اخلاق و عرفان اسلامى از دیدگاه استاد مصباح یزدی (مقاله علمی وزارت علوم)

ویژگی‏های بدترین‏ها در نگاه امیرمؤمنان (2)
«إنَّ أَبْغَضَ الْخَلَائِقِ إِلَی اللَّهِ رَجُلَانِ: رَجُلٌ وَکَلَهُ اللَّهُ إِلَی نَفْسِهِ فَهُوَ جَائِرٌ عَنْ قَصْدِ السَّبِیلِ مَشْغُوفٌ بِکَلَامِ بِدْعَةٍ وَ دُعَاءِ ضَلَالَةٍ، فَهُوَ فِتْنَةٌ لِمَنِ افْتَتَنَ بِهِ ضَالٌّ عَنْ هَدْی مَنْ کَانَ قَبْلَهُ مُضِلٌّ لِمَنِ اقْتَدَی بِهِ فِی حَیاتِهِ وَ بَعْدَ وَفَاتِهِ، حَمَّالٌ خَطَایا غَیرِهِ رَهْنٌ بِخَطِیئَتِهِ. وَ رَجُلٌ قَمَشَ جَهْلاً مُوضِعٌ فِی جُهَّالِ الْأُمَّةِ عَادٍ فِی أَغْبَاشِ الْفِتْنَةِ عَمٍ بِمَا فِی عَقْدِ الْهُدْنَةِ قَدْ سَمَّاهُ أَشْبَاهُ النَّاسِ عَالِما وَ لَیسَ بِهِ»؛ 1 خشم‏انگیزترین آفریدگان نزد خداوند دو نفرند: مردی که خدا او را به خود وانهاده و در نتیجه از راه راست منحرف گشته است، [و] به سخنان بدعت‏آلود و دعوت‏های گمراه‏کننده دل سپرده است. پس او برای شیفتگانش فتنه‏ای است. از راه راست پیشینیان سر باز زند و هرکس را که بدو اقتدا کند، گمراه سازد؛ چه در زنده بودن و چه پس از مرگش. بار سنگین لغزش‏های دیگران را بر دوش کشد و گروگان بزهکاری خویش است. و مردی که مجهولاتی به هم بافته و در میان انسان‏های نادان امت برای فریفتن مردم به همه سوی می‏شتابد. در تاریکی‏های فتنه می‏تازد و از پیمان صلح و سازگاری بی‏خبر است. آدم‏نمایان او را عالم دانند، که نه چنین است.
نکوهش بدعت‏گروی و دعوت به گمراهی
در گفتارهای پیشین، شماری از ویژگی‏های دوستان خدا را در نهج‏البلاغه از نظر گذراندیم. سپس درباره ویژگی‏های عالم‏نمایان و بدترین مردم از نگاه امیرالمؤمنین علیه‏السلام سخن گفتیم. در ادامه، و با هدف معرفی منحرفان از دین الهی و بدعت‏گذاران در شریعت، دو بخش از خطبه هفدهم را برگزیده‏ایم. در
آغاز بخش نخست، که در آن دو گروه از مبغوض‏ترین و خشم‏انگیزترین مردم نزد خداوند معرفی شده‏اند، حضرت می‏فرمایند: «إنَّ أَبْغَضَ الْخَلَائِقِ إِلَی اللَّهِ رَجُلَانِ: رَجُلٌ وَکَلَهُ اللَّهُ إِلَی نَفْسِهِ فَهُوَ جَائِرٌ عَنْ قَصْدِ السَّبِیلِ مَشْغُوفٌ بِکَلَامِ بِدْعَةٍ وَ دُعَاءِ ضَلَالَةٍ.»
