منبع شناسی تفسیر موضوعی قرآن

«تفسیر موضوعی» به معنای گردآوری آیات مربوط به یک موضوع و تبیین و استنطاق آن ها برای استخراج نظر قرآن کریم درباره آن موضوع، همزاد با نزول قرآن کریم است. در سخن پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) و امامان معصوم(علیهم السلام) این شیوه از تفسیر دیده می شود،1 مفسران مسلمان نیز به این شیوه تفسیری اهتمام داشته اند.2 ولی در خصوص مباحث نظری تفسیر موضوعی مانند تعریف، اهمیت، انواع و قواعد آن، از پیشینیان نگاشته کمتری به چشم می خورد. خوشبختانه برخی قرآن پژوهان در چند سال اخیر به این مهم پرداخته و کتاب ها و مقالاتی به رشته تحریر در آورده اند. ظاهراً اولین منبع در خصوص بحث نظری تفسیر موضوعی، کتاب البدایة فی التفسیر موضوعی: دراسة منهجیة و موضوعیة تألیف عبدالحی فرماوی است که چاپ دوم آن به سال 1397 ق. می رسد.3
در این مقال، نخست منابع مربوط به مباحث نظری تفسیر موضوعی، اعم از کتاب و مقاله بررسی می شود، و سپس منابع تفسیر موضوعی گزارش می گردد. این یادآوری لازم است که به علت کثرت تک نگاری هایی که به یکی از موضوعات قرآنی پرداخته اند، از بیان آن ها خودداری کرده و تنها به چند تفسیر موضوعی، که تمام آیات قرآن یا بخش عظیمی از آیات را بررسی کرده اند، بسنده کردیم،4 و نیز ذکر منابع براساس اهمیت منبع می باشد.
أ. منابع مربوط به مباحث نظری تفسیر موضوعی
1. کتاب ها و پایان نامه ها
کتاب ها و پایان نامه هایی که از مباحث نظری مربوط به تفسیر موضوعی سخن گفته اند، دو دسته می باشند: یکی، منابع مستقل و دیگری، منابع غیر مستقل:
منابع مستقل: مراد از منابع مستقل، نگاشته هایی است که تمام مطالب آن مربوط مسایل تفسیری است. این منابع عبارتند از:
1. روش شناسی تفاسیر موضوعی قرآن، هدایت جلیلی، تهران، کویر، 1372، (شیعه).
نویسنده این کتاب، مطالب کتاب خویش را بر اساس یک مدخل و سه مرحله اساسی «توصیف، تبیین، توصیه» پایه ریزی کرده است. مدخل دارای 9 فصل می باشد: «بستر تاریخی تفسیر موضوعی، تاریخ تفسیر موضوعی، جایگاه تفسیر موضوعی در طبقه بندی تفاسیر، تفسیر موضوعی روش یا روش ها، تفسیر موضوعی گام دوم، تفسیر موضوعی ضرورتی آشکار، وزن ادله معارض تفسیر موضوعی در میزان نقد، حیطه موضوعات در تفسیرموضوعی، دو گام در تحدید تفسیر موضوعی.»
مؤلف در مرحله اول به توصیف 10 نمونه از تفاسیر موضوعی معاصر پرداخته و آشنایی با نوع موضوعات انتخاب شده و فلسفه گزینش آن ها و روند استنتاج مفسران را بیان کرده است.
وی در مرحله «تبیین» با ارائه تعریفی از تفسیر موضوعی، تعریف های مطرح شده از سوی دیگران را ناتمام دانسته است. ترسیم ارکان تفسیر موضوعی به دو صورتِ درونی (کتاب و سنّت) و بیرونی (معلومات پیشین و باورهای یقینی مفسّر) از دیگر مطالب مرحله دوم است.
«پر کردن ذهن از معارف مربوط به موضوع، تنقیح و تصحیح اندیشه های بیرون دینی، سعی در درک عمیق معضلات نظری و عملی عصر و مطالعه سیر تاریخی پدیده تفسیر» توصیه هایی است که پایان دهنده کتاب یاد شده است.
2. تفسیر موضوعی قرآن، حبیب الله زارعی، پایان نامه کارشناسی ارشد، علوم قرآنی، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(قدس سره)، 1378. (شیعه)
این اثر دارای یک مقدمه و 9 فصل است. نویسنده پس از بیان ضرورت تفسیر قرآن و تقسیم آن به ترتیبی و موضوعی و تعریف تفسیر موضوعی به تقسیم آن به تفسیر موضوعی اصطلاحات قرآن، سوره ها و موضوعات قرآن پرداخته است. وی پیشینه تفسیر موضوعی را همزاد با نزول قرآن، و پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) را اولین مفسّر موضوعی می داند و در ادامه، به علل گرایش تفسیر موضوعی که «شناخت بهتر قرآن و درک عمیق تر واقعیات، حاکمیت اندیشه های جاهلیت نوین و نگرشی تخصیی به مسائل» باشد، می پردازد.
این اثر تفسیر موضوعی را به این دلیل که راهی برای اثبات اعجاز قرآن، عاملی برای وحدت مسلمانان و پاسخگوی نیاز بشر به دین است، دارای اهمیت بسیاری می داند. و به دنبال آن، به مبانی نظری تفسیر موضوعی در محورهای معجزه قرآن، هدایت، جامع، حق قرآن و ناظر بودن آیات بر یکدیگر پرداخته است. این منبع برای اثبات صحت تفسیر موضوعی به دلایل عقلی و نقلی استناد جسته و در پایان به شبهات مطروحه در خصوص این نوع تفسیر، پاسخ گفته است.
