آیات الاحکام و نگاهی به کتاب «کنزالعرفان فی فقه القرآن»

قرآن کریم یکی از دو ثقل گران بهاست که در تشریع اسلامی و شناخت احکام شرعی به آن اعتماد می شود. فقیهان در شناخت احکام شرعی، به تفسیر و تبیین آیات خداوند پرداخته اند و هیچ فقیهی در تبیین فروع و احکام اسلامی، از شناخت و بررسی آیات قرآن کریم بی نیاز نیست.
یکی از دغدغه های برخی از مفسّران و دانشمندان فقه، نگارش کتابی حاوی تمام آیات قرآنی است که درباره احکام شرعی باشد. برخی از این کتاب ها به «احکام القرآن» و برخی تحت عنوان: «آیات الاحکام» یا «فقه القرآن» معروفند.
«آیات الاحکام» یا «احکام القرآن» تفسیر موضوعی قرآن کریم در باب احکام شرعی است که مفسّر در آن تمام آیات مربوط به احکام شرعی را مورد بررسی و تحلیل قرار می دهد.
یکی از مهم ترین کتاب های شیعه در این باب، کتاب کنزالعرفان فی فقه القرآن نوشته فاضل مقداد (م 826 هـ. ق) است که در دو جلد و در 1252 صفحه در سال 1377 شمسی. همراه با تحقیق و پاورقی به چاپ رسیده است. نوشتار ذیل علاوه بر بررسی آیات الاحکام، کتاب مزبور را نیز مورد ارزیابی قرار داده و مزایا و ویژگی های آن را شمرده است. بررسی فقهی مقارن، تفسیر قرآن با قرآن، تفسیر قرآن با روایات و رویکرد فقهی در بررسی آیات احکام از مزایای این کتاب است.
معرفی کتاب کنزالعرفان فی فقه القرآن
نویسنده: جمال الدین مقداد بن عبداللّه سیوری;
محقق: سیدمحمّد قاضی;
ناظر (مُشرِف): محمد واعظ زاده خراسانی;
ناشر: مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی با همکاری دارالهدی;
تاریخ چاپ: 1377 ش / 1419 ق;
شمارگان: 2000 نسخه.
این کتاب در دو جلد، مجموعاً 1252 صفحه، به چاپ رسیده است. محقق این کتاب برای تهیه منابع و مآخذ آیات و روایات زحمات زیادی کشیده و در پایان جلددوم، فهرست کاملی از آیات، روایات، اعلام، مصادر و فهرست مطالب کتاب ارائه داده است.
در ابتدای جلد اول، آقای محمّد واعظ زاده خراسانی در مقدمه ای بر این اثر، کتاب های متعددی را که درباره آیات الاحکام نوشته شده اند، معرفی کرده است. از نظر ایشان، تعدادآیاتی که درباره احکام شرعی آمده اند،قریب500 آیه است.
در مقدّمه ای دیگر آقای سیدمحمّد قاضی زندگی و حیات نویسنده کتاب، جمال الدین مقدادبن عبداللّه را بیان کرده و اسامی تعدادی از استادان و شاگردان جمال الدین مقداد و نیز آثار و کتاب های دیگر نویسنده را معرفی نموده است. از نظر محققِ کتاب، نویسنده کتاب در سال 826 قمری وفات نموده است.
محقق محترم در تحقیق خویش، به 205 کتاب به عنوان مرجعِ تحقیق و پژوهش خویش مراجعه کرده است که کوشش وافر و سعی فراوان وی را در تحقیق کتاب را می رساند.
در این کتاب قریب 450 بار به روایات گوناگون اسلامی استناد شده که البته برخی از آن ها تکراری می باشند. نویسنده به تناسب، به یک روایت در چند جای کتاب استناد نموده است.
همچنین قریب 270 بار به آیات قرآن به عنوان شاهد استناد شده است. این تعداد آیات، غیر از 382 آیه ای است که فاضل مقداد به عنوان «آیات الاحکام» مورد بررسی و تحلیل قرار داده است.
نیز در مجموع، به 26 بیت شعر و 7 عبارت عربی به عنوان شاهد مثال استناد شده است.
