایجاد آرامش در زندگی مشترک دانست.
ج. تأمین غریزه جنسی و شهوانی
بی شک، یکی از نیازهای انسان تأمین غریزه جنسی اوست که طریق مشروع آن، تنها با پیوند زناشویی صورت می گیرد. اسلام هیچ یک از غرایز انسان را سرکوب نکرده و از طریق قانونی و شرعی آن، اجازه رسیدگی و توجه بدان را داده و این به نفع خود انسان هاست. پیامبر(صلی الله علیه وآله) در این باره می فرماید: هرگاه دوشیزگان آنچه را که زنان درک کرده اند درک کنند، برای آنان دوایی جز همسر وجود ندارد، وگرنه از فساد در امان نخواهند بود; زیرا آنها نیز بشرند.14
آن حضرت کسانی را که از معاشرت با زنان خودداری می کردند، نهی می فرمود و آنها را دعوت به معاشرت با آنان می نمود و می فرمود: خداوند مرا برای رهبانیت و گوشه گیری از خانواده و اجتماع نفرستاده، بلکه بر دینی معتدل و راحت فرستاده شده ام. من نماز می خوانم و روزه می گیرم و با زنان خود معاشرت می کنم. پس هر کس روش مرا دوست دارد باید به آن عمل کند و ازدواج نیز از آن جمله است.15
رسول اکرم(صلی الله علیه وآله)دوری از نکاح و روی آوردن به فحشا را موجد مشکلات عظیم دنیوی و اخری می داند و می فرماید: مسلمانان! از فحشا دوری کنید; زیرا شش زیان دنیوی و اخروی دارد: زناکار در دنیا، زیبایی خود را از دست می دهد و تنگ دست می گردد و عمرش کوتاه می شود، و در آخرت، عذاب خدا شامل حالش می شود و حساب بدی دارد و در جهنّم جاودان است.16
د. حفظ ایمان
ضرورت ازدواج در سنین جوانی از آن روست که نسل جوان به وسیله آن و برخورداری از همسری شایسته، خود را از هرگونه انحراف و آلودگی به گناه حفظ کند و با آرامش خاطر بیشتر و مهارت شایسته تر، مسیر قرب به خدا را طی نماید. پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله)تشکیل زندگی مشترک را موجب مصونیت از لغزش و گناه می داند و یکی از موانع مهم در کمالات معنوی را زندگی شرک می شمارد. ایشان می فرماید: هرگاه بنده ای ازدواج کند، نیمی از دین خود را تکمیل کرده است. پس باید در نصف دیگر آن تقوای الهی را رعایت کند.17
آن حضرت علقه میان همسران را عامل مهمی در ناامیدی شیطان و در امان بودن از نیرنگ او می داند و می فرماید: هر جوانی که در آغاز جوانی ازدواج کند، شیطان فریاد می کشد: واویلا! این جوان دینش را از من حفظ کرد.18 ایشان در جایی دیگر خطاب به جوانان فرمود: ای جوانان! هر کدام از شما که توان دارید، زودتر ازدواج کنید; زیرا ازدواج موجب حفظ چشم از گناه و پاک دامنی است.19
وظایف شوهر نسبت به همسر
الف. مدیریت زندگی مشترک
مرد به حکم عقل و شرع، سمت سرپرستی خانواده را بر عهده دارد; زیرا او در بعد جسمی و عقلی بر زن برتری و برای اداره خانواده توانایی بیشتری دارد. علاوه بر این، تأمین هزینه زندگی نیز بر عهده اوست. علت سرپرستی مرد برتری عقلی و جسمی او بر زن است; زیرا به خاطر قدرت کنترل عواطف، توانایی بیشتری برای مدیریت خانواده دارد، اگرچه زن نیز از لحاظ عاطفی برد مرد غلبه دارد و هیچ کدام از این برتری ها، نشانگر نقص وجودی آنها نیست. بلکه هر یک متناسب با جنسیت خود، توانایی های خاصی دارند و هماهنگ کردن این توانایی ها با مسئولیت ها، سعادت خانوادگی زن و مرد را تأمین می کند.
پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله)، زن را یک هدیه لطیف الهی می داند و دستور می دهد که وظایف و کارهای طاقت فرسا بر دوش او قرار ندهند: زن لعبت است. کسی که او را به همسری اختیار کرد، ضایعش نکند.20 و در جای دیگر می فرماید: زنان عورت (محترم) هستند. آنها را در خانه نگاه دارید و در سختی های زندگی آنان را یاری کنید.21 پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) در جواب زنی که از حقوق شوهرش سؤال کرده بود، امر مدیریت و سرپرستی خانواده را بر عهده شوهر قرار داد و فرمود: حق شوهر بر زن این است که زن از او اطاعت کند و از نافرمانی او در کارهای نیکو بپرهیزد و بی اجازه او صدقه ندهد... .22
ب. تأمین هزینه های زندگی
از آن رو که مسئولیت تربیت فرزندان و اداره امور داخلی خانواده به طور معمول، بر عهده زن قرار دارد، و از سوی دیگر، مرد باید عهده دار تأمین هزینه ها و مخارج زندگی گردد، از این بابت، مرد نباید هیچ منّتی بر خانواده خود بگذارد; چرا که این وظیفه ای است که به واسطه سرپرستی خانواده بر عهده اش قرار گرفته است. رسول اکرم(صلی الله علیه وآله) در این باره می فرماید: از جمله حقوق زن بر مرد این است که او را از برهنگی بپوشاند و از گرسنگی رهایی بخشد و از لغزش او درگذرد.23
و یا در جای دیگر می فرماید: مرد نگاهدار خانواده خود است و هر نگاه دارنده ای از مسئولیتی برخوردار است و باید که همسر و خانواده خود را تأمین نماید.24
در روایت است که وقتی رسول اکرم(صلی الله علیه وآله) کارهای درون خانه را بر دوش حضرت زهرا(علیها السلام) قرار دادند و کارهای بیرون را بر دوش همسر بزرگوارشان، حضرت علی(علیه السلام)نهادند، حضرت زهرا(علیها السلام)مسرور شد و فرمود: خدا می داند که چقدر خوش حال شدم از اینکه رسول خدا(صلی الله علیه وآله) مرا از کارهایی که بر عهده مردان است معاف کرد.25 همچنین حضرت رسول(صلی الله علیه وآله) فرمود: خوراک و لباس معمول زن بر مرد واجب است.26 البته نباید فراموش کرد که زن نیز می تواند با حفظ شئونات اسلامی و اخلاقی، در تأمین معیشت بهینه خانواده یار و مددکار همسرش باشد و او را در داشتن یک زندگی مطلوب همراهی کند. ولی با وجود این، مسئولیت اصلی این امر متوجه مردان است و وظیفه اصلی زن در درون خانه، شوهرداری نیکو و تربیت فرزندان شایسته است. چنان که رسول اکرم(صلی الله علیه وآله) می فرماید: جهاد اصلی زن خوب شوهرداری کردن است.27
ج. پرهیز از سخت گیری و استبداد
شایسته است مرد در حّد معقول، خود را با خانواده منطبق سازد. خودخواهی و سخت گیری های بیجا منجر به ایجاد روش استبدادی در خانواده می شود و به روابط سالم بین افراد خانواده و نیز تربیت صحیح فرزندان لطمه وارد می سازد.
یک مرد اگرچه مدیر و سرپرست خانواده است، اما نباید مستبدانه به امر و نهی بپردازد، بلکه باید به دیدگاه های همسر و فرزندان خود نیز توجه داشته باشد و با در نظر گرفتن خواست و سلیقه های معقول و مشروع آنان، امور خانواده را تنظیم کند. بی توجهی به این نکته و سخت گیری بیش از حد، عواقب زیان باری همچون از بین رفتن محبت، ایجاد نفرت، جدایی روحی و روانی و ایجاد محیط خفقان آور28در خانه در پی دارد. پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) حتی از اینکه مرد در مورد غذا و نوع آن استبداد به خرج دهد نهی کرده و او را به همراهی و همدلی با همسران دعوت نموده است: مؤمن به میل همسر، و خانواده اش به میل و خواسته او غذا می خورند.29
آن حضرت مردان را به عطوفت و نرمش ویژه نسبت به همسران خود دعوت می کند و می فرماید: جبرئیل درباره زنان مرا تا آنجا سفارش کرد که گمان کردم اجازه طلاق آنان را ندارم، مگر آنکه زنی به طرف فحشا رفته باشد.30 پیامبر اعظم(صلی الله علیه وآله)آزار و اذیت بانوان را در زندگی از بدترین گناهان می داند و در این باره، می فرماید: مردی که به همسرش ظلم کند، انفاق و عدل و حسنات او قبول نمی شود; تا آنکه همسرش راضی شود، و اگرچه روزها روزه باشد و شب ها شب زنده داری کند.31 آن حضرت از تنبیه و کتک زدن همسران، حتی در صورت اشتباه، نهی می کند و می فرماید: در شگفتم که کسی زن خود را می زند، و حال آنکه خودش به کتک خوردن سزاوارتر است! ای مردم، زنان خود را با چوب نزنید که قصاص دارد، و اما آنها را به وسیله گرسنگی و برهنگی یعنی کم دادن آذوقه و لباس تنبیه کنید تا در دنیا و آخرت راحت باشید.32
در واقع، پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) اساس زندگی را بر لطف و محبت می داند و از هر کاری که موجب از بین رفتن عشق و علاقه بین زن و شوهر می شود، نهی کرده و این از نکات ویژه تربیتی در همسرداری است. ارضای جنسی، مدارا، عدالتورزی و غیرت دینی از وظایف دیگری است که پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) آنها را به عنوان حقوق زن بر شوهر بیان نموده است.33
وظایف زن نسبت به شوهر
الف. انقیاد و فرمان برداری