3. مبانی و سیر تاریخی تفسیر موضوعی قرآن، بهروز یدالله پور، چ اول، قم، دارالعلم، 1383. (شیعه)
این منبع از یک مقدمه و 4 فصل و نتیجه تشکیل می دهد. نویسنده نخست به تعریف تفسیر موضوعی، اهمیت و ضرورت آن، مراحل تفسیر و روش تحقیق در این نوع تفسیر پرداخته و پس از آن، سیر تاریخی تفسیر موضوعی از صدر اسلام تا کنون و نیز تطور و مراحل سیر نگارش آن در عصر حاضر را رقم زده و چند کتاب شناسی از آیات احکام، آیات نازله در شأن اهل بیت(علیهم السلام)، آیات متشابه و ناسخ و منسوخ را بر شمارده است. وی در ادامه، ادله عقلی و نقلی مخالفانِ تفسیر موضوعی (نزول تدریجی و عدم یک جا نازل شدن قرآن، روایت نهی ضرب القرآن بعضه ببعض، نظم و ترتیب خاص حاکم بر قرآن و جغرافیای آیات، مانع از تفسیر موضوعی است) را نقل و نقد نموده و مبانی و ادله اثباتی (مبانی قرآنی و روایی و عقلی) این روش را برمی شمارد که تفسیر موضوعی بر ادله و مستندات قرآنی استوار بوده و این شیوه در سنت نبوی و سیره امامان معصوم(علیهم السلام)وجود دارد و از نظر عقل نیز پذیرفته شده و در عصر کنونی نیاز مبرم به آن می باشد.
این کتاب، در پایان به رابطه میان تفسیر ترتیبی و تفسیر موضوعی اشاره کرده و نیز به ارتباط بین تفسیر قرآن با قرآن و تفسیر موضوعی توجه نموده است و تحلیل مفهومی روایت «ضرب القرآن بعضه ببعض» و عدم منافات آن با تفسیر قرآن به قرآن و موضوعی را بیان می کند.
4. مباحث فی التفسیرالموضوعی، مصطفی مسلم، دمشق، دارالقلم، 1421ق، ص 15 تا 91. (اهل سنّت).
این کتاب از یک مقدمه و پنج بخش و خاتمه تشکیل شده است. نویسنده نخست به پیدایش تفسیر و چگونگی گسترش آن پرداخته و سپس تعریف، پیدایش، انواع و اهمیت تفسیر موضوعی را مطرح می کند. وی روش های تفسیر موضوعی را به سه صورت «جمع آوری آیات بر اساس یک لفظ و شرح و توضیح آن ها (مانند کتب اشباه و نظائر)، روش به دست آوردن یک موضوع در تمام قرآن، روش تفسیر موضوعی یک سوره قرآن» می داند و در ادامه، به علم مناسبات پرداخته و پیوستگی تمام سوَر و پیوستگی آیات در یک سوره را به اثبات می رساند.
مؤلف «الوهیت من خلال الایات» و نیز «بررسی سوره کهف» را نمونه عملی تفسیر موضوعی خویش قرار داده و امیدوار است که دیگر پژوهشگران، مباحث این روش تفسیری را منقح و تکمیل نمایند.
5. المدخل الی التفسیر الموضوعی، عبدالستار فتح الله سعید، قاهره، کلیة اصول الدین، 1406ق، ص 3 تا 10 و 19 تا 94. (اهل سنّت)
این منبع دارای یک مقدمه و دو باب (باب اول، بحث نظری و باب دوم، چند نمونه از تفسیر موضوعی) است. نویسنده ابتدا به تعریف ، پیدایش، تدوین، انواع و شیوه های تفسیر پرداخته و سپس وارد مبحث تفسیر موضوعی می شود. وی پیشینه تفسیر موضوعی را از زمان پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) می داند که به مرور زمان رشد و گسترش یافته و در سه شکل مختصر، متوسط و گسترده انجام گرفته است. وی در ادامه به اسباب گسترش و اهمیت آن پرداخته و در پایان، به قدم هایی که برای تفسیر موضوعی خاص لازم است برداشته شود و نیز قواعد آن اشاره می کند.
مؤلف موضوعات زیر را نمونه هایی از تفسیر موضوعی (شیوه عملی خود) برمی شمارد:
1) توحید در قرآن; 2) معیت در ضوء قرآن; 3) تبعیت در قرآن; 4) علم و علماء در ضوء قرآن; 5) قیامت و خصوصیات آن در قرآن.
6. التفسیرالموضوعی بین النظریة و التطبیق (دراسة نظریة و تطبیقیّة مرفقة بنمازج و لطائف التفسیر الموضوعی)، صلاح عبدالفتاح الخالدی، اردن، دارالنفائس، 1418 ق، ص 29 تا 81 و 296. (اهل سنّت)
این اثر دارای یک مقدمه و دو باب (بحث های نظری و بررسی های تطبیقی) و خاتمه است. نویسنده پس از بیان معنای لغوی و اصطلاحی تفسیر و تحول آن در طول تاریخ، به تعریف تفسیر موضوعی، مهم ترین تألیفات و پیشینه آن پرداخته است و در ادامه، تفاوت بین تفسیر موضوعی و تفسیر ترتیبی را بیان کرده و علل ظهور و انواع آن را برشمارده است. در پایان، به قدم ها و قواعدی (ده قاعده) که برای تفسیر موضوعی لازم است، اشاره دارد. وی موضوع «جهل» و «شوری» در قرآن و نیز سوره محمّد(صلی الله علیه وآله) را نمونه تطبیقی خود قرار داده است.
7. منهجیة البحث فی التفسیر الموضوعی للقرآن الکریم، زیاد خلیل محمد الدغامین، بیجا، دارالبشیر، 1416ق، ص 13 تا 49 و 171 تا 174. (اهل سنت)
این پژوهش دارای یک مقدمه و دو بخش و خاتمه است. نویسنده در بخش نخست، به بیان مباحثی چون تلاش قرآن پژوهان قدیم و جدید در مورد وحدت موضوعی در قرآن پرداخته و سپس، به بحث تفسیر موضوعی از دیدگاه دانشمندان معاصر همراه با نقد و نظر پیرامون آن ها می پردازد. در پایان، موضوع «مکر از دیدگاه قرآن» را نمونه تطبیقی خود قرار می دهد.