آشنایی با نویسنده کتاب «کنزالعرفان»
جمال الدین مقداد، فرزند عبداللّه بن محمّدبن حسین بن محمّد سیوری، عالمی فاضل و فقیهی دانشمند و مفسّری آگاه بود که کتاب های متعددی از خود به جای گذاشته است. وی دارای مقامی ارجمند در میان فقها و دانشمندان است و مورد تمجید و تعریف آنان واقع شده. کتاب ریاض العلماء از او به عنوان «شرف الدین» و «مِنَ العلماء» یاد کرده است.1 علّامه مجلسی در کتاب بحارالانوار او را به عنوان «شیخ اجل» معرفی نموده است و تألیفات او را در نهایت اعتبار و اشتهار می داند.2 علّامه نوری در مستدرک الوسائل، او را «فاضل، فقیه، متکلّم و محققِ وجیه» معرفی کرده است.3
برخی کتاب های فاضل مقداد توسط نویسنده کتابِ اَعیان الشیعة معرفی شده است.4 مهم ترین استادان فاضل مقداد، شهید اول (محمّدبن مکّی عاملی) و فخرالمحققین (م 771 هـ. ق) بوده اند. عمده کتاب های فاضل مقداد در موضوع فقه است و برخی کتاب های دیگر وی شامل کتاب های تفسیری و اعتقادی می باشد. در ذیل، به برخی از کتاب های فاضل مقداد اشاره می شود:
1. آداب الحج; 2. الاربعون حدیثاً; 3. ارشادالطالبین الی نهج المسترشدین (درباره اصول دین); 4. الاعتماد فی شرح واجب الاعتقاد; 5. الانوارالجلالیة فی شرح الفصول النصریة; 6. تجوید البراعة فی شرح تجریدالبلاغة; 7. تفسیر مغمضات القرآن; 8. التنقیح الرائع من المختصرالنافع; 9. جامع الفوائد فی تلخیص القواعد; 10. شرح ألفیة الشهید; 11. شرح الباب الحادی عشر; 12. اللوامع الالهیة فی المسائل الکلامیة; 13. نضد القواعد الفقهیة علی مذهب الامامیة.
کتاب های آیات الاحکام
قرآن کریم یکی از دو ثقل گران بهاست که در تشریع اسلام و شناخت احکام شرعی به آن اعتماد می شود. از این رو، فقیهان در شناخت احکام شرعی به تفسیر و تبیین آیات خداوند پرداخته اند. بنابراین، هیچ فقیهی در تبیین فروع و احکام اسلامی، از شناخت و بررسی آیات قرآن کریم بی نیاز نیست.
یکی از دغدغه های برخی از مفسّران و دانشمندان فقه، نگارش کتابی حاوی تمام آیات قرآنی است که درباره احکام شرعی باشد. در این میان، کتاب های متعددی به نگارش درآمده اند. کتاب هایی که به این منظور نوشته شده است، گاه عنوان «احکام القرآن» دارند; مانند: احکام القرآن، اثر امام محمّدبن ادریس شافعی (150ـ204 هـ. ق); احکام القرآن، اثر ابی بکر احمدبن علی جصاص (م 370 هـ. ق) و احکام القرآن، اثر قاضی ابی بکر محمّدبن عبداللّه حافظ مالکی، معروف به «ابن عربی» (486ـ543 هـ. ق).
برخی دیگر از کتاب هایی که تحت این عنوان نوشته شده اند، به «آیات الاحکام» معروفند. مرحوم آیة اللّه سید شهاب الدین مرعشی نجفی (م 1411 / 1366)، در کتاب نهج الرشاد فی ترجمة الفاضل الجواد، که به عنوان مقدّمه مسالک الافهام فاضل جواد (از علمای بزرگ امامیه در قرن یازدهم) به چاپ رسیده، نام 57 کتاب را به عنوان «آیات الاحکام» ذکر نموده است. از این تعداد، 23 کتاب از علمای مذاهب اربعه و 5 کتاب از علمای زیدیه و 29 کتاب از علمای امامیه می باشد.5 در این میان، برخی مفسّران، که خود فقیه نیز بوده اند، در کتاب تفسیری خویش، که عمدتاً مفصل هم می باشند، آیات الاحکام را شرح و تفسیر نموده اند. در شناخت آیاتی که مربوط به احکام شرعی می باشند، از این کتاب های تفسیری بی نیاز نیستیم; مانند:
ـ تفسیر طبری، طبری (310 هـ. ق);
ـ التبیان، شیخ طوسی (460 هـ. ق);
ـ مجمع البیان، طبرسی (548 هـ. ق);
ـ تفسیر الکبیر، فخر رازی (606 هـ. ق);
ـ تفسیر قرطبی، قرطبی (671 هـ. ق);
ـ تفسیر المنار، سید رشید رضا.