بر خلاف مکاتب غیر انسانی و فتنه انگیز فمینیستی و غربی، که مدیریت کلان مرد را در زندگی زیر سؤال می برند و اصول مسلّم انسانی و دینی همچون غیرت را مخدوش می سازد، یکی از وظایف اصلی زن اطاعت از همسر خود در چهارچوب ضوابط شرعی و عقلی است. بی شک، اگر شوهر همسر خود را به یک فعل حرام دعوت نماید، بر اساس «لا طاعةَ لمخلوق فی معصیةِ الخالق» آن زن نمی تواند در این مورد از وی اطاعت کند.34
بنابراین، باید گفت: منظور از فرمان برداری چیزی جز ایجاد محبت و صمیمیت در خانواده و از سوی دیگر، استحکام ارکان اساسی زندگی مشترک نیست که این رضایت الهی را در پی خواهد داشت. پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) این وظیفه زن را این گونه بیان می فرماید: حق شوهر بر زن این است که از او اطاعت کند، و از نافرمانی اش بپرهیزد و بی اجازه وی صدقه ندهد، و روزه مستحبی نگیرد مگر با اجازه او، خود را در اختیار او قرار دهد، اگرچه بر پشت پالان شتر باشد و بی اجازه او از خانه بیرون نرود، و اگر بی اجازه او بیرون رود فرشتگان آسمان و زمین او را لعنت کنند تا به خانه برگردد...35
رسول اکرم(صلی الله علیه وآله) مردانی را که از این حق سوء استفاده کرده، بر زنان ظلم و ستم می کنند، مورد نکوهش قرار داده، می فرماید: ملعون است، ملعون کسی که اهل و خانواده خود را ضایع کند.36 در واقع، آن حضرت با گفتار خویش، از زنان خواسته است بر اساس مدیریت همه جانبه مردان بر خانواده به نظرات و خواهش های مطلوب آنان پاسخ دهند و مردان را نیز از تعدّی به حقوق آنان و از بین بردن آزادی مورد نیاز آنها باز داشته است.
در زمان رسول اکرم(صلی الله علیه وآله) مردی از انصار برای حوایج خود از خانه بیرون رفت و با زن خود پیمان بست که تا او به خانه برنگشته است، از خانه بیرون نرود. پدر آن زن مریض شد و از حضرت به وسیله کسی اجازه خواست که به ملاقات پدرش برود، ولی حضرت اجازه نداد. وقتی کار به جایی رسید که بیماری پدرش بدتر شد و مجدداً از حضرت اجازه خواست، باز حضرت اجازه بیرون رفتن به آن زن نداد و او را به اطاعت از شوهرش دعوت کرد. تا اینکه پدرش در این حال از دنیا رفت. رسول اکرم(صلی الله علیه وآله)شخصی را نزد وی فرستاد و فرمود: خداوند تو و پدرت را به خاطر اطاعت از شوهرت آمرزید.37
البته نباید از نظر دور داشت که منظور اصلی از این اطاعت، چیزی جز روابط خوب و سرشار از صفا نیست و زن و شوهر می توانند با تفاهم و همدلی بسیار نزدیک، یک زندگی ایده آل را رقم بزنند; آنجا که سخن از وظیفه و تکلیف مطرح نیست و حرف اوّل را ایمان و معنویت و اخلاق می زند.
ب. پاس داری از ارزش های خانواده
بزرگ ترین مسئولیت زن این است که به عنوان ناموس مرد و نماینده او در خانه، با رفتار و گفتار نیکوی خویش، از حریم خانواده پاس داری کند. زن باید خود را از نامحرمان بپوشاند و در برخورد با نامحرم، رفتار متکبّرانه و بزرگ منشانه داشته باشد تا بین او و مردان نامحرم نوعی حجاب اخلاقی و حایل معنوی به وجود آید و کسی در وی طمع نکند و نیز باید نسبت به اموال همسر، نهایت دقت و مراقبت را داشته باشد تا به خوبی از عهده نگه داری امانت همسر برآید. پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله)پاک دامنی و عفّت را از ویژگی های خوب یک زن بر می شمارد و می فرماید: بهترین زنان کسی است که فرزندآور، مهربان، عفیف، و در میان اهل خود، گرامی باشد; آنکه که با همسر خود نرم و آرام است و برای شوهرش زینت می کند و در قله های محکم عفّت خود را حفظ می کند.38 پیامبر اعظم(صلی الله علیه وآله) آن قدر نسبت به حفظ حریم زنان حسّاس بود که وقتی پیرمرد نابینایی به نام ابن مکتوم اجازه خواست که خدمت حضرت برسد، حضرت از دو همسرش حفصه و عایشه خواست مجلس را ترک کنند و فرمود: اگر چه او شما را نمی بیند، ولی شما که او را می بینید.39آن حضرت، زنی را که برای غیر شوهرش زینت کند، مورد ملامت قرار داده، می فرماید: هر زنی برای غیر شوهر خود آرایش کند و از خانه خارج شود، همواره مورد غضب و لعن واقع می شود تا وقتی به خانه برگردد.40
عوامل کلیدی در همسرداری مطلوب
الف. معنویت; حرف اول زندگی
بنای اصلی زوجین بر پاکی و تقوا نهاده شده است. این پاکی شامل رفتارها و گفتارهای نیکو، برکناری از عوامل ریا و فریب و سایر اصول اخلاقی و انسانی است. باید توجه داشت که تقوا برای یک زن شرافتمند امری ضروری است; زیرا زن و شوهر سرمایه اصلی شان اسلام است و اساس اسلام نیز تقوا و خودنگه داری، و اگر این دو نسبت به این امر بی توجه باشند، علاوه بر از دست رفتن این سرمایه عظیم الهی، امنیت و ثبات خانواده نیز به چالش کشیده خواهد شد.41 رسول مکرّم(صلی الله علیه وآله)تقوا و ایمان را از شروط اصلی زندگی مشترک و عامل اساسی ثبات خانواده می داند و می فرماید: ازدواج کن و تو را سفارش می کنم که با زنان با دین و ایمان ازدواج کنی و به دست خود او را تربیت کنی.42 در این جمله نورانی، حضرت ایمان همسر را موجب کمال جویی مطلوب وی و تربیت آسان او در زمینه معنویت و اخلاق می داند و این خود از آثار ایمان در زندگی است.