وی در بخش دوم، تلاش مفسران پیرامون وحدت موضوعی در یک سوره را نقد و بررسی کرده و وحدت موضوعی سوره حجر را نمونه کار عملی خویش قرار داده است. مؤلف در خاتمه کتاب، تفسیر موضوعی را مهم ترین شیوه تفسیری زمان کنونی برای به دست آوردن حقایق قرآن می داند.
8. دراسات فی التفسیر الموضوعی للقصص القرآن، احمد جمال العمری، قاهره، مکتبة الخانچی، 1406ق، ص 43 تا 75 (اهل سنّت)
این منبع مشتمل بر مقدمه و 14 فصل و خاتمه است. نویسنده پس از بیان واژه «تفسیر» در لغت و اصطلاح، وارد بحث تفسیر موضوعی شده و به معرفی اجمالی و بعضاً تفصیلی آثاری که از دیرباز در این خصوص نگاشته شده، پرداخته و روش های مفسران را بررسی و سپس، وارد تفسیر موضوعی قصه های قرآن می شود.
9. مصادر التفسیرالموضوعی، احمد رحمانی، قاهره، مکتبة وهبة، بیتا، ص 24 تا 40 و 53 تا 62. (اهل سنّت)
این کتاب هشت منبع را برای تفسیر موضوعی معرفی و بررسی می کند:
1) نظم الدرر فی تناسب الایات و السور، تألیف برهان الدین بقاعی; 2) تفسیر موضوعی از دیدگاه ابن بادیس; 3) البدایة فی التفسیر موضوعی: دراسة منهجیة و موضوعیة، تألیف عبدالحی فرماوی. (فرماوی نخست روش های تفسیری را به طور عام بیان کرده و پس از آن به مفهوم، پیدایش، اهمیت و نیاز به تفسیر موضوعی و تألیفات آن و فرق آن با سایر روش های تفسیر پرداخته است. وی چهار موضوع «رعایة الیتیم و امیة العرب و آداب الاستئذان و غض البصر فی القرآن» را در بخش تطبیقی می آورد.5 4) تجربة ]محمّد[ باقر صدر در تفسیر موضوعی; 5) بحثی درباره المدخل الی التفسیرالموضوعی، تألیف عبدالستار فتح الله سعید; 6) تجربة علی حسین خفاجی در رساله اش: التفسیر موضوعی للقرآن الکریم; 7) مباحث فی التفسیرالموضوعی، تألیف مصطفی مسلم; 8) سخنی درباره تفسیر الاساس فی التفسیر، تألیف سعید حوّی.
10. التفسیر الموضوعی للقرآن فی کفتی المیزان، عبدالجلیل عبدالرحیم، عمان، 1412ق. ص 7 تا 100. (اهل سنّت)
این پژوهش دارای مقدمه و 3 فصل و خاتمه است. مؤلف نخست، به سبب توجه علما به تفسیر موضوعی، تعریف و ارتباط آن با تفسیر تحلیلی و انواع آن پرداخته و پس از آن، شرایط لازم برای تفسیر موضوعی را بیان کرده و ده نمونه از تألیفات در این زمینه را بررسی نموده است. وی تفسیر سوره علق را نمونه تطبیقی بین نظریه و عمل قرار داده است.
11. ابحاث فی التفسیرالموضوعی، محمد بسام الشویکی، دمشق، دارالعصمه، 1422ق، ص 1 تا 13. (اهل سنّت)
این پژوهش دارای چند بحث تفسیری است. نویسنده ابتدا تعریف، پیدایش، انواع، اهمیت و شرایط تفسیر موضوعی را به رشته تحریر درآورده و سپس به مباحث علم المناسبات و انواع المناسبات، فن قصه در قرآن، اسرائیلیات و اثر آن در تفسیر پرداخته است و عصمت پیامبران و شبهات پیرامون عصمت را نمونه عملی خویش قرار می دهد.
12. دراسات فی التفسیرالموضوعی للقرآن الکریم، زاهر بن عواض الالمعی، چ اول، ریاض، مطابع الفرزدق، 1405ق، ص 5 تا 23. (اهل سنّت)
این کتاب نخست تعریف، پیدایش و گسترش و اهمیت تفسیر موضوعی و تفاوت آن با انواع دیگر تفسیر را بیان کرده و پس از ذکر تناسب آیات و سور و وحدت موضوعی در چند سوره از قرآن به موضوعات: توحید، ملائکه، پیامبران و رسولان، کتاب های آسمانی، اخلاق، ایمان به غیب و... در قرآن پرداخته است.
13. الشیخ محمد الغزالی رائد منهج التفسیر الموضوعی فی العصر الحدیث، مسعود فلوسی، بیروت، دارالوفاء، 1421ق، ص 49 تا 126. (اهل سنّت)
این کتاب در شرح زندگانی و بررسی آثار و دیدگاه دانشمند، محمد غزالی است که بخشی از آن، دیدگاه وی در خصوص تفسیر موضوعی را به بررسی نشسته است. نویسنده تعریف و اهمیت تفسیر موضوعی را از دیدگاه غزالی بیان کرده و متذکر می شود که روش موضوعی به معنای کنار گذاشتن بقیه شیوه ها نیست، و در ادامه به نمونه هایی از آثار وی در این زمینه اشاره می کند.
منابع ضمنی: علاوه بر منابع مستقل، برخی منابع از مباحث نظری تفسیر موضوعی در ضمن مطالب دیگر سخن گفته اند که عبارتند از:
1) المدرسة القرآنیة، سید محمّدباقر صدر، قم، مرکز بررسی آثار شهید صدر، 1421ق، ص 19 تا 24. (شیعه)
این کتاب مجموع چند درس شهید صدر در حوزه نجف اشرف بوده که دو درس اول آن مربوط به روش تفسیر موضوعی قرآن است. می توان این کتاب را مهم ترین منبع برای معرفی تفسیر موضوعی دانست. قرآن پژوهان معاصر با مراجعه به آن مطالبی را در خصوص تفسیر موضوعی بیان کرده اند، و مقالات متعددی نیز در شرح نظرات نویسنده به رشته تحریر درآمده است.6
این منبع نخست به بیان تفسیر ترتیبی و کاستی های آن پرداخته و سپس به تعریف و مزایای تفسیر موضوعی و تفاوت این دو روش تفسیری می پردازد و برای پاسخ گویی به نیاز زمان، با اصل قراردادن تفسیر ترتیبی، نگرش موضوعی را در کامل کردن شیوه ترتیبی مؤثر دانسته و آن را گامی فراتر از تفسیر ترتیبی می داند. در پایان، دلایل ضروری نبودن تفسیر موضوعی در عهد رسول اکرم(صلی الله علیه وآله) و لزوم پرداختن به آن عصر در حاضر بیان شده است. شهید صدر بحث «فلسفه تاریخ و سنّت های اجتماعی از دیدگاه قرآن» را نمونه عملی تفسیر موضوعی خویش قرار داده است.
2) تفسیر و مفسران، محمّدهادی معرفت، قم، مؤسسه فرهنگی التمهید، 1380، ج 2، ص 526 تا 555. (شیعه)
این کتابِ دو جلدی دارای 14 فصل است که فصل چهاردهم آن در خصوص تفسیر موضوعی می باشد. نویسنده، نخست به ویژگی های تفسیر موضوعی (والایی در هدف، ژرف نگری و نقش اثباتی) پراخته و سپس انواع آن را برمی شمارد. به نظر وی انواع تفسیر موضوعی از این قرار است: تفاسیر موضوعی فراگیر و مستقل، تفسیر لغوی (تفسیر غریب القرآن) و تفاسیر متشابهات قرآن، مؤلف برای هر نوع چند نمونه همراه با شرح مختصری معرفی می کند.
3) زن در آیینه جلال و جمال، عبداللّه جوادی آملی، تهران، رجا، 1374، ص 49ـ61. (شیعه)
این کتاب یک موضوع مستقل «شخصیت زن» از دیدگاه قرآن است که بخشی از آن به شیوه تفسیر موضوعی می پردازد. نویسنده ابتدا به فرق میان تفسیر موضوعی با تفسیر ترتیبی اشاره کرده و سپس مراحل هفتگانه ای را برای رسیدن به تفسیر موضوعی بیان می کند و در ادامه، تعلیم موضوعات را نیز از طریق خود قرآن می داند.
4) تفسیر سوره حمد، سید محمّدباقر حکیم، قم، مجمع الفکر الاسلامی، 1420ق، ص 91ـ114.
نویسنده در مقدمه پنجم این منبع، نخست روش های تفسیری را طبق نظر شهید صدر بر دو گونه ترتیبی و موضوعی تقسیم می کند و سپس تعریف تفسیر ترتیبی، مزایا و کاستی های آن و نیز تعریف و مزایای تفسیر موضوعی و تفاوت آن با تفسیر ترتیبی را بیان می کند. وی در پایان، بین تفسیر ترتیبی و موضوعی مقایسه ای کرده و هر دو را روشی اساسی برای تفسیر می داند.
5) علوم قرآنی، سید محمّدباقر حکیم، ترجمه محمدعلی فشارکی، تهران، تبیان، 1378، ص 359ـ504.
بخش چهارم این کتاب، مربوط به «تفسیر موضوعی و نمونه هایی از آن» است که در 9 صفحه از این بخش مباحث نظری مانند تعریف تفسیر موضوعی، سه معنا برای «موضوعی بودن»، نیاز زمان به تفسیر موضوعی و فهرست اجمالی موضوعات قرآنی و شیوه قرآن در ارائه آن ها آمده است و بقیه این بخش مربوط به شیوه عملی این نوع از تفسیر می باشد که نویسنده موضوعات «قصص قرآن، مطالعه داستان حضرت موسی(علیه السلام)، فواتح سور و جانشینی انسان از طرف خداوند را مطرح کرده است. مؤلف بیشتر مطالب خویش را مرهون استادش، آیة اللّه شهید صدر هستند، هر چند خود ابتکارات و اضافاتی نیز دارند.
6) روش شناسی اهل بیت(علیهم السلام) در تفسیر، تأویل و تطبیق، حسین تقوی دهاقانی، قم، مؤسسه فرهنگی منهاج، 1381، ص 129ـ146. (شیعه)
این اثر روش های تفسیری اهل بیت(علیهم السلام) را برمی شمارد که یکی از آن ها شیوه موضوعی است. مؤلف در این بخش، پس از تعریف و اهمیت تفسیر موضوعی به نمونه های آن در روایات پرداخته و سپس قواعد تفسیر موضوعی را بیان می کند.
7) تفسیرالقرآن بالقرآن عندالعلامة الطباطبائی، خضیر الجعفر، قم، دارالقرآن الکریم، 1411ق. ص 97ـ123. (شیعه)
این منبع دارای یک مقدمه و 3 باب و خاتمه است. در فصل دوم از باب دوم، تفسیر موضوعی نزد علامه طباطبائی بیان شده است. نویسنده پس از تعریف و پیشینه تفسیر موضوعی، چند نمونه تفسیر موضوعی را از تفسیرالمیزان مطرح می کند: 1. جهاد; 2. ابلیس; 3. بیماری دل; 4. روح در قرآن.
8) الامام الشهید حسن البنا و منهجهه فی تفسیر القرآن الکریم، عماد محمود عبدالکریم، قاهره، دارالتوزیع و النشرالاسلامیة، 1425ق، ص 157ـ184. (اهل سنّت)
این منبع دارای یک مقدمه و 13 فصل است. فصل دهم آن روش موضوعی در تفسیر را بیان می کند. نویسنده، نخست تفسیر موضوعی را بر دو قسمِ یک موضوع در تمام قرآن و یک سوره از قرآن، تقسیم کرده و هر کدام را تعریف و مهم ترین تألیفات در آن را ذکر کرده است، سپس هر دو قسم را بر آثار حسن البنا تطبیق می دهد.