اولین کتاب آیات احکام
اولین کتابی در زمینه «آیات احکام» توسط محمّدبن سائب کلبی نوشته شده است. نویسنده کتاب کشف الظنون و دیگران می گویند: محمّدبن سائب همان «شافعی» بوده که متوفای سال 146 هـ. ق است.6
ولی علّامه طهرانی در کتاب الذریعه الی تصانیف الشیعة می نویسد: محمّدبن سائب کلبی، شیعه و از اصحاب امام صادق(علیه السلام) است و شافعی نمی باشد; زیرا امام شافعی متوفای سال 204 هـ. ق است.7
آیة اللّه سیدحسن صدر نیز در کتاب تأسیس الشیعه تأکید دارد که اولین فردی که در زمینه «احکام القرآن» کتاب نوشته محمّدبن السائب الکلبی است. وی چنین می نویسد: «اوّلُ مَن صنّف فی الاحکام القرآن، هو محمّدبن السائب الکلبی... قال ابن الندیم فی الفهرست عند ذکرالکتب المؤلفة فی احکام القرآن مالفظه: کتابُ القرآن الکلبی رواه عن ابن عبّاس.»8
آن گاه چنین می نویسد: محمّدبن سائب کلبی در سال 146 هـ.ق وفات یافته است. بنابراین، کلام سیوطی در کتاب اوائل که گفته اولین مصنف احکام القرآن شافعی (متوفای 204 در سن 54 سالگی) است مخدوش بوده و قابل پذیرش نمی باشد.9
کتاب القرآن اثر محمّدبن سائب کلبی در دو جلد تدوین شده و اولین کتابی است که آیات مربوط به طهارت، صلات، زکات، صوم و مانند آن را از یکدیگر تفکیک و تبویت نموده و درباره هر یک به طور مختصر بحث و بررسی نموده است.
در قرون بعدی، کتاب هایی مربوط به احکام و مسائل شرعی مبتنی بر آیات قرآن کریم نوشته شده اند. عمدتاً از این گونه کتاب ها تحت عنوان «احکام القرآن» یاد می شود; مانند:
ـ احکام القرآن، ابوبکر رازی معروف به «جصاص» (م 370 هـ. ق) از فقهای حنفیه;
ـ احکام القرآن، ابوالحسن طبری معروف به «کیاهراسی» (م 504 هـ. ق) از فقهای شافعیه;
ـ احکام القرآن، ابوبکربن العربی (م 543 هـ. ق) از فقهای مالکی;
ـ الجامع الاحکام القرآن، ابوعبدالله قرطبی (م 671 هـ. ق) از فقهای مالکی;
ـ فقه القرآن، قطب الدین راوندی از فقهای امامیه مربوط به قرن پنجم هجری.
با وجود کتاب هایی که ذکر آن ها گذشت، کنزالعرفان فی فقه القرآن، اثر فاضل مقداد، که قرن ها بعد نوشته شده، دارای ویژگی ها و امتیازاتی است که آن را از کتاب های پیشین ممتاز می سازد. (به این امتیازات اشاره خواهد شد.)
تعداد آیات احکام
معروف آن است که تعداد آیه های مربوط به احکام شرعی 500 آیه می باشد. در کتاب کشف الظنون، که مربوط به احکام قرآن و از ابن عربی است، چنین آمده: «و هو تفسیر خمس مأة آیة متعلقة بأحکام المکلّفین»;10 این کتاب (کشف الظنون) تفسیر 500 آیه مربوط به احکام و وظایف مکلّفان است.
آقای محمّد واعظ زاده خراسانی در مقدّمه کتاب کنزالعرفان می نویسد: «آنچه در کتاب کنزالعرفان به عنوان «آیات احکام» آمده است، 420 آیه است که اگر آیات ترغیب کننده به نماز، زکات، جهاد، امر به معروف و نهی از منکر و مانند آن اضافه شود، به حدود 500 آیه می رسد. البته با این توضیح که آیات مربوط به بحث مکاسب، عقود و ایقاعات 265 آیه و آیات مربوط به عبادات 155 آیه است.»11
فاضل مقداد در مقدّمه کتاب کنزالعرفان می نویسد: مشهور آن است که آیات مربوط به احکام شرعی 500 آیه می باشند، ولی این تعداد با توجه به آیات تکراری است، وگرنه آیات احکام به 500 آیه نمی رسند. من در کتاب خویش (کنزالعرفان) سعی کرده ام تمام آیات احکام را ذکر نمایم و فکر نمی کنم آیه ای را در این باره فروگذاشته باشم. در هر حال، ملاک و مبنا باید تحقیق و دقت باشد، نه شهرت و کثرت.12
اما به هر روی، فاضل مقداد هیچ عددی را به عنوان تعداد آیات الاحکام معرفی نمی کند.