آن حضرت تنش و اختلاف در زندگی را از اثرات نفی ایمان می داند و رفتارهای ناشایست را مرام انسان های دور از معنویت; می فرماید: زن را دشنام نمی دهد، مگر ملعون و منافق (بی ایمان). قطعاً که فحش از کفر است و در آتش. ای مردان! به زنان خود فحش ندهید; زیرا موجب پشیمانی طولانی و عقوبت شدید است.43
پیامبر اعظم(صلی الله علیه وآله) رعایت مسائل دینی و اعتقادی را موجب سرور در زندگی و رعایت تمام حقوق بین زن و شوهر می داند و می فرماید: بالاترین چیز برای شخص، پس از اسلام، همسری با ایمان و با تقواست که وقتی مرد به او می نگرد، خوش حال می گردد، و او (شوهر) را اطاعت می کند و هرگاه از او پنهان گردد، خود و مال را به خوبی نگه داری می کند.44
ب. توجه کامل به حقوق یکدیگر
رعایت حقوق از سوی زن و شوهر و فرزندان، سبب می شود که اولا، مرز مسئولیت ها نسبت به یکدیگر معلوم شود، به گونه ای که هر یک از زوجین دریابند که چه راه و روش و چه مشی مشخصی را باید در پیش گیرند. و ثانیاً، سبب پیدایش امنیت در آن می شود و حدود توقّعات اعضای خانواده از یکدیگر معلوم می گردد. و ثالثاً، موجب رعایت ایجاد عدالت در خانواده می گردد و هر یک از زن و مرد، بر اساس آن، برای خود و دیگران مرزی قایل می شوند و سعی می کنند از آن حد و مرز تجاوز نکنند. مجموعه این عوامل موجب رشد و تعالی خانواده و در سطحی کلی تر، سبب رشد جامعه انسانی خواهد بود. پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله)عنایت به حقوق متقابل زوجین را وظیفه ای دینی و موجب افزایش خیر و برکت در زندگی می داند و می فرماید: زنان نزد شما معیوب و بی چیزند; مالک نفع و ضروری برای خود نیستند. آنها را به امانت از خدا گرفته اید و با کلماتش آنها را حلال نموده اید. بدانید که برای شما حقوقی است و برای زنان نیز حقوقی. حق شماست که آنها از آمیزش با شما مخالفت نکنند و در خوبی ها از شما نافرمانی نکنند، که اگر نافرمانی کردند به خوبی و نیکویی، خرج و لباس آنها بر عهده خودشان بگذارید و آنها را آزار ندهید... .45
آن حضرت در جایی دیگر درباره رعایت حقوق زن و شوهر می فرماید: برادرم جبرئیل همواره به من درباره حقوق زنان سفارش می کرد، تا آنجا که گمان کردم جایز نیست مرد به زن حتی اف بگوید. (فرمود:) ای محمّد! درباره زنان، تقوای الهی پیشه کن، با آنان مهربان باش و رضایت خاطر آنان را فراهم کن تا در کنار شما باشند.46
آن حضرت در این گفتار زیبای خود، همدلی و همراهی زن با شوهر را از ثمرات اساسی حقوق شوهر نسبت به زن خویش می داند و بر رعایت آن تأکید می کند.
ج. خلق نیکو; ثروت عظیم زندگی
نقش حسن خلق در تأمین سعادت زندگی زناشویی، بسیار عمیق و فراگیر است و بر تمام شئون زندگی، از قبیل روابط اخلاقی زن و شوهر و نیز شیوه تربیت فرزندان اثر می گذارد. انسان خوش خلق همواره با زبانی نرم، با دیگران سخن می گوید و بدین روی، آنان را تحت تأثیر قرار داده، محبت آنان را به خود جلب می کند. یکی از مهم ترین روش های حل مشکلات و درگیری های خانوادگی، خوش برخوردی و رفتار نیکوست. با آب نیک خویی می توان آتش خشونت و کدورت را خاموش کرد و محیطی آکنده از صفا و دوستی به وجود آورد و زندگی را شیرین و گوارا ساخت.