محبوب بودن مؤمنان نزد خداوند امری تشکیکی و دارای مراتب است، و درجه محبت خداوند به مؤمنان یکسان نیست. در مقابل، بغض و خشم خداوند از بندگان نافرمان خود نیز یکسان نیست. خشم خداوند به برخی از آنها بیشتر از دیگران است. حضرت در این خطبه، مبغوض‏ترین و بدترین بندگان را نزد خداوند معرفی می‏کنند. با توجه به ویژگی‏هایی که برای آنان برمی‏شمارند، به این نکته دست می‏یابیم که شدت بغض و خشم خداوند به آنان از آن‏روست که گناهان و بدی‏هایشان به دیگران نیز سرایت می‏کند. گاهی کسی مرتکب گناهی کوچک می‏شود، و گاه پای فراتر می‏نهد و مرتکب گناه بزرگ می‏شود و چنان بر انجام گناه اصرار می‏ورزد که ارتکاب گناه برای او عادت و ملکه می‏گردد. گاه نیز در عصیان و گناه تا آنجا پیش می‏رود که در دین خدا شک می‏کند و ایمان از کف می‏دهد. چنین کسی اگر در دلْ ایمان نمی‏داشت و تنها پیش خود به نافرمانی خدا می‏پرداخت و کاری با دیگران نداشت و در پی منحرف ساختن دیگران و فساد برنمی‏آمد، بغض و خشم خداوند به او کمتر می‏بود. پس یک کافر یا گناهکار معمولی، مبغوض‏ترین خلایق نزد خداوند نیست، بلکه مبغوض‏ترین خلایق نزد خداوند، انسان منحرفی است که از موقعیت، شهرت و علم برخوردار است و با استفاده از این ابزارها چه بسا موجب پیدایش مکاتب و فرقه‏های انحرافی می‏شود که طی سالیان طولانی و در مناطق گوناگون افراد ساده‏اندیش را تحت تأثیر خود قرار می‏دهد و به انحراف می‏کشاند.
کسی که از استعدادها و قابلیت‏های مادی و معنوی برای پیمودن مراتب کمال و تعالی بهره بَرد، پیوسته از دریای فیض الهی سیراب می‏شود و الطاف و عنایت‏های ربوبی او را دربر می‏گیرند. اما اگر به جای پیمودن مسیر تعالی و تلاش برای رسیدن به حیات معقول و انسانی، توانایی‏های خود را در جهت انحطاط و سقوط به کار بست، خداوند او را به خود وامی‏گذارد و از هدایت و عنایات خویش محروم می‏سازد. در نتیجه، به جای دلبستگی به ارزش‏های والای انسانی و کمال مطلق، به امور پوچ و اعتباری مادی و دنیوی دل می‏بندد و در کمند وسوسه‏ها و اندیشه‏های شیطانی گرفتار می‏آید و استعدادهایش پژمرده و نابود می‏گردد.
همچنین کسی که از محور و مدار هستی غافل می‏شود و بر محور خویش و منیت‏ها و هوس‏هایش می‏گردد، از راه راست و اعتدال منحرف شده است و به جای تن دادن به قوانین و اصول الهی، که راست‏ترین و معتدل‏ترین مسیر را پیش روی انسان می‏نهد، محاسبات غلط و ناپایداری که هیچ تناسبی با اصول و قوانین ناظم آفرینش ندارند، جهت و غایت رفتارش را تعیین می‏کنند. در نتیجه، وی به نااستواری در اندیشه و تصمیم دچار می‏گردد و به بدعت‏ها و سخنان مخالف اصول و قوانین پایدار، و گمراه ساختن بندگان بی‏خبر از حقایق روی می‏آورد.
فرجام منحرف کردن دیگران از مسیر حق
«فَهُوَ فِتْنَةٌ لِمَنِ افْتَتَنَ بِهِ ضَالٌّ عَنْ هَدْی 2 مَنْ کَانَ قَبْلَهُ مُضِلٌّ لِمَنِ اقْتَدَی بِهِ فِی حَیاتِهِ وَ بَعْدَ وَفَاتِهِ حَمَّالٌ خَطَایا غَیرِهِ رَهْنٌ بِخَطِیئَتِهِ.»
حضرت می‏فرمایند کسی که دیگران را در دام فریب و نیرنگ خویش گرفتار می‏کند، چون موجب گم‏راهی آنان می‏شود، افزون بر آنکه بار گناه خود را به دوش می‏کشد، بار گناهان آنان را نیز باید بر دوش کشد و همان کیفری را که آن منحرف‏شدگان می‏کشند او نیز باید بکشد. این معنا در برخی آیات قرآن و همچنین در روایات آمده است. از جمله خداوند می‏فرماید: «لِیحْمِلُواْ أَوْزَارَهُمْ کَامِلَةً یوْمَ الْقِیامَةِ وَمِنْ أَوْزَارِ الَّذِینَ یضِلُّونَهُم بِغَیرِ عِلْمٍ أَلاَ سَاء مَا یزِرُونَ»(نحل: 25)؛ تا بار گناهان خویش در روز رستاخیز به تمامی بردارند و هم از بار گناهان کسانی که ندانسته آنان را گمراه می‏کنند. آگاه باشید که بد باری برمی‏دارند.
رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله فرموده‏اند: «أَیمَا دَاعٍ دَعَا إِلَی الْهُدَی فَاتُّبِعَ فَلَهُ مِثْلُ أُجُورِهِمْ مِنْ غَیرِ أَنْ ینْقُصَ مِنْ أُجُورِهِمْ شَی‏ءٌ، وَ أَیمَا دَاعٍ دَعَا إِلَی ضَلَالَةٍ فَاتُّبِعَ فَإِنَّ عَلَیهِ مِثْلَ أَوْزَارِ مَنِ اتَّبَعَهُ مِنْ غَیرِ أَنْ ینْقُصَ مِنْ أَوْزَارِهِمْ شَی‏ءٌ»؛ 3 هرکس دعوتگر به هدایت باشد و از او پیروی شود، همانند پاداش پیروی‏کنندگان از خود را خواهد داشت، بدون آنکه از پاداش آنان کاسته شود و هرکس دعوتگر به گم‏راهی باشد و از او پیروی شود، همانند گناه و کیفر پیروی‏کنندگان از خود را خواهد داشت،بدون‏آنکه‏ازکیفروگناه‏آنان‏کاسته شود.
بر اساس این روایت، کسانی که مشعل هدایت دیگران شده‏اند و با نوشته‏ها، سخنرانی‏ها و مراکزی که برای ترویج آیین الهی برپا داشته‏اند، سال‏ها جمع پرشماری را به سوی حق هدایت می‏کنند و چه بسا تا قیامت راه آنان پررهرو می‏ماند، تا هنگامه قیامت همانند پاداش کسانی که از آنان پیروی می‏کنند و ایشان را مشعل هدایت خویش ساخته‏اند، به آنان می‏رسد و ایشان پیوسته از مواهب و عنایات الهی بهره‏مند خواهند بود. در مقابل، اگر کسی عَلَم طغیان برافرازد و با پی‏ریزی مکتبی الحادی و انحرافی یا به گونه‏ای دیگر مردم را به گم‏راهی و فساد بکشد، تا هنگامی که آثار افکار و اعمال او در بین مردم باقی است، همانند کیفر و گناه کسانی را که از این طریق گمراه می‏شوند، خواهد داشت.
نکوهش جاهلان عالم‏نما و رهزنان طریق حق
«وَ رَجُلٌ قَمَشَ جَهْلاً مُوضِعٌ فِی جُهَّالِ الْأُمَّةِ عَادٍ فِی أَغْبَاشِ الْفِتْنَةِ عَمٍ بِمَا فِی عَقْدِ الْهُدْنَةِ قَدْ سَمَّاهُ أَشْبَاهُ النَّاسِ عَالِما وَ لَیسَ بِهِ.»
دسته دوم از مبغوض‏ترین مردمان نزد خداوند کسانی‏اند که سلسله‏ای از مجهولات و آرای پوچ و بی‏پایه را به هم بافته‏اند. آنان چون نزد فرهیختگان و دانشوران جایگاهی ندارند، ناچار سراغ مردم نادان می‏روند تا در پناه جهل و نادانی ایشان برای خود موقعیت و جایگاهی فراهم سازند، و از آن موقعیت دروغین برای رسیدن به مقام‏ها و مشاغل اجتماعی و ریاست بر مردم بهره جویند. این گروه گمراه و خودمحور، خود و پیروان خویش را از شعاع روشنگری عالمان راستین دور نگاه می‏دارند و در تاریکی آشوب‏ها و فتنه‏ها، راه خود را می‏جویند و در بستر جهل و نادانی مردم جولان می‏دهند و اندیشه‏های پوچ و بی‏مقدار خود را روانه ذهن‏های گم‏راهان می‏سازند. مردم ظاهربین و نادان، این گروه را، با اینکه از علم بهره‏ای ندارند، اما به جهت ظاهرسازی و استفاده از اصطلاحات و سخنانی فریبنده و ادعاهای واهی، عالم می‏نامند.