آیة اللّه حسین کریمی قمی درباره شمار «آیات الاحکام» چنین می نویسد: «در هر حال، مشهور این است که مجموع آیات احکام، 500 آیه می باشد، ولی محقق خبیر میرابوالفتح حسینی گرگانی (م 976)، در کتاب تفسیر شاهی (آیات الاحکام شاهی) فرموده: مشهور آن است که آیات احکام 500 آیه است و بعضی محققان گفته اند که 359 آیه می باشد که دلالت می کند بر 500 حکم از احکام فقهی.»13
آن گاه در ادامه چنین می نگارد: «نگارنده معروض می دارد تمامی آیات کتاب کنزالعرفان فاضل مقداد را بررسی کردم، حدود 340 آیه می باشد، و این در حالی است که آقای محمود شهابی در جلد دوم ادوار فقه (چاپ سوم، ص 257) می نویسد: مجموع کتاب های فقهی، که در این اوراق عنوان گردیده است 44 عنوان و مجموع آیات منقوله در آن ها 450 تا 500 آیه است. ولی با محاسبه ای که به عمل آمد، مجموع آیاتی که به آن ها استدلال نموده اند حدود 382 آیه می باشد که بعضی از آن ها تکراری است. مقصود این است که به یک آیه در ابواب مختلف استدلال شده; مثل آیه (اوفوا بالعقود.)14
درباره تعداد آیات احکام روایتی وارد شده است: «القرآنُ اَربَعةُ اَرباع: رُبعٌ فینا، و ربعٌ فی عَدوّنا، و ربعٌ فرائض و احکام، و ربعٌ قصصٌ و اَمثالُ; قرآن شامل چهار ربع است: یک چهارم درباره ما (اهل بیت(علیهم السلام))، یک چهارم آن درباره دشمنان ما، یک چهارم آن درباره واجبات و احکام شرعی، و یک چهارم آن درباره داستان ها و مَثَل های قرآنی.15
چنان که آیات قرآن کریم را 6236 آیه بدانیم، در این حالت پرسشی مطرح است، و آن اینکه لازم می آید آیات احکام 1559 آیه باشد، که این امر با گفته مشهور، که تعداد آیات احکام 500 آیه است، سازگاری ندارد.
فاضل مقداد در کتاب کنزالعرفان در پاسخ به پرسش مزبور چنین می نویسد: مراد از «رُبع» در حدیث مزبور، رُبع واقعی نیست، بلکه به معنای جزء یا قسمت است. در این حالت، معنای روایت این است که بخشی یا قسمتی از آیات قرآن کریم درباره احکام شرعی است. پس لازم نیست که چهار جزء با یکدیگر مساوی باشند.16
مزایای کتاب «کنزالعرفان»
1. بررسی فقهی مقارن
نویسنده کنزالعرفان در نقل قول کلمات مفسّران، تنها به بیان آراء و نظرات فقها و مفسّران شیعه اکتفا نمی کند، بلکه به صورت تطبیقی، از آراء و دیدگاه های مفسّران اهل سنّت نیز استفاده می کند; مانند: کشاف زمخشری، تفسیرکبیر امام فخررازی.
این امر از چند جهت دارای اهمیت است: اول آنکه نویسنده کنزالعرفان هیچ گونه تعصّب مذهبی از خود نشان نمی دهد، بلکه به آرای علمی مخالفان مذهبی نیز توجه دارد. دوم آنکه فاضل مقداد به عنوان فقیه و مفسّر به آراء فقها و مفسّران هم عصر خویش و نیز دانشمندان سابق نیز توجه داشته و این با نبود امکانات چاپ و ارتباطات، تلاش علمی آنان از اهمیت و ارزش ویژه ای برخوردار است.
به عبارت دیگر، او آراء مذاهب چهارگانه اهل سنّت و نیز دیدگاه های فقهای امامیه را ذکر می کند. وی پس از بررسی همه آراء و دیدگاه ها، بر اساس حجت و برهان عقلی، یکی از آن دیدگاه هاراانتخاب می کند. بنابراین، ازاین نظر، کتاب کنزالعرفان فاضل مقداد یک «موسوعه فقهی مقارن» محسوب می شود.
2. بررسی فقهی همه آیات الاحکام
فاضل مقداد همه آیات الاحکام را مدّنظر قرار داده است. این امر در مقدّمه نویسنده مورد تأکید قرار گرفته است. وی چنین می گوید: آیات قرآن کریم، مرجع و منبع اصلی در فتوای شرعی است که علما تلاش داشته اند از آن بحث نمایند. با این حال، در زمینه آیات احکام، کتابی پیدا نکردم که مفید و جامع و خالی از زواید باشد; زیرا کتاب هایی که در این باره نگاشته شده اند گاه به دلیل ذکر نظرات و دیدگاه های فراوان، بسیار طولانی می باشند; گاه بسیار مختصر و ناکافی. از این رو، تصمیم گرفتم کتابی تدوین نمایم که شامل فوایدی باشد که بیشتر تفاسیر واجد آن نیستند. علاوه بر آن، فروع فقهی را ذکر کردم که یا نصوص آیات قرآن کریم بر آن ها دلالت دارند و یا از ظواهر آیات به دست می آیند.17
بنابراین، از نظر نویسنده محترم، تمامی آیاتی که مربوط به احکام شرعی می باشند و نیز تمام فروعات فقهی مربوط به آن ها، از نظر وی دور نیفتاده و آن ها را بیان کرده اند.
3. تفسیر قرآن با قرآن
نگارنده کنزالعرفان در ذیل بسیاری از آیات قرآن کریم، به آیات مشابه و مربوط به آیه موردنظر نیز توجه دارد. این امر بر غنای مطالعه تفسیری و فقهی نویسنده افزوده است. وی 311 بار به آیات قرآن کریم به عنوان شاهد استناد می کند. (267 آیه و 44 بار تکرار آن ها، مجموعاً 311 بار.) با توجه به اینکه آیات احکام قریب 340 آیه می باشند، استشهاد به 311 آیه قرآن کریم به عنوان شاهد مثال، بُعد «تفسیر قرآن به قرآن» کتاب کنزالعرفان را به خوبی نمایان می سازد.
4. تفسیر قرآن با روایات
صاحب کنزالعرفان علاوه بر «تفسیر قرآن به قرآن»، به «تفسیر قرآن به روایات» نیز توجه دارد. ایشان به قریب 500 روایت که ناظر به آیات شریفه می باشند و یا در فهم آن ها دخالت دارند استناد می کند.
اساساً اولین حلقه های تفسیری بر اساس نقل احادیث و روایات در ذیل آیات شریفه بوده است. ابن عبّاس حلقه های تفسیر خویش را برای صحابه و تابعان تشکیل می داد و آراء و اقوال مربوط به آیات را ذکر می کرد. بر اساس همین مشی و عملکرد (تفسیر آیات بر اساس اخبار و روایات) تعدادی کتاب های تفسیری به وجود آمد; مانند: تفسیر طبری، تفسیر کوفی، تفسیر قمی و تفسیر عیّاشی.
5. رویکرد فقهی در بررسی آیات الاحکام
فاضل مقداد در کتاب خویش، رویکرد جدیدی را پیش گرفته; ابتدا کتاب «الطهارة»، سپس کتاب «الصلاة» و تا آخر عبادات را مطرح ساخته است. به دنبال آن، بحث معاملات و در نهایت، کتاب «قضا و شهادات» را مورد بررسی قرار داده است. وی در ذیل هر باب فقهی، آیات مربوط به آن را ذکر کرده است. چنین رویکردی، (تبویت و دسته بندی آیات احکام بر اساس ترتیب ابواب فقهی) اولین بار توسط فاضل مقداد صورت پذیرفت. مطمئناً این روش برای فقیه و پژوهشگر فقه بسیار مناسب تر و مفیدتر است، در حالی که روش پیشینیان و مفسّران قبل، «تفسیر ترتیبی» بر اساس سوره های قرآنی بوده و مفسّر هر گاه به آیه ای از آیات احکام برخورد می کرد، توضیحات مربوط به آن را ارائه داده است.
این رویکرد جدید توسط عده ای از مفسّران فقیه پی روی شده است; از جمله محقق اردبیلی (م 993ق) او که قریب 150 سال پس از فاضل مقداد می زیسته، از روش تفسیر فقهی، فاضل مقداد استفاده کرده است.
جالب آنکه محقق اردبیلی در کتاب زبدة البیان، ترتیب بررسی آیات را شبیه ترتیب آیات مذکور در کتاب کنزالعرفان قرار داده است.
مقایسه آیات مطرح شده در باب طهارت، در دو کتاب کنزالعرفان و زبدة البیان شاهدی بر این مدعا می باشد. محقق اردبیلی حتی در برخی ویژگی های جزئی نیز از کتاب کنزالعرفان پی روی کرده است; مانند «النوع الثانی فی دلائل الصلوات الخمس و اوقاتها» که همین تعبیر پیش تر در کتاب کنزالعرفان آمده است.
6. بحث همه جانبه در ذیل آیات قرآن کریم
فاضل مقداد تنها به مباحث فقهی توجه ندارد، بلکه به جوانب غیرفقهی نیز پرداخته است; مانند مباحث ادبی (نحو، لغت و مانند آن) و اسباب نزول، البته با این توضیح که مباحث غیرفقهی را به صورت خلاصه و مختصر آورده و از تفصیل و اطناب خودداری کرده است. اما در تفاسیر دیگر، مانند تفسیر کبیر امام فخر رازی و الجامع لاحکام القرآن قرطبی اختصار و گزیده گویی رعایت نشده است. فاضل مقداد تأکید دارد که پیش از وی کتابی مستقل و جامع مربوط به آیات احکام همراه با اختصار وجود نداشته است. وی می نویسد: «ولکنّی لم اظفر بکتاب فی تنقیحِ تلکَ الآیات یُبرّد الغلیلَ و یُشفی العلیلَ و یحتوی علی جملةِ ما یبغیه الراغبُ و یستطرفُه الطالبُ، بل امّا مُسهب بذکرِ الاقاویلِ و الاخبارِ، او مقصّرٌ قد ملّل بالایجازِ و الاختصارِ...»18
7. بیان معنای لغوی و شرعی هر کتاب
فاضل مقداد در ابتدای هر کتاب و پیش از بیان آیات مربوط به آن، ابتدا معنای لغوی و شرعی (حقیقت شرعیه) را بیان می کند. برای مثال، در ابتدای کتاب «طهارت» می نویسد: «فالطهارةُ ـ لغةً ـ النزاهةُ... و شرعاً تطلق حقیقة ـ عند بعضهم ـ علی رفع الحدث، او المبیح للصلاة...»19
وی در ابتدای کتاب «الصلاة» چنین می نگارد: «کتاب الصلاةِ و هو لغةً الدعاءُ، قال اللّه تعالی: (و صلِّ علیهم)، ای اُدع لهم... و شرعاً قیل: هی اذکارٌ معهودةٌ مقترنةٌ بحرکات و سکنات یتقرّبُ بها الی اللّهِ تعالی...»20
پی‌نوشت ها
--------------------------------------------------------------------------------
1ـ عبدالله افندى اصفهانى، ریاض العلماء، ج 5، ص 216.
2ـ محمّدباقر مجلسى، بحارالانوار، ج 1، ص 41.
3ـ میرزا حسین نورى طبرسى، مستدرک الوسائل، ج2، ص 274.
4ـ محسن الامین، اعیان الشیعة، ج 10، ص 134.
5ـ حسین کریمى، مفتاح آیات، مجله فقه و مبانى حقوق اسلامى، ش 1 (پاییز 1382)، ص 99.
6ـ محمّد واعظ زاده خراسانى، «حولة فى آیات الاحکام»، مقدمه کنزالعرفان، ص 9، به نقل از: کشف الظنون.
7ـ همان، ص 9، به نقل ازالذریعة الى تصانیف الشیعه،ج1،ص300.
8و9ـ حسین کریمى، پیشین، ص 99، به نقل از: سید حسن صدر، تأسیس الشیعه، ص 321.
10ـ محمّد واعظ زاده خراسانى، پیشین، ص 13، به نقل از: کشف الظنون، ج 1، ص 20.
11ـ همان، ص 13 و 14.
12ـ فاضل مقداد، کنزالعرفان فى فقه القرآن، ج ؟، ص 49.
13و14ـ حسین کریمى، پیشین، ص 98.
15و16ـ فاضل مقداد، پیشین، ج 1، ص 49.
17ـ همان، ص 46.
18ـ همان، ص 49.
19ـ همان، ص 51.
20ـ همان، ص 101.