در روایتی آمده است: به پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) خبر دادند: که فلان شخص زن خوبی است، روزها روزه می گیرد و شب ها عبادت می کند، ولی بد اخلاق است و با زبان خود، همسایگان را آزار می دهد. پیامبر(صلی الله علیه وآله)فرمود: خیر و برکتی در او نیست; و او از اهل آتش است.47 در این حدیث شریف، پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله)اخلاق بد را موجب از بین رفتن برکات زندگی و عقوبت اخروی سخت می دانند و این خود اهمیت اخلاق را در میان زن و شوهر می رساند.
رسول اکرم(صلی الله علیه وآله)بزرگ ترین و شریف ترین انسان ها را کسانی می داند که نسبت به خانواده خویش خوش رفتار باشد و در مدح اهمیت خلق نیکو در میان زوجین می فرماید: بهترین شما کسی است که با خانواده اش خوش رفتار باشد و من از همه شما با خانواده ام خوش رفتارترم. زن را گرامی نمی دارد، مگر مرد بزرگوار (بااخلاق) و او را سبک نمی شمارد مگر مرد پست و لئیم.48
آن حضرت بدخلقی نسبت به خانواده را موجب از بین رفتن خوبی های زندگی، و رفتار خوب را موجب رضایت الهی و نصرت او ذکر می کند و می فرماید: کسی که خانواده و فرزند خود را ضایع کند و با آنان بدرفتار باشد، از رحمت خدا دور می شود. خانواده (زن و فرزند) اسیران اویند و دوست واقعی خداوند کسی است که با اسیران خود به نیکویی و صمیمیت برخورد کند.49
پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله)سعادت واقعی را در اخلاق خوب می داند و چنین می فرماید: از سعادت و کام یابی انسان، اخلاق خوب و از بدبختی و تیره بختی او اخلاق بد است.50
سعدبن معاذ یکی از یاران رسول اکرم(صلی الله علیه وآله) بود که با هم راهی کامل و احترام خاص آن حضرت به خاک سپرده شد، ولی حضرت در جواب مادرش که از مقام بهشتی او تعریف کرده بود، فرمود: او اکنون گرفتار عذاب و فشار قبر است و علت آن هم بدرفتاری و سوء خلق نسبت به خانواده اش است.51
بی تردید، می توان گفت: از نظر پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله)، خوش برخوردی و حسن خلق در میان زن و شوهر، از سرمایه ها و اندوخته های عظیم دنیویواخروی است که در سایه آن، می توان یک زندگی ایده آل و سرشار از صفا و امنیت به وجود آورد.
د. رعایت نظافت و طهارت
نظافت و لطافت ظاهر و رعایت مسائل بهداشتی، نقشی مؤثر و اساسی در ایجاد علاقه و محبت در میان زوجین دارد و در حفظ پاک دامنی آنان نیز مؤثر است. هر کس بر اساس فطرت خویش، از آراستگی و زیبایی لذت می برد و از زشتی و ژولیدگی و مراعات نکردن مسائل بهداشتی و نظافت متنفّر است. در اسلام، به مردان و زنان مؤمن، بسیار سفارش شده است که خود را برای همسران خود بیارایند و آنها را در حفظ پاک دامنی یاری کنند و موجبات ایجاد زندگی محترمانه و ریشه دار را فراهم سازند. رسول اکرم(صلی الله علیه وآله)توجه به مسئله زیبایی و حفظ نظافت و بهداشت را موجد محبت و ایمان در زندگی زناشویی می داند و می فرماید: لباس های خود را پاکیزه گردانید و موهای خود را کوتاه و منظم کنید و مسواک بزنید و خود را زیبا سازید; زیرا بنی اسرائیل به خاطر عدم رعایت این موارد، زنانشان میل به فساد پیدا کردند.52 و یا می فرماید: هر قدر می توانید پاکیزه و نظیف باشید; زیرا خداوند اسلام را بر پایه نظافت بنا نموده است و انسان های نظیف وارد بهشت می شوند.53
پیامبر گرامی(صلی الله علیه وآله)از زن و شوهر می خواهد که در محیط خانه، نهایت زینت و جمال را نسبت به همدیگر به کار گیرند و آن را از بزرگ ترین وظایف زوجین دانسته، می فرماید: برای مردان، بهتر است که ناخن های خود را بگیرند، ولی زنان آن را بلند بگذارند; زیرا برای آنها زینت و جمال است.54 همچنین درباره عطر زنان فرمودند: باید رنگش، ظاهر و بویش مخفی باشد، ولی درباره عطر مردان فرموده: باید بویش محسوس و رنگش مخفی باشد.55 در جای دیگر، خطاب به زنان چنین می فرماید: بهترین شما زنانی هستند که بچه آور، مهربان، پاک دامن، نزد فامیل محترم، در مقابل شوهرشان متواضع و برای او آرایش کننده اند.56 آن حضرت آرایش زنان را برای غیر شوهر به شدت نهی می کند و می فرماید: هر زنی برای غیر همسرش زینت کند و از خانه خارج شود، مورد لعن و غضب الهی واقع می شود تا وقتی که به خانه اش باز گردد.57
بدین روی، رسول اکرم(صلی الله علیه وآله) از یک سو، زوجین به ویژه زن ها را به رعایت مسائل بهداشتی و جلوه گری ظاهری و دوری از زینت برای نامحرم دعوت می کند و از سوی دیگر، می خواهد عاطفه و تقوا و اخلاق در میان خانواده نهادینه گردد و زمینه های اختلاف و کدورت و بدبینی از محیط خانواده دور شود.