شارحان نهج‏البلاغه در تفسیر «عقد الهُدنة» اتفاق‏نظر ندارند. این اصطلاح در فقه به معنای قرارداد صلح و عدم تعرض است که پس از جنگ دو گروه مسلمان با یکدیگر یا جنگ مسلمانان با کفار و تصمیم آنان به پایان بخشیدن به جنگ، میان آنان تنظیم می‏شود. و معنای لغوی آن سکون و آرامش است و این معنا با سیاق جمله سازگارتر است.
نکته‏ای که باید بدان توجه کرد و در جلسات پیشین نیز یادآور شدیم این است که مخاطب این سخنان افراد عادی نیستند؛ زیرا آنان در پی کار خویش‏اند و اگر عقاید و افکارشان فاسد و رفتارشان نادرست باشد، تأثیر چندانی بر دیگران ندارند و موجب انحراف آنان نمی‏شوند. مخاطب این سخنان، کسانی هستند که در جامعه «عالم» قلمداد می‏شوند و مردم آنان را الگوی عملی و رفتاری خود می‏شمارند و در پی آنند تا عقاید و افکار صحیح را از آنان فرا گیرند. طبیعی است که در هر جامعه‏ای اغلب مردم به همه آنچه بدان نیاز دارند آگاه نیستند و در بسیاری از فنون و دانش‏ها باید سراغ متخصصان بروند و با نظر و تشخیص آنان مشکلاتشان را برطرف سازند: کسی که بیمار می‏شود، برای معالجه نزد پزشک می‏رود، و کسی که می‏خواهد خانه بسازد، سراغ معمار می‏رود، و... . در زمینه دین نیز مردم برای شناخت تکالیف و وظایف دینی سراغ کسانی می‏روند که در این امور تخصص دارند و رفتار و سخنان آنان را برای خود حجت می‏دانند.
بر این اساس، کسانی که در میان مردمْ عالم و کارشناس دینی شناخته می‏شوند مسئولیت سنگینی دارند. اگر با سخنان و رفتار خویش دیگران را هدایت کنند، در اعمال خیر و پاداش کسانی که موجب هدایتشان شده‏اند شریک هستند. مثلاً، کسانی همچون شیخ کلینی و شیخ مفید از این جمله‏اند که آثارشان طی قرن‏های متمادی معارف ناب و ارزشمند الهی و دینی را در اختیار علما و دانش‏پژوهان نهاده است، و اگر این آثار در دسترس نمی‏بود، شناخت معارف دینی بسیار دشوار و در برخی زمینه‏ها ناممکن می‏گشت. تا زمانی که آثار و ذخایر برجای مانده از آنان نورافشانی می‏کند و جمع بی‏شمار مردم را به معارف الهی رهنمون می‏شود، ثواب و پاداش نثار روح ایشان می‏گردد. آنان طی عمر باارزش خود با کوششی طاقت‏فرسا کتاب‏هایی نوشتند، اما از آن پس تا صدها سال هرکس به این کتاب‏ها مراجعه کند برای نویسندگان آنها نیز ثواب و پاداش نوشته می‏شود.
نکوهش شبهه‏افکنان و تجدیدکنندگان سنت‏های انحرافی
کسانی که در سخنرانی‏ها، کتاب‏ها و مقالات خود در پی ایجاد انحراف در دین و القای شبهه برمی‏آیند و یا با رفتارهای خود موجب انحراف و گم‏راهی دیگران می‏شوند و سنت باطلی را ایجاد و یا احیا می‏کنند، تا زمانی که دیگران تحت تأثیر ایشان به انحراف و گناه کشانده می‏شوند، در کیفر و عذاب آنان سهیم‏اند. برای نمونه، یکی از سنت‏های نادرست و خرافی، که به برکت انقلاب تا حد زیادی از میان رفت، آیین چهارشنبه‏سوری است. اما متأسفانه در سال‏های اخیر، کسانی که به دروغ خود را پیرو خط امام می‏خوانند، به بهانه ترویج فرهنگ و آیین‏های ملی، و البته به سفارش بیگانگان و با صرف بودجه‏های کلان از بیت‏المال و برای جلب آرای مردم، به احیا و ترویج این آیین خرافی پرداختند. پس از آن، هر سال هزینه‏ها و پول‏های فراوانی صرف اجرای این مراسم خرافی می‏شود؛ مراسمی که مفاسد و خسارت‏های مالی، جانی و حتی حیثیتی فراوانی در پی دارد: عده‏ای بر اثر انفجار مواد منفجره و آتش‏زا مجروح می‏شوند؛ برخی افراد کهنسال بر اثر صدای وحشتناک انفجار سکته می‏کنند و برخی زنان باردار، از ترسْ دچار سِقط می‏شوند و... . به هر روی، این مراسم خرافی حاصلی جز ترس و وحشت و خسارت مالی و جانی برای مردم در پی ندارد و بی‏شک تا زمانی که چنین آیین‏هایی اجرا می‏شود، احیاکنندگان و مروجان آن در همه گناهان و پیامدهای آن سهیم‏اند و سرانجام روزی باید تاوان این تصمیمات و اعمال را بازپس دهند.