9) فقه پژوهی قرآنی: درآمدی بر مبانی نظری آیات الاحکام; محمدعلی ایازی، قم، بوستان کتاب، 1380. (شیعه)
این کتاب دارای یک مقدمه و 9 فصل است که روش تفسیر موضوعی و قواعد و شیوه آیات احکام قرآن را بیان می کند. استنباط فقهی از آیات تاریخی، مثل ها و قصه های قرآن از مباحث مهم این منبع است.
مقالات: مقالاتی که درباره مباحث تفسیر موضوعی انتشار یافته اند، عبارتند از:
1. «التفسیر الموضوعی مقارنات بین السید الصدر و آخرین»، خالد توفیق، الفکر الاسلامی، سال هفتم، ش 24 و 25، رمضان 1421ق، ص 5ـ88.
این مقاله مقایسه ای است میان تفسیر موضوعی از دیدگاه شهید صدر و دیگر مفسران موضوعی، نویسنده نخست تعریف تفسیر موضوعی را از چند قرآن پژوه نقل و نقد و بررسی می کند، سپس روندی از گسترش تفسیر در میان مسلمانان با گرایش های گوناگون را ترسیم می کند تا نشان دهد که تفسیر موضوعی در چنین اوضاع و احوال علمی و اجتماعی به وجود آمده و آن نیاز شدید مسلمانان به دانستن نظرات قرآن کریم است. وی در ادامه به تفاوت تفسیر موضوعی با تفسیر قرآن با قرآن می پردازد که بسیاری این دو روش تفسیری را یکی می دانند، و نیز فوائد تفسیر موضوعی را از دیدگاه شهید صدر برمی شمارد. وی امور زیر را برای مفسّر موضوعی لازم می داند: (شناخت عمیق نسبت به اسلام، آگاهی عمیق از وضع زندگی مسلمانان و قدرت خلاقیّت بر تجزیه و تحلیل معارف اسلام و درک مسائل زندگی انسان بدون تأثیر پذیرفتن از آن ها.)
در بخشی از این پژوهش، این سؤال مطرح می شود: آیا تفسیر موضوعی روشی جدید در تفسیر و فهم قرآن است و یا شیوه و راهی برای فهم بحث های گذشته؟
به نظر نویسنده تفسیر موضوعی روشی نو در فهم قرآن و محتوای تفسیر بوده و کاملا از تفسیر ترتیبی جدا است، نه صرف حرکتی نو برای فهم قدیم از تفسیر باشد.
مؤلف در پایان مقایسه ای میان نظرات شهید صدر، عبدالله درّاز و ناصر مکارم شیرازی در تفسیر موضوعی و تألیفات آنان انجام می دهد و نطریه صدر را دارای عمق بیشتر و تحولی در تفسیر می داند.
2. «شکوفایی تفسیر موضوعی در بستر قرن اخیر»، سید ابراهیم سجادی، پژوهش های قرآنی، ش 7 و 8، پائیز و زمستان 1375، ص 128ـ149.
نویسنده در مقدمه با اشاره به تحول فرهنگی و جریان خیزش تفسیر موضوعی در قرن 14 به بررسی موضوعات زیر پرداخته است:
«پیشینه تفسیر موضوعی، سه نظریه پیرامون پیوستگی معارف و مفاهیم قرآن (ارتباط سیستمی مفاهیم قرآن، یگانگی موضوعی هر سوره، ارتباط و همسویی بیان های گسسته قرآن در یک موضوع)، گستردگی موضوعات قرآنی در نگاه مفسران قرن.»
وی با بر شمردن شرایط تفسیر موضوعی (نگاه سیتمی به مفاهیم قرآن، موضوع شناسی، دخالت ندادن ذهنیت ها و بهره گیری صحیح از روایات در تفسیر موضوعی) مقاله خویش را به پایان می برد.
3. «تفسیر موضوعی قرآن از دیدگاه شهید صدر»، غلامعلی عزیزی کیا، مجله معرفت، ش 35، مرداد و شهریور 1379، ص 59ـ 66.
این مقاله با مقدمه ای درباره چیستی تفسیر و سیر تحول آن آغاز شده است، آن گاه نویسنده در یک تقسیم بندی کلی، تفسیر قرآن را به دو صورت ترتیبی و موضوعی قابل بررسی دانسته و امتیازات و کاستی های هر یک را برشمارده است، سپس به تعریف، پیشینه و ویژگی های تفسیر موضوعی می پردازد و در ادامه پیشنهادهایی برای زدودن کاستی های دو روش تفسیری ارائه می دهد: 1) تفسیر آیه ها در جایگاه خود; 2) مکمّل قرار دادن هر یک از دو شیوه ترتیبی و موضوعی.
وی به مزایای تفسیر موضوعی از دیدگاه شهید صدر و شیوه او در تفسیر می پردازد.
4. «اهل بیت(علیهم السلام) و تفسیر موضوعی قرآن»، محمّدرضا داودی، مجله معرفت، ش 71، آبان 1382، ص 98ـ105.
نویسنده پس از تعریف تفسیر موضوعی به تفاوت آن با تفسیر قرآن با قرآن با تمسک به دو روایت پرداخته است، وی در ادامه به تفسیر موضوعی در روایات اهل بیت(علیهم السلام) می پردازد و 6 روایت را در این زمینه بررسی می کند.
5. «بررسی های موضوعی و روایی در المیزان»، پژوهش های قرآنی، ش 9 و 10، بهار و زمستان 1376، ص 124ـ149.
نویسنده با ذکر پیشینه تفسیر موضوعی، المیزان را تفسیری ترتیبی، موضوعی می داند که گونه های تفسیر موضوعی آیات در آن بدین ترتیب است: 1) تفسیر موضوعی در بستر مطالعه ترتیبی آیات; 2) ارائه نتایج سنجش دیدگاه قرآن با تجارب انسانی; 3) تشکیل شبکه های موضوعی از ساخت های منطقی آیات; 4) محوریت قرآن در تفسیر موضوعی. وی پردازش موضوعی قصص قرآن را از دیگر امتیازات المیزان ذکر کرده و با «پیرایش ساحت تفسیر از اسرائیلیات» و «منزلت روایات در المیزان» مقاله خویش را به پایان می برد.