هـ. محبّت نسبت به یکدیگر
یکی از عوامل سعادت خانواده، که امید و حرکت را به ارمغان می آورد، محبت زن و شوهر به یکدیگر است. انسان ها نیازهای عاطفی فراوانی دارند که نیاز به محبت و عشق یکی از اساسی ترین آن هاست. هر کس دوست دارد مورد محبت دیگران واقع شود و دیگران نسبت به او ابراز علاقه کنند. زن و شوهر باید هر کدام نسبت به همدیگر ابراز عشق و علاقه کنند و در ظاهر و باطن، خیرخواه یکدیگر باشند. به دلیل آنکه زن موجودی عاطفی است و عواطف و احساسات او بر جنبه های دیگرش غلبه دارد، نیاز او به محبت بیش از مردان است و شاید به همین دلیل است که خداوند نسبت به زنان مهربان تر از مردان است; چنان که رسول خدا(صلی الله علیه وآله)می فرماید: خداوند تعالی نسبت به زنان محبت ویژه ای دارد و آنان را همواره مورد لطف و مهربانی قرار می دهد.58
درباره مشی آن حضرت در این باره آمده است: رسول خدا(صلی الله علیه وآله)مهربان ترین مردم نسبت به زنان و کودکان بودند.59 آن حضرت در گفتاری زیبا و معجزه آسا، ابراز علاقه محبت به همسر را موجب ایجاد علاقه عاطفی و روحی شدید میان زوجین می داند و چنین می فرماید: سخن مرد که به همسرش بگوید «دوستت دارم»، هرگز از قلبش خارج نمی شود.60
پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) خوش رفتاری، را تمجید و تشکر و احترام به شخصیت را موجب افزایش محبت زن و شوهر نسبت به همدیگر می داند و چنین می فرماید: از جمله وظایف زن این است که چراغ خانه را روشن کند، غذا را آماده سازد، وقتی شوهر وارد خانه می شود تا نزدیک در به استقبال شوهرش برود و به او خوشامد بگوید، وسایل شستوشو و حوله برایش فراهم کند، آب روی دستش بریزد و بدون عذر و مانع، از آمیزش خودداری نکند.61
از دیدگاه رسول اکرم(صلی الله علیه وآله)، هرگونه خدمت و دل سوزی زوجین نسبت به همدیگر و توجه به نیازهای یکدیگر در محیط خانه و اجتماع و همدلی و همراهی، موجد عشق و محبت وصف ناشدنی در میان زن و شوهر می گردد و کانون زندگی را پر از صفا و معنویت می سازد; زیرا آن دو احساس می کنند واقعاً به یکدیگر انس و علاقه دارند و در قول و رفتار، این محبت را اظهار می نمایند.
و. روحیه زیبای گذشت و بزرگواری
از دیگر صفاتی که مرد و زن در کانون خانواده باید داشته باشند و در سیره پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) جلوه تام دارد، گذشت و خطاپوشی است. اغماض زن و شوهر از لغزش ها و کارهای ناپسند دیگری در محیط خانواده، از اهمیت فراوانی برخوردار است و بی توجهی به آن، صمیمیت و آسایش حاکم بر خانواده را به محیط پر از اظطراب، بدبینی، عصبانیت و عیب جویی تبدیل می کند. بهترین راه به دست آوردن آرامش و سلامت روان و رهایی از اضطراب و بی اعتمادی، گذشت و چشم پوشی از اشتباهات همسر است. رسول خدا(صلی الله علیه وآله) از این صفت پسندیده به عنوان بهترین اخلاق دنیا یاد کرده، می فرماید: می خواهید شما را به بهترین اخلاق دنیا و آخرت خبر دهم؟ آن اخلاق این است: از کسی که به تو ستم کرده است، درگذر، با خویشان و فامیلی که از تو بریده اند پیوند برقرار کن، به کسی که نسبت به تو بدی کرده است نیکی نما، و به کسی که تو را محروم کرده است بخشش کن.62
بی شک، اگر زن و شوهر از ابزار عفو و گذشت در زندگی بهره گیرند، آسایش و آرامش روحی زندگی شان را فرامی گیرد و کینه از دل هایشان بیرون می رود و این موجب عزّت دنیوی و اخروی آنان می گردد; چنان که حضرت رسول(صلی الله علیه وآله) در این باره می فرماید: از یکدیگر گذشت کنید تا کینه های شما برطرف گردد.63 و در جایی دیگر می فرماید: کسی که بسیار گذشت می کند بر عمرش افزوده می گردد.64 آن حضرت باقی ماندن اشتباهات زندگی در ذهن زن و شوهر را از آفات و بلاهای زندگی زناشویی می داند و بهترین و زیباترین کمال را برای زوجین، رضایت از یکدیگر و فراموشی عیوب همدیگر می شمارد و خطاب به زنان می فرماید: بهترین شما کسی است که وقتی شوهرش از دست او ناراحت شد به او بگوید، تا از دست من راضی نشوی و محبتت را جلب نکنم دست به کار دیگری نمی زنم.65 و در جای دیگر فرمود: در نظر من چقدر بد است زنی که از خانه اش سراسیمه خارج شود، بدون اینکه از خطاهای همسرش بگذرد و از او به دیگران شکایت کند.66 در حقیقت، پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله)نتیجه مداومت بر گذشت را ایجاد روابط سالم، انسانی و قابل ستایش در زندگی زناشویی می داند که در پرتو آن، زن و شوهر از سعادت خانوادگی قابل توجهی برخوردار می شوند و این از بزرگ ترین نکته های ظریف در رابطه با همسر است.