نقش برتری‏طلبی و شهرت‏طلبی در طغیان و انحراف انسان
باید توجه داشت که انسان به تدریج منحرف می‏شود و بر اثر سهل‏انگاری و تن دادن به هوس‏ها و خواسته‏های نفسانی، انحراف و طغیان در او رشد می‏کند. در آغاز بذر انگیزه فاسدی در دل انسان افشانده می‏شود، و این بذر رفته‏رفته رشد می‏کند و به مرحله‏ای می‏رسد که انسان به خدا نیز کفر می‏ورزد. یکی از زمینه‏ها و عواملی که موجب انحراف انسان می‏شود، شهرت‏طلبی و موقعیت‏خواهی است. البته این ویژگی، خود، منفی و نامطلوب نیست، بلکه آنچه ناپسند است سوء استفاده از این ویژگی نفسانی و بهره‏گیری نادرست از آن است، و اگر میل و انگیزه به درستی به کار رود، خود می‏تواند عامل بالندگی انسان در جنبه‏های ارزشمند زندگی شود.
طلبه یا دانش‏پژوه بر اثر انگیزه شهرت‏طلبی در پی آن است که در میان دوستان و هم‏کلاسان خود موقعیت ممتازی به دست آورد و این فرد که در محل و شهر خود در پی کسب موقعیت اجتماعی است، به تدریج و با رشد این ویژگی ممکن است به جایی برسد که حتی درصدد ایجاد دین یا مذهبی فاسد برآید. ثروت‏اندوزی تنها عامل ایجاد مذاهب و فرقه‏های انحرافی نبوده است، بلکه در مواردی، شهرت‏طلبی در کنار مال‏پرستی و حتی در مواردی شهرت‏طلبی به تنهایی موجب پیدایی انحرافات بزرگ شده است، و گروهی در پی کسب موقعیت و شهرت و با صرف ثروت خود مذاهب انحرافی پدید آورده‏اند. یا کسانی برای رسیدن به پست و مقام، نظیر پست وزارت یا ریاست جمهوری، از ارتکاب کارهای نادرست دریغ نورزیده‏اند. از این‏رو، باید خوی برتری‏طلبی و موقعیت‏پرستی را یکی از بزرگ‏ترین عوامل انحراف و فساد دانست. خداوند در این‏باره می‏فرماید:«تِلْکَ الدَّارُ الْآخِرَةُ نَجْعَلُهَا لِلَّذِینَ لَا یرِیدُونَ عُلُوّا فِی الْأَرْضِ وَلَا فَسَادا وَالْعَاقِبَةُ لِلْمُتَّقِینَ»(قصص: 83)؛ این سرای واپسین را برای کسانی ساخته‏ایم که در زمین برتری و تباهی نخواهند، و سرانجامِ [نیک] از آنِ پرهیزگاران است.
همچنین امیرمؤمنان علیه‏السلام می‏فرمایند: گاه انسان از این به خود می‏بالد و غرق در سرور و شادمانی می‏شود که بند کفش او از دیگران بهتر است و با این کار مصداق آیه «تِلْکَ الدَّارُ الْآخِرَةُ» می‏شود. 4
قرآن برتری‏طلبی را عامل انحراف و کفر فرعون و رسیدن او به مرحله‏ای از طغیان معرفی می‏کند که خود را پروردگار مردم خویش می‏دانست و به ستم‏پیشگی در حق آنان می‏پرداخت: «إِنَّ فِرْعَوْنَ عَلَا فِی الْأَرْضِ وَجَعَلَ أَهْلَهَا شِیعا یسْتَضْعِفُ طَائِفَةً مِنْهُمْ یذَبِّحُ أَبْنَاءهُمْ وَیسْتَحْیی نِسَاءهُمْ إِنَّهُ کَانَ مِنَ الْمُفْسِدِینَ»(قصص: 4)؛ همانا فرعون در سرزمین [مصر ]برتری جست و مردمش را گروه‏گروه ساخت. گروهی از آنان (بنی‏اسرائیل) را زبون و ناتوان می‏ساخت؛ پسرانشان را سر می‏بُرید؛ و زنانشان را [برای خدمت] زنده می‏گذاشت. همانا او از تباه‏کاران بود.
برخی افراد منحرف، که با سوءاستفاده از احساسات مردم عادی در پی رسیدن به شهرت و موقعیت‏اند، وقتی درمی‏یابند که اندیشه‏ها و ادعای واهی آنان خریدار دارد، ادعاهای جدیدی را مطرح می‏کنند و هرچه می‏گذرد با افکار انحرافی خود افراد بیشتری را جذب خود می‏سازند تا از این طریق به نام و نان برسند. ابتدا ادعا می‏کنند امام زمان علیه‏السلام را در خواب دیده‏اند. روز دگر ادعا می‏کنند که حضرت را در بیداری ملاقات کرده‏اند. سپس اگر مردم این سخنان را باور کردند، ادعا می‏کند که نایب آن حضرت‏اند و وقتی دیدند مردم شیفته و فریفته شده‏اند و این ادعاها را باور کرده‏اند، ادعا می‏کنند که خود، امام زمان‏اند! چنان‏که علی‏محمد باب اول ادعا می‏کرد که باب امام زمان علیه‏السلام است. سپس وقتی دید مردم و اطرافیانش ادعای او را باور کرده‏اند، گفت که امام زمان است، و به تدریج ادعای پیغمبری کرد و کتاب آسمانی آورد! جانشین او، حسین‏علی بها، نیز کارش به جایی رسید که ادعای خدایی کرد!
ما باید مراقب نفس خود باشیم و نگذاریم بذر فساد و گناه در دلمان افتد، و اگر تخم تلخ گناه، خودخواهی و هواپرستی در دلمان رشد کرد، تا ریشه‏دار و تنومند نشده آن را از دلمان برکنیم که در این صورت زندگی‏مان همراه با سلامت و سعادت خواهد بود. اما اگر چنین نکردیم و رفته‏رفته نفسانیات و هوس‏های شیطانی در ما تقویت شد و گسترش یافت، چه بسا به جایی برسیم که راه بازگشتی فراروی خود نیابیم. باید توجه داشت که اغلب انحرافات و مفاسد، از حب مال، مقام و شهوت برمی‏خیزد. از این‏رو، افرادی که در آغاز پاکند و پرونده اعمال آنان به فساد آلوده نشده است، بر اثر مال‏پرستی به جایی می‏رسند که دست به سوءاستفاده‏های میلیاردی از بیت‏المال می‏زنند و به منزله مفسدان دانه درشت اقتصادی به مردم معرفی می‏شوند. انسان چه در مسیر کمال قرار گیرد و چه مسیر فساد، به آنچه هست و دارد قانع نمی‏شود. اگر در مسیر فساد قرار گرفت، باید بکوشد تا فرصت دارد خود را از این دام برهاند. در غیر این صورت، چنان گرفتار می‏شود که مجالی برای نجات خود نمی‏یابد و هلاک و نابود می‏شود.
--------------------------------------------------------------------------------
پى نوشت ها
1 ـ نهج‏البلاغه، خ 17.
2 ـ «هَدْی» به معنای روش عملی است و معنای «سیره» را تداعی می‏کند.
3 ـ میرزا حسین نوری، مستدرک الوسائل، ج 2، ب 15، ص 230.
4 ـ عبدعلی جمعه عروسی حویزی، نور الثقلین، ج 5، ص 350.