سخن آغازین:دوری از اسراف، فرهنگ قرآنی (مقاله علمی وزارت علوم)

سال جاری که مطلع دهه چهارم انقلاب؛ یعنی دهه «پیشرفت و عدالت» است، توسط رهبر فرزانه انقلاب سال «اصلاح الگوی مصرف» نام گرفته است. ایشان با اشاره به موضوع «اسراف‏های شخصی و عمومی» بر ضرورت تلاش آحاد مردم، به ویژه مسئولان قوای سه‏گانه، شخصیت‏های اجتماعی در جهت مدیریت مدبرانه مصرف تأکید کردند. با این تدبیر حکیمانه، توجه‏ها به فرهنگ قرآنی دوری از اسراف دوباره معطوف گشت. به پاسداشت این فرصت، شایسته است اندیشمندان و رسانه‏های دیداری ـ شنیداری و مکتوب به تبیین همه‏جانبه این مسئله و تشویق مردم عزیز کشورمان اهتمام ورزند؛ چراکه این امر موجب جلب رحمت الهی می‏شود و با عنایت به موقعیت خاص کشور ما، که در محاصره حکومت‏های سلطه‏گر قرار گرفته، راه پیشرفت و استقلال کامل کشور، در پرهیز از اسراف است.
قرآن کریم، این کتاب هدایت خداوندی، به مسئله اسراف توجه خاص داشته، در آیات متعدد از آن در مفهومی وسیع‏تر از امور اقتصادی سخن گفته و تجاوز از حد در امور اخلاقی، حقوقی و عقیدتی را نیز اسراف می‏شمارد. قرآن اسرافگران را مجرم دانسته،1 آنان را مذمت می‏کند،2 و رفتارشان را نادرست می‏شمارد3 و به دوری از پیروی از آنان فرمان می‏دهد.4 قرآن اسراف را کفران نعمت الهی و اسرافگران را برادران شیطان خوانده، می‏فرماید: «وَآتِ ذَا الْقُرْبَی حَقَّهُ وَالْمِسْکِینَ وَابْنَ السَّبِیلِ وَلاَ تُبَذِّرْ تَبْذِیرا إِنَّ الْمُبَذِّرِینَ کَانُواْ إِخْوَانَ الشَّیَاطِینِ وَکَانَ الشَّیْطَانُ لِرَبِّهِ کَفُورا» (اسراء: 26ـ27)؛ و حق خویشاوند را به او بده و مستمند و در راه‏مانده را [دستگیری کن ]و ولخرجی و اسراف مکن؛ چراکه اسرافکاران برادران شیطان‏هایند و شیطان همواره نسبت به پروردگارش ناسپاس بوده است.
قرآن کریم حتی زیاده‏روی در بخشش را نیز نمی‏پذیرد و یکی از ویژگی‏های مؤمنان و بندگان واقعی را دوری از اسراف در انفاق می‏شمارد: «وَالَّذِینَ إِذَا أَنفَقُوا لَمْ یُسْرِفُوا وَلَمْ یَقْتُرُوا وَکَانَ بَیْنَ ذَلِکَ قَوَاما»(فرقان: 67)؛ و کسانی‏اند که چون انفاق کنند نه ولخرجی می‏کنند و نه تنگ می‏گیرند و میان این دو [روش ]حد وسط را برمی‏گزینند.
اسراف علاوه بر تحمیل زیان‏های اجتماعی مانند فقر و فاصله طبقاتی، آثار فردی ناگواری نیز دارد. برخی از این آثار که قرآن کریم به آنها اشاره دارد، عبارت است از:
1. دوری از محبت الهی: «وَلاَ تُسْرِفُواْ إِنَّهُ لاَ یُحِبُ‏الْمُسْرِفِینَ»(انعام:141)؛ خداوند اسرافکاران را دوست نمی‏دارد.
2. دوری از هدایت خداوند: «إِنَّ اللَّهَ لَا یَهْدِی مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ کَذَّابٌ»(غافر 28)؛5 همانا خداوند اسرافکار و دروغ را هدایت نمی‏کند.
3. هلاک شدن: «وَأَهْلَکْنَا الْمُسْرِفِینَ» (انبیاء: 9)؛ مسرفان و ستمگران را هلاک کردیم.
4. ملامت شدن و حسرت خوردن: «وَلاَ تَبْسُطْهَا کُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُوما مَحْسُورا» (اسراء: 29)؛ و [در انفاق] بسیار [هم] گشاده‏دستی منما تا ملامت‏شده و حسرت‏زده بر جای مانی.
5. دچار کیفر اخروی شدن: «وَأَنَّ الْمُسْرِفِینَ هُمْ أَصْحَابُ النَّارِ»(غافر:43)؛ به راستی که مسرفان اهل دوزخند.
از روایات استفاده می‏شود که امکاناتی که در اختیار ماست، امانت الهی است و خداوند اجازه فرموده است تا از آنها به مقدار نیاز بهره ببریم و مصرف بیش از مقدار نیاز حرام و خیانت است.6 این زیاده‏روی در اموال عمومی و بیت‏المال زیان‏بارتر و خیانت بر امت به شمار می‏آید.7 از این‏رو، بیشتر باید مراقب بود.
--------------------------------------------------------------------------------
پى نوشت ها
1 ذاریات: 32ـ34.
2 مائده: 32 / اعراف: 81 / یونس: 12 و 83 / زخرف: 5 / یس: 19.
3دخان: 31.
4 شعراء: 151.
5 در آیه 34 همین سوره نیز آمده است: «کَذَلِکَ یُضِلُّ اللَّهُ مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ مُرْتَابٌ».
6 سیدهاشم بحرانی، البرهان فی تفسیر القرآن، ج 2، ص 10.
7«إِنَّ أَعْظَمَ الْخِیَانَةِ خِیَانَةُ الْأُمَّةِ» (نهج‏البلاغه، ن 26).
--------------------------------------------------------------------------------