نتیجه گیری
گفتار و رفتار معصومان(علیهم السلام) در تمامی مراحل زندگی، الگوی بشر برای رسیدن به کمالات انسانی و اخلاقی است و شیوه های تربیتی آن حضرات، به ویژه در زمینه همسرداری، می تواند سعادت خانواده را تضمین نماید. در این نوشتار، با توجه به رفتار و کردار رسول اکرم(صلی الله علیه وآله)، روش های دقیق تربیتی مربوط به روابط حسنه میان زن و شوهر بیان گردید. آن حضرت نکات راهبردی و کلیدی خاصی را در نحوه تعامل و رفتار زوجین بیان فرمودند. از مجموع مواردی که در حد این مقاله عنوان شد، نکات ذیل از اهمیت ویژه ای برخوردار است:
1. در طول تاریخ، کارشناسان بسیاری راجع به مسئله همسرداری نظریات خوب و مفیدی ارائه کرده اند، ولی بی شک، راه حل اصلی این مسئله را باید نزد کسانی دنبال نمود که از تمامی ویژگی ها و روحیات انسان مطّلعند و دید باز و همه جانبه ای به زندگی انسان ها دارند; همان گونه که پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) از چنین روحیه ای گرانقدر برخوردار است.
2. از دیدگاه پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله)، راه رسیدن به کمال و پیمودن قلّه های انسانیت و معنویت در سایه تشکیل خانواده به وجود می آید و همین موجب سعادت و نیک بختی و به دست آوردن ثمرات دنیوی و اخروی می گردد.
3. ازدواج را نباید محدود به همین حیات خاکی نمود و از اهداف عالی الهی غفلت کرد. پیامبر اعظم(صلی الله علیه وآله) زندگی مشترک را تنها برای لذت جویی و ارضای غریزه جنسی نمی داند، بلکه آن را میدانی برای تولید نسل بشری، کانون آرامش روحی و روانی و کسب کمالات اخلاقی به شمار می آورد.
4. از نکات اساسی در سیره پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) این است که حقوقی که شارع مقدّس برای هر کدام از زوجین مقرّر نموده، متناسب با ویژگی های فطری و روانی و ظرفیت های موجود آنان است و هیچ گونه تبعیض و بی عدالتی در این حقوق وجود ندارد، به ویژه در مسئله مدیریت زندگی و تصمیمات کلان زندگی که از حقوق و وظایف اصلی مردم است. باید دانست که از نظر پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله)هر یک از حقوق و تکالیف زن و شوهر همچون تأمین هزینه های خانواده، رعایت عدالت، پاس داری از ارزش های خانواده و حفظ عفّت، همگی در جهت ایجاد رضای خداوند متعال است.
5. از دیدگاه پیامبر گرامی(صلی الله علیه وآله) اخلاق و معنویت نقش ستون فقرات زندگی مشترک را ایفا می کند و مسائل مادی نقش ابزار و وسیله جنبی و کمکی را در زندگی بر عهده دارد. در سایه اخلاق نیکو و ایمان، دیگر ابعاد زندگی معنا پیدا می کند و آن حضرت این دو خصلت را بزرگ ترین سرمایه زندگی مشترک می داند.
6. اظهار عشق و محبت نسبت به همسر و اینکه زوجین در رفتار و گفتار ثابت نمایند که همدیگر را دوست دارند و این علاقه حقیقی و بدون هیچ شائبه ای است، از نکات ظریفی است که پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) از آن به عنوان عشق جاودان یاد می نماید و می توان گفت: محبت در زندگی و مطّلع ساختن طرف مقابل از این مودّت، بخصوص در مورد بانوان، که از عواطف فوق العاده لطیفی برخوردارند، نقش معجزه آسایی در شادابی و استحکام روابط زناشویی دارد.
7. از نکات روان شناسانه ای که پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) به آن اشاره فرمود آینده نگری و فراموش کردن گذشته، به ویژه اشتباهات میان زوجین است. در واقع، آن حضرت اغماض از عیوب یکدیگر در زندگی مشترک و تصمیم برای بهبودی روابط در مابقی زندگی را راهی صحیح برای رفع اضطراب بدبینی دانسته و ثمره آن را آرامش روحی و روانی برای طی نمودن یک زندگی موفقیت آمیز و پرصفا می داند.