6. «منابع و روش های تفسیر موضوعی در سده اخیر»، ابوطالب محمدی، پژوهش های قرآنی، ش 7 و 8، پائیز و زمستان 1375، ص 150ـ177.
نویسنده با برشماردن ابزار معتبر تفسیری، به بیان ملاک های دسته بندی و گونه های تفسیر پرداخته و تقسیمات مختلف تفسیر موضوعی بر اساس معیارهای گوناگون را یادآور می شود. در پایان به آسیب شناسی و تحلیل لغزش های تفسیر موضوعی (پیش داوری ها، علم زدگی و نفوذ اندیشه های بیگانه در تفسیر موضوعی) می پردازد.
7. «نگاهی به تفاسیر موضوعی معاصر»، محمد ایازی، کیهان اندیشه، ش 25، بهمن و اسفند 1368، ص 142ـ151.
این مقاله با مهم خواندن جایگاه تفسیر موضوعی و توجه به آن به تعریف، فوائد و پیشینه تفسیر موضوعی و نقش آن در استخراج نظر قرآن در موضوعات پرداخته است. در نهایت، سه روش تفسیر موضوعی (خدامحوری، روش تسلسل طبیعی و شیوه توحیدی) را یادآور می شود.
8. «بازتاب تفکر اصلاحی در تفاسیر جدید»، حسین هاشمی، پژوهش های قرآنی، ش 7 و 8، پائیز و زمستان 1375، ص 30ـ 55.
این مقاله به بررسی و تحقیقی پیرامون زمینه های پیدایش تفکر اصلاحی در قرن 14 و ابعاد اثرگذار آن در جریان تفسیر قرآن پرداخته است. در این میان، «رویکرد به تفسیر موضوعی» یکی از ثمرات مهم نهضت اصلاحی به طور اجمال مورد بررسی قرار گرفته است.
9. «وزن ادله معارضِ تفسیر موضوعی در میزان نقد»، هدایت جلیلی، فصلنامه مصباح، ش 8، زمستان 1372، ص 87ـ 100 برگرفته از کتاب روش شناسی تفاسیر موضوعی.
10. گفتوگو: گفتوگو با دکتر محمدباقر حجتی، بینات، ش 10، تابستان 1375، ص 109ـ113.
این مقاله گفتوگوی مفصلی است با استاد محمّدباقر حجتی در خصوص علوم قرآنی و تفسیر که در بخش پایانی آن اشاره ای نیز به تفسیر موضوعی دارد. آقای حجتی به دلیل توقیفی بودن سوره های قرآن، تفسیر موضوعی را چون علوم جدید در قرآن دانسته و آن را از نظرعلمی کاری مفید می شمارد، اما از نظر ارشادی و هدایت، تفسیر براساس ترتیب کنونی قرآن را کارسازتر از تفسیر موضوعی می داند.
11. «تفسیر موضوعی و آیات الاحکام»، محمدعلی هاشم زاده، صحیفه مبین، ش 6 و 7، تابستان و پائیز 1375، ص 58ـ63.
نویسنده با مقدمه ای درباره اهمیت تفسیر قرآن و پیدایش شیوه موضوعی از زمان ائمه(علیهم السلام)، یکی از موضوعات قرآن را احکام و مسائل فقهی می داند که از قدیم مفسران با تفسیر موضوعی به آن پرداخته اند. وی در ادامه به پیشینه آیات احکام و نقش آن در فقه و نیز طبقه بندی احکام قرآن می پردازد.
ب. تفاسیر موضوعی
کتاب هایی که به تفسیر موضوعی قرآن پرداخته اند، به ترتیب نگارش عبارتند از:
1. مفاهیم القرآن، جعفر سبحانی، تاریخ تألیف: 1393 تا 1420ق، زبان: عربی، 10 جلد در مباحث گوناگون. (شیعه)
ج 1: توحید، فطرت و عالم ذرّ; ج 2: حکومت اسلامی و ویژگی های آن; ج 3: نبوّت، خاتمیت و جهانی بودن رسالت اسلام; ج 4: اجر رسالت، معجزه و شفاعت; ج 5: عصمت، پاسخ به شبهات و تنزیه انبیاء; ج 6: صفات جمال و جلال خداوند; ج 7: سیره رسول اکرم(صلی الله علیه وآله); ج 8: معاد، برزخ و تجسم اعمال; ج 9: مثال های قرآن; ج 10: عدل الهی.
2. منشور جاوید: نخستین تفسیر موضوعی به زبان فارسی، جعفر سبحانی، اصفهان، مکتبة الامام امیرالمؤمنین(علیه السلام)، 1360، 12 جلد. (شیعه)
ج 1ـ 24 اصل: یکتاپرستی، نیکی به والدین و ...; ج 2: توحید و ابعاد آن; ج 3: جهاد و هجرت و ...; ج 4: نفاق، شناخت انسان; ج 5: عصمت پیامبران; ج 6: شناخت پیامبر و امام; ج 7: سیره رسول اکرم(صلی الله علیه وآله); ج 8: توبه، شفاعت و احباط و تکفیر; ج 9: معاد و ابعاد آن و تجسم اعمال; ج 10: ضرورت بعثت انبیا; ج 11: قصص پیامبران در قرآن; ج 12: ادامه قصص پیامبران تا حضرت عیسی(علیه السلام).
در مقدمه ج 1، ص 9 تا 25 این تفسیر، مطالبی پیرامون تفسیر موضوعی وجود دارد. مؤلف ابتدا دلایل روی آوردن به تفسیر قرآن در عصر حاضر را بیان کرده و سپس توضیحاتی در رابطه با دو دلیل «جاودانگی» و «نهایت ناپذیری» قرآن ارائه می دهد. وی در ادامه با برشمردن صبغه های گوناگون تفسیر، به چهره ای تازه از تفسیر قرآن اشاره دارد که بر اساس تفسیر قرآن با قرآن و تفسیر قرآن به شکل موضوعی، بنا گردیده است. نویسنده دلایل عدم نظم و ترتیب در ابواب و فصول قرآن را برشمرده و لجنه های علمی و تحقیقی با تخصص های گوناگون برای به دست آوردن نظرات قرآن پیشنهاد می دهد.
3. تفسیر موضوعی قرآن مجید، عبداللّه جوادی آملی، زبان: فارسی. (شیعه)
این تفسیر با گرایش عرفانی و سبک قرآن به قرآن نگارش یافته و حاصل گفتارهای مفسر عظیم الشأن در سیمای جمهوری اسلامی است که ابتدا از نوار پیاده شده و پس از بازبینی مجدد و تحقیق و تعمّق بیشتر انتشار یافته است. طرح آن در بیست جلد است که تاکنون 16 جلد با عنوان های زیر به زیور طبع آراسته شد:
ج 1: قرآن در قرآن; ج 2: توحید در قرآن; ج 3: وحی و نبوت در قرآن; ج 4 و 5: معاد در قرآن; ج 6 و 7: سیره پیامبران در قرآن; ج 8و9: سیره رسول اکرم(صلی الله علیه وآله) در قرآن; ج 10: مبادی اخلاق در قرآن; ج 11: مراحل اخلاق در قرآن; ج 12: فطرت در قرآن; ج 13: معرفت شناسی در قرآن; ج 14: صورت و سیرت انسان در قرآن; ج 15: حیات حقیقی انسان در قرآن; ج 16: هدایت در قرآن.
4. معارف قرآن، محمّدتقی مصباح یزدی، زبان: فارسی. (شیعه)
تفسیر موضوعی، شیوه بحث به صورت مقایس های میان نگرش قرآن و مکتب های مشهور علمی، فلسفی و اجتماعی انجام گرفته است.
معارف قرآن از 1ـ9 با نام های زیر انتشار یافته است:
1. خداشناسی; 2. جهان شناسی; 3. انسان شناسی; 4. راه شناسی; 5. راهنماشناسی; 6. قرآن شناسی; 7. اخلاق در قرآن; 8. جامعه و تاریخ از دیدگاه قرآن; 9. حقوق و سیاست در قرآن.
این منبع با محور قرار دادن «اللّه» در مباحث تفسیری، مجموع معارف قرآن را در طول یکدیگر بررسی نموده و تمام آن ها را در ده عنوان کلی قرار داده اند.
نویسنده در مقدمه کتاب خویش، پس از بیان اینکه لازم است مفاهیم و مطالب قرآن به صورت دسته بندی ارائه گردد، به سه طرح برای جا دادن مجموع معارف قرآن در عناوین کلی اشاره می کنند; دو طرحی را که دیگر مفسران بیان کرده اند7دارای اشکال دانسته و طرح سومی را پیشنهاد می دهند که از ابتکارات استاد بوده و در آن «اللّه» محور مباحث قرار می گیرد و دیگر موضوعات به گرد آن می چرخد و در کنار او چیز دیگری قرار نمی گیرد. این مباحث از نقطه آغاز هستی شروع و به ترتیب، مراحل خلق و تدبیر امور و آفرینش انسان و نیازهای معنوی او را پشت سر گذاشته و به ویژگی های جامعه آرمانی انسان ختم می گردد و در همه مراحل، ارتباط با محور اصلی «اللّه» کاملا محفوظ است.
5. فی رحاب القرآن، محمدمهدی آصفی، تهران، فرهنگ مشرق زمین، 1382ش، زبان: عربی، تاکنون 12 جلد هر کدام با عنوان خاص انتشار یافته است. (شیعه)
سلسله کتب فی رحاب القرآن، مباحث جدید قرآنی و حاصل قریب 40 سال تلاش علمی مفسر معاصر محمّدمهدی آصفی است که بین تحقیق و دقت جمع کرده است.
ج 1: وعی القرآن; ج 2: المیثتق و الشهادة فی القرآن; ج 3: السلام فی الاسلام، الولاء و البراءة و ولایة الله; ج 4: الانشراح; ج 5: میراثان فی کتاب اللّه و ...; ج 6: آیة التطهیر; ج 7: الاصر و الاغلال; ج 8: سنة التعمیم فی القرآن; ج 9: نظریة العلاقة الزوجیة فی القرآن; ج 10: المذهب التاریخی فی القرآن; ج 11: الهجرة و الولاء; ج 12: الکلمة الطیبة فی القرآن.
6. پیام قرآن: تفسیر نمونه موضوعی، ناصر مکارم شیرازی و دیگران، 1409ق، زبان: فارسی، 10 جلد. (شیعه)
تفسیر موضوعی که بیشتر مباحث آن، مسائل اعتقادی است، هفت نفر از فضلای حوزه علمیه قم زیر نظر آیة اللّه مکارم شیرازی آن را تهیه و تنظیم کرده اند.
ج 1: امکان شناخت و ابزار و موانع آن; ج 2: خداجویی و انگیزه های آن; ج 3: راه های شناخت خدا و براهین اثبات واجب الوجود; ج 4: صفات جلال و جمال خداوند; ج 5: معاد و دلایل امکان آن; ج 6: نشانه های قیامت و برزخ; ج 7: نبوّت عامه و عصمت پیامبران; ج 8: نبوت خاصه; ج 9: امامت و ولایت; ج 10: حکومت در اسلام.
اخلاق در قرآن: دوره دوم پیام قرآن، ج 1ـ3، تفسیر موضوعی در خصوص اخلاق.
این منبع در مقدمه جلد اول از صفحه 18 تا 33، به بحث تعریف، پیشینه، روش صحیح و مشکلات تفسیر موضوعی می پردازد، و اعتقاد دارد وجود مشکلات فراوان بر سر راه تفسیر موضوعی باعث عدم رشد آن شده است.
7. التفسیر الموضوعوعی للقرآن الکریم، سمیع عاطف زین، بیروت، دارالکتب اللبنانی، 1410ق، 14 جلد، هر جلد در موضوعی خاص. (اهل سنّت)
ج 1: تفسیر مفردات الفاظ القرآن; ج 2: قصص الانبیاء فی القرآن; ج 3: الاعراب فی القرآن; ج 4و 5: خاتم النبیین محمد(صلی الله علیه وآله) جزء 1 و 2; ج 6: الامثال فی القرآن; ج 7و8: علم النفس فی الکتاب و السنة جزء 1 و2; ج 9: علم اصول فقه المیّسر فی الکتاب و السنة; ج 10: العبادات فی الکتاب و السنة; ج 11: العقود و المطعومات فی الکتاب و السنة; ج 12: المعاملات و البیینات و العقوبات فی الکتاب و السنة; ج 13: فهرست الفاظ آیات; ج 14: فهرست آیات و احادیث و موضوعات و... .
جلد نهم این دوره از تفسر با عنوان «علم اصول فقه المیّسر» دارای 6 فصل است. فصل دوم آن درباره مفهوم، انواع و روش های تفسیر می باشد. جا داشت این بخش در ابتدای جلد اول قرار گیرد. از ص 91 تا 133 این فصل در خصوص تفسیر موضوعی بوده و تعریف و تفاوت آن با تفسیر ترتیبی بیان شده است. نویسنده «کیفیة الاخراج الحی من المیت و المیت من الحی فی القرآن» نمونه عملی تفسیر موضوعی در تحقیق خویش قرار داده است.
8. معارف قرآن در المیزان، سیدمهدی امین، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، 1370. (شیعه)
این کتاب فرهنگ معارف قرآن است که از تفسیر شریف المیزان انتخاب و تلخیص، و بر حسب موضوع طبقه بندی شده است.
طرح این منبع در 9 جلد به شرح زیر است:
1. معارف قرآن در شناخت خداوند; 2. معارف قرآن در شناخت جهان و نظام آفرینش; 3. آفرینش انسان و موجودات قبل از او; 4. فطرت انسان; 5. تاریخ انسان و جریان مدنیّت و ادیان الهی; 6. اسلام، حرکت نهایی و وراثت زمین; 7. تمدن و قوانین جامعة صالح و موعود اسلامی; 8. اصول تربیت و خانواده اسلامی; 9. مراحل بعدی حیات تا لقاء الله.
ظاهراً تاکنون 3 جلد اول آن انتشار یافته و بقیه مجلدات آن آماده نشده است.
پی‌نوشت‌ها
--------------------------------------------------------------------------------
1ـ محمّدرضا داودى، «اهل بیت و تفسیر موضوعى قرآن»، ماهنامه معرفت، ش 71، آبان 1382، 98.
2ـ نمونه بارز تفسیر موضوعى در زمان گذشته، «آیات الاحکام» است که مفسر، آیات را بر اساس موضوعات فقهى گردآورى کرده و به بررسى آن ها پرداخته است. اولین اثر در این موضوع «احکام القرآن» تألیف محمّدبن سائب کلبى متوفاى 146 ق. است و پس از او کتاب هاى دیگرى نیز در این زمینه به رشته تحریر درآمد. (محسن امین، اعیان الشیعه، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، 1406ق، ج 1، ص 125 / ابن ندیم، الفهرست، چ دوم، بیروت، دارالمعرفه، 1417 ق، ص 58.)
3ـ احمد رحمانى، مصادر تفسیر موضوعى، قاهره، مکتبة وهبة، ص 37،
4ـ براى اطلاع بیشتر از تفاسیر موضوعى ر.ک: بهروز یداللّه پور، مبانى و سیر تاریخى تفسیر موضوعى قرآن، ص 58 تا 111.
5ـ احمد رحمانى، مصادر تفسیر موضوعى، ص 37.
6ـ غلامعلى عزیزى کیا، «تفسیر موضوعى قرآن از دیدگاه شهید صدر»، مجله معرفت، ش 35، (مرداد و شهریور 1379)، ص 59 تا 66 / «تفسیرموضوعى، راهبرد نوین در فهم قرآن»، گفتوگو با سید جمال الدین موسوى، پیرامون اندیشه هاى تفسیرى شهید صدر، گلستان قرآن، ش 145، (فروردین 1382)، ص 11 تا 14 / خالد توفیق، «التفسیر الموضوعى مقارنات بین السیدالصدر و آخرین»، الفکر الاسلامى، سال هفتم، ش 24 و 25 (رمضان 1421ق)، ص 5ـ88 / عبدالجبار الرفاعى، «مدلول المرکب النظرى القرآنى فى فکر الشهیدالصدر»، الوحدة، ش 246، 1421ق، ص 37 تا 39 / محمّدعلى ایازى، «تفسیر موضوعى از نگاه شهید صدر»، پیام جاویدان، ش 2، (بهار 1383)، ص 35 / سید محمّدباقر حکیم، «التفسیر الموضوعى»، رسالة التقریب، ش 12، 1417ق، ص 30ـ52.
7ـ این دو طرح عبارتند از: الف. تمام مطالبى که از قرآن استخراج شده را در ذیل سه عنوان «عقاید و اخلاق و احکام» قرار داده و آیات مربوط به هر کدام از این اینها را جمع آورى کرده و از آن ها نتیجه گیرى مى کنیم. (مرحوم علّامه طباطبائى بر این باور است که تمام معارف قران با گستردگى اش به چند اصل توحید، نبوت، معاد و فروعات آن ها و هدایت بندگان، باز مى گردد. (ر.ک: سید محمّدحسین طباطبائى، المیزان، ج 1، ص 40) ب. از آنجایى که انسان داراى ابعاد گوناگون مادى، معنوى، فردى، اجتماعى، دنیوى و اخروى است، از این رو مجموع معارفى که با تفسیر موضوعى از قرآن به دست مى آید، بر اساس ابعاد وجودى انسان دسته بندى مى کنیم و بدین ترتیب محور تقسیم خویش را «انسان» قرار مى دهیم. (محمّدتقى مصباح، معارف قرآن، ج 1ـ3، ص 11.)