معرفى پایان نامه هاى گروه علوم قرآن و تفسیر مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى(ره)

مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى; به عنوان یکى از قطب هاى پربار علمى و فرهنگى کشور، با بهره گیرى از آخرین تجربیات و مزیّت هاى نظام هاى آموزشى و تحقیقاتى حوزوى و دانشگاهى، تاکنون نیروهاى محقق و متخصص بسیارى را در رشته هاى گوناگون علمى تربیت کرده است. از جمله رشته هاى دایر در مؤسسه رشته «علوم قرآن و تفسیر» است که تاکنون سه دوره فارغ التحصیل (در مقطع کارشناسى ارشد) داشته است. در این مختصر، چکیده پایان نامه هاى کارشناسى ارشد دانش آموختگان این رشته براى اطلاع قرآن پژوهان گزارش مى شود.
1. اسکندرلو، محمدجواد. ترجمه و نقد مدخل Qurân (قرآن) از دائرة المعارف دین. کارشناسى ارشد، مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى;، علوم قرآن و تفسیر. به راهنمایى: دکتر کریمى، محمود. قم، 1378، 173 ص.
مدخل Qurân در دائرة المعارف دین مشتمل بر دو مقاله است: 1. متن قرآن و تاریخ آن به قلم پرفسور چارلز جوزف آدامز; 2. نقش قرآن در دین دارى اسلامى نوشته پرفسور محمود محمد ایوب. مقاله اول ترجمه و نقد و مقاله دوم فقط ترجمه است. به اعتقاد مترجم، مطالعه و بررسى اندیشه ها و آراء صاحب نظران غیرمسلمان براى محافل علمى و فرهنگى ما مغتنم بوده و ترجمه و نقد آثار آنان براى آگاهى اذهان مسلمانان نسبت به نوع نگرش مستشرقان به قرآن مفید است.
مترجم روش خود را ترجمه مفهومىِ مطابق معرفى کرده و تلاش نموده است تا ساختار ترجمه به ساختار متن اصلى هرچه نزدیک تر باشد. وى نسبت به مقاله اول به لحاظ صورى و ساختارى و نیز محتوایى انتقاد فراوان کرده و یادآور شده است که آدامز مستشرقى متعصب و مغرض نیست، هر چند اشتباهات متعددى مرتکب شده است. اما وى مقاله آقاى ایوب را ـ که استادى مسلمان و شیعى است ـ صرفاً ترجمه نموده و احیاناً برخى از مطالب آن را با مستندسازى و توضیحات همراه ساخته است.
2. اسلامى پناه، هادى. ازدواج از دیدگاه قرآن. کارشناسى ارشد، مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى;، علوم قرآن و تفسیر. به راهنمایى: حجة الاسلام اعرافى، علیرضا. قم، 1378، 114 ص.
آیات متعددى از قرآن درباره جوانب گوناگون ازدواج است. نگارنده این آیات را تفحص کرده و جوانبى از این مسأله حیاتى را از نگاه قرآن بررسى کرده است: در مقدمه، تاریخچه مختصرى از وضعیت و جایگاه زن پیش از اسلام; فصل اول به تعریف و نیز اهمیت و ضرورت ازدواج; فصل دوم منشأ طبیعى ازدواج و بیان تفاوت هاى جسمى و روحى زن و مرد در غریزه جنسى، نیاز به سکون و آرامش، نیاز به انس و مودّت، و بقاى نسل به عنوان منشأ طبیعى ازدواج; فصل سوم آثار و فواید ازدواج، اعم از اجتماعى، روانى و اقتصادى; فصل چهارم ملاک هاى انتخاب همسر; خواستگارى; فصل ششم ولایت در ازدواج دختران و بررسى نسبت ولایت با استقلال زن; و فصل هفتم برخى از سنّت هاى عصر جاهلى و اقسام نکاح را در آن عصر با استفاده از آیات قرآن مورد بحث و بررسى قرار داده است.
3. اشرفى، امیررضا. دیدگاه هاى قرآنى علاّمه بلاغى در تفسیر آلاء الرحمن (تبیین، بررسى و نقد). کارشناسى ارشد، مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى;، علوم قرآن و تفسیر. به راهنمایى: حجة الاسلام رجبى، محمود. قم، 1378، 250 ص.