--------------------------------------------------------------------------------
پى نوشت ها
1ـ سید علیرضا فاخرى، اخلاق خانواده، تهران، نمایندگى ولى فقیه در سپاه، 1378، ص 14.
2ـ حبیب اللّه طاهرى، سیرى در مسائل خانوادگى، قم، سازمان تبلیغات اسلامى، 1370، ص 14.
3ـ سید علیرضا فاخرى، پیشین، ص 15.
4ـ محمّدباقر مجلسى، بحارالانوار، بیروت، موسسة الوفا، 1403 ق، ج 13، ص 220.
5ـ همان، ج 103، ص 221.
6ـ شیح حّر عاملى، وسائل الشیعه، بیروت، ج 14، ص 2.
7ـ سید علیرضا فاخرى، پیشین، ص 20.
8ـ شیخ حرّ عاملى، پیشین، ج 14، ص 10.
9ـ سیدکاظم ارفع، خانواده در مکتب اهل بیت(علیهم السلام)، تهران، سلمان، 1369، ص 8.
10ـ محمّد صفرى، زن و شوهر از نظر اسلام، مشهد، زرافشان، 1397ق، ص 36.
11ـ سیدعلیرضا فاخرى، پیشین، ص 24.
12ـ شیخ حرّ عاملى، پیشین، ج 14، ص 23.
13ـ همان، ص 17.
14ـ همان، ج 14، ص 39.
15ـ همان، ج 3، ص 14.
16ـ محمّد صفرى، پیشین، ص 19.
17ـ محمّدباقر مجلسى، پیشین، ج 102، ص 220.
18ـ سید علیرضا فاخرى، پیشین، ص 2.
19ـ سیدکاظم ارفع، پیشین، ص 9.
20ـ شیخ حرّ عاملى، پیشین، ص 207.
21ـ محمّدباقر مجلسى، پیشین، ج 102، ص 112.
22ـ شیخ حرّ عاملى، پیشین، ج 14، ص 112.
23ـ همان، ص 118.
24ـ سید علیرضا فاخرى، پیشین، ص 59.
25ـ شیخ حرّ عاملى، پیشین، ج 14، ص 123.
26ـ محمدحسین فضل اللّه، شیوه همسردارى، قم، آفتاب، 1373، ص 109.
27ـ محمّدباقر مجلسى، پیشین، ج 103، ص 245.
28ـ سید علیرضا فاخرى، پیشین، ص 127.
29ـ شیخ حرّ عاملى، پیشین، ج 15، ص 250.
30ـ همان، ج 14، ص 121.
31ـ محمّدباقر مجلسى، پیشین، ج 103، ص 244.
32ـ همان، ج 103، ص 249.
33ـ شیخ حرّ عاملى، پیشین، ج 14، ص 118.
34ـ حبیب الله طاهرى، پیشین، ص 60.
35ـ شیخ حرّ عاملى، پیشین، ج 14، ص 112.
36ـ همان، ص 122.
37ـ همان، ص 125.
38ـ محمّد صفرى، پیشین، ص 36.
39ـ شیح حرّ عاملى، پیشین، ج 14، ص 171.
40ـ محمّدحسین فضل الله، پیشین، ص 104.
41ـ حبیب اللّه طاهرى، پیشین، ص 105.
42ـ شیخ حرّ عاملى، پیشین، ج 14، ص 21.
43ـ محمّدباقر صدر، پیشین، ج 103، ص 249.
44ـ شیخ حرّ عاملى، پیشین، ج 14، ص 23.
45ـ محمّدباقر مجلسى، پیشین، ج 103، ص 249.
46ـ سید علیرضا فاخرى، پیشین، ص 46.
47ـ محمّدباقر مجلسى، پیشین، ج 3، ص 17.
48ـ محمّد صفرى، پیشین، ص 207.
49ـ محمّدباقر مجلسى، پیشین، ج 14، ص 121.
50ـ سید علیرضا فاخرى، پیشین، ص 67.
51ـ محمدباقر مجلسى، پیشین، ج 73، ص 298.
52ـ سیدعلیرضا فاخرى، پیشین، ص 108.
53ـ جواد مصطفوى، بهشت خانواده، قم، قدس، 1370، ج 1، ص 67.
54 و 55ـ شیخ حرّ عاملى، پیشین، ج 1، ص 435.
56ـ حبیب الله طاهرى، پیشین، ص 56.
57ـ شیخ حرّ عاملى، پیشین، ج 7، ص 173.
58ـ ملّامحسن فیض کاشانى، محجه البیضاء،بیروت، ج3،ص 119.
59ـ همان، ص 98.
60ـ شیخ حرّ عاملى، پیشین، ج 14، ص 10.
61ـ محّمدحسین فضل اللّه، پیشین، ص 104.
62ـ محمّدباقر مجلسى، پیشین، ج 69، ص 397.
63ـ سید علیرضا فاخرى، پیشین، ص 53.
64ـ محمّدباقر مجلسى، پیشین، ج 75، ص 395.
65ـ همان، ج 100، ص 239.
66ـ سید علیرضا فاخرى، پیشین، ص 85.