علاّمه بلاغى از جمله مفسرانى است که دیدگاه هاى خود را درباره مباحث قرآنى در مقدمه و متن تفسیر گران سنگ آلاء الرحمن به گونه اى محققانه و نسبتاً جامع ارائه نموده است. تلاش نویسنده آن است که این دیدگاه ها را مورد بررسى قرار داده و به صورتى نظام مند ارائه دهد و احیاناً ملاحظاتى انتقادى بر آن ها داشته باشد. پایان نامه در سه بخش تنظیم شده است: در بخش اول، ابعاد شخصیت، استادان، شاگردان و آثار علاّمه بلاغى و نیز بررسى تفسیر او، غرض از نگارش آن، ساختار و ویژگى هایش مورد بحث قرار گرفته; بخش دوم حاوى بررسى تفصیلى دیدگاه هاى مفسّر در مقدمه تفسیرش درباب مقولاتى همچون اعجاز قرآن، تاریخ قرآن، صیانت آن، قرائتش و تفسیر آن است; و بخش سوم نیز دیدگاه هاى علاّمه بلاغى درباب محکم و متشابه و چگونگى تفسیر متشابهات، تأویل قرآن، مبانى و قواعد مفسّر، منابع و روش تفسیرى وى، مؤلفه هاى تفسیر او و چگونگى برخورد مفسّر با روایات تفسیرى مورد مداقه قرار گرفته است.
4. امینى، علیرضا. شیوه هاى ارائه اعتقادات در قرآن. کارشناسى ارشد، مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى;، علوم قرآن و تفسیر. به راهنمایى:حجة الاسلام عابدى،احمد. قم، 1379، 180 ص.
اعتقادات زیربناى نظام اخلاقى و احکام عملى دین اسلام است. شیوه هاى گوناگونى در تبیین این اعتقادات رایج است که هر کدام داراى کاستى ها و محسناتى است. قرآن کریم توانسته با روش هاى فراگیر و جذّاب، راه اعتقاد را هموار سازد. قرآن در زمینه عقیده مندى شیوه اى خاص دارد و با پیوند شیوه هاى دلیل گرایانه و اقتدا معیارى، راهى نو ترسیم مى نماید. نگارنده با رویکردى قرآنى به مسأله اعتقادات، ابعاد گوناگون مسائل اعتقادى را مورد بررسى قرار داده که برخى نتایج به دست آمده بدین قرار است:
1. قرآن میان ضرورت هر یک از اصول اعتقادى و جوانب و ابعاد آن تفکیک قایل مى شود; اصل هر کدام را بى نیاز از اثبات مى داند; ولى جوانب هر اصل را نیازمند اثبات مى داند و براى آن ها استدلال مى آورد.
2. از منظر قرآن، گاهى به اجمال، باید به غیب ایمان داشت و گاهى به تفصیل، مواردى به عنوان متعلقات ایمان برشمرده شده است.
3. از جهات بینشى و تربیتى، مى توان تقدم و تأخّرهایى براى هر یک از اصول اعتقادى در نظر گرفت.
4. قرآن در ارائه اصول اعتقادى از شیوه هاى استدلالى، تربیتى، هنرى، فطرى و اشارى بهره گرفته است.
5. انوارى، جعفر. لغزش ناپذیرى پیامبران در قرآن. کارشناسى ارشد، مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى;، علوم قرآن و تفسیر.به راهنمایى:حجة الاسلام رجبى،محمود.قم،1378،116 ص.
لغزش ناپذیرى (عصمت) پیامبران(ع) یکى از مباحث کلیدى در حوزه اعتقادى است که بدون اثبات آن، اصل رسالت پیامبران(ع) با اشکال مواجه مى شود و غرض الهى نقض مى گردد. در این رساله، این موضوع به بحث گذاشته شده و لغزش ناپذیرى پیامبران(ع) در اعتقاد، دریافت و تبلیغ وحى و مصونیت ایشان از لغزش در رفتار مبرهن گردیده است; در مقدمه، از پیشینه و ادبیات موضوع، قلمرو بحث و راز و حقیقت عصمت سخن به میان آمده; در فصل نخست، آیاتى که بر لغزش ناپذیرى پیامبران(ع) دلالت دارد; و در فصل دوم، به تفصیل آیاتى ذکر شده که مورد استناد مخالفان عصمت قرار گرفته و به نقد آن ها پرداخته شده است.
6. باقرى، على اوسط. نقد و بررسى روش تفسیرى المنار. کارشناسى ارشد، مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى;، علوم قرآن و تفسیر. به راهنمایى: حجة الاسلام مهدوى راد، محمدعلى. قم، 1379، 272 ص.
تفسیر المنار یکى از پرآوازه ترین تفاسیر قرن چهاردهم است. پدیدآورندگان این تفسیر از فعّالان عرصه اجتماعى و فرهنگى و از پیشگامان نهضت اصلاح طلبى و بازگشت به قرآن بودند و با رویکردى نو، به تفسیر قرآن اقدام کردند. از این رو، شناسایى برجستگى ها، کاستى ها، روش ها و مبانى تفسیرى این کتاب موضوعى شایسته پژوهش است. این رساله در نه فصل، به این موضوع پرداخته است: پس از فصل نخست که به کلیات بحث اختصاص یافته و در آن، موضوع، پیشینه، اهداف و انگیزه هاى انتخاب موضوع پژوهش بیان شده، در فصل دوم از وضعیت و شرایط اجتماعى فرهنگى مصر در زمان نگارش المنار (اواخر قرن 13 و اوایل قرن 14 ق) سخن به میان آمده است; در فصل سوم، زندگى علمى و عملى پدیدآورندگان المنار (محمد عبده و محمدرشید رضا) و ساختار این تفسیر بیان گردیده; در فصل چهارم، کار تفسیر از نگاه نگارندگان المنار مورد بررسى قرار گرفته و بحث هایى در باب معناى لغوى و اصطلاحى تفسیر، رابطه آن با تأویل و علوم مورد نیاز مفسر مطرح و تفاسیر و روند تفسیرى پیش از المنار نقد شده و در فصل بعد; دیدگاه پدیدآورندگان این تفسیر در باب برخى مباحث علوم قرآنى همچون اعجاز قرآن و نسخ بیان گردیده است.
نگارنده در فصل ششم، به بررسى مبانى تفسیرى المنار پرداخته و اهداف و مقاصد قرآن را از دیدگاه مفسّران و نیز قلمرو مباحث قرآن (= جامعیت قرآن) را از نگاه این تفسیر بررسى کرده; در فصل هفتم، تفسیر قرآن به قرآن، کاربرد روایات تفسیرى و به کارگیرى عقل در تفسیر مزبور را به بحث و بررسى گذاشته; در فصل هشتم، از مباحث اجتماعى و شیوه طرح آن در المنار و گرایش هاى وهّابى مسلکانه و ضد شیعى المنار سخن گفته; و در فصل پایانى، نتایج به دست آمده از پژوهش را در هجده بند ذکر کرده پیشنهادهایى ارائه نموده است.
7. تقوى دهاقانى، سیدحسین. پژوهشى درباره آیه «الرّجالُ قوّامونَ عَلىَ النّساء» و جستارى در فمنیسم (تابعیت و جنسیت). کارشناسى ارشد، مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى;، علوم قرآن و تفسیر. به راهنمایى: آیة الله معرفت، محمدهادى. قم، 1378، 183 ص.
تعیین حد و مرز قیمومیت مردان بر زنان و آشکار ساختن مراد از قیمومیت مندرج در آیه «الرّجالُ قوّامونَ عَلىَ النّساء» (نساء: 34) دست مایه پژوهش در این پایان نامه است. نگارنده در مطلع سخن، برخى پیش فرض ها و دشوارى هاى پژوهش را طرح کرده، سپس واژگان آیه موضوع پژوهش را بررسى کرده و لطافت هاى ادبى و بلاغى آن را بیان نموده; در ادامه، به بحث از مفهوم خانه و جامعه، ضرورت و فلسفه مدیریت و بیان دیدگاه هاى مختلف در این زمینه پرداخته و چگونگى استدلال معصومان(ع) به آیه مزبور، مدیریت از نظر قانون مدنى و مانند آن را مورد بحث قرار داده; آن گاه برخى برترى هاى مردان بر زنان و برخى ویژگى هاى زنان را بررسى نموده است. وى برابرى ارزش هر یک از زن و مرد را به عنوان دو عنصر در معادله انسانیت پذیرفته و بر آن است تا به کسانى که با سرمایه اندک علمى و سطحى در بازار اندیشه هاى رنگارنگ با هدف مردستیزى یا زن ستیزى، تحریف معنوى قرآن را دست مایه خود قرار داده اند، هشدار دهد.
8. توسلى، محمدحسین. نگرش قرآن به اولاد. کارشناسى ارشد، مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى;، علوم قرآنى و تفسیر. به راهنمایى: حجة الاسلام اعرافى، علیرضا، قم، 1373.
در این پایان نامه، برخى از جوانب تربیت فرزند از دیدگاه قرآن مورد بررسى قرار گرفته است. در مقدمه، «تربیت» از دیدگاه قرآن و روایات تعریف شده و اهداف آن بیان گردیده; در فصل نخست، آیات قرآن در ارتباط با موضوع پژوهش تقسیم بندى و بررسى شده; در فصل دوم، نقش اصل «گذشت و تغافل» در تربیت فرزند مورد توجه قرار گرفته، موارد لزوم، جواز و ممنوعیت به کارگیرى این اصل به بحث گذاشته شده و آثار و فواید آن را در تربیت فرزند ذکر گردیده; در فصل سوم، تفاوت هاى فردى و اهمیت توجه به آن در تربیت یاد گردیده، انواع این تفاوت ها و مقتضاى هر کدام در تربیت نشان داده شده; و در آخرین فصل، به تأثیرگذارى شداید و سختى ها در فرایند تربیت پرداخته شده و نقش مشکلات در رشد معنوى انسان ها از نگاه قرآن مورد بررسى قرار گرفته است.
9. جعفرزاده، على. نگرشى بر جنگ هاى صدر اسلام از دیدگاه قرآن. کارشناسى ارشد، مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى;، علوم قرآن و تفسیر. به راهنمایى: حجة الاسلام ابراهیمى، محمد. قم، 1373، 239 ص.
عالم مادى محل تعارض و تزاحم است و گاه این تعارض ها به بروز جنگ میان انسان ها مى انجامد. دلایل متعددى موجب بروز جنگ در جوامع بشرى است که از جمله مهم ترین آن ها، برترى جویى و توسعه طلبى است. پیامبر اکرم(ص) نیز در طول دوران رسالت خود، براى مقابله با توسعه طلبى مشرکان و اهل کتاب و نیز براى دفاع از مرزهاى اعتقادى اسلام و برطرف کردن موانع رساندن پیام اسلام، به جنگ هایى دچار آمد. به گوشه اى از عوامل و انگیزه هاى این جنگ ها در قرآن اشاره شده و صحنه هاى زیبا یا ناخوشایند برخى جنگ هاى پیامبر(ص) به تصویر کشیده شده و این تحقیق در پى بررسى و تحقیق این دسته از آیات قرآنى است. مؤلف در مقدمه، با اشاره به سابقه تاریخى جنگ در میان انسان ها، دلایل بروز این پدیده بین جوامع گوناگون را بررسى کرده است. غزوات و سریّه هایى که در آیات قرآن بدان ها اشاره شده، موضوع بررسى فصل هاى این رساله است که در آن سریه عبدالله بن جحش، جنگ بدر کبرا، جنگ بنى قینقاع، جنگ احد، جنگ حمراء الاسد، غزوه بنى نضیر، غزوه بدر صغرا، غزوه احزاب، غزوه بنى قریظه، غزوه خیبر، سریه ذات السّلاسل، غزوه حنین و غزوه تبوک مورد بحث واقع شده است. در این میان، فصل دهم و سیزدهم ـ به ترتیب ـ به بحث از صلح حدیبیه و فتح مکّه اختصاص یافته است.
10. جمشیدى، اسدالله. شرک در قرآن. کارشناسى ارشد، مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى;، علوم قرآن و تفسیر. به راهنمایى: آیة الله معرفت، محمدهادى. 1373، 114 ص.
توحید امرى است که تمام انبیا(ع) بدان فراخوانده شده اند. یکى از راه هاى شناخت ابعاد و زوایاى توحید، شناخت و بررسى شرک است; زیرا هر چیزى در مقایسه با اضداد خود بهتر شناخته مى شود. در این پایان نامه، شرک از منظر قرآن مورد بحث قرار گرفته است.
در فصل اول این رساله، نخست معناى لغوى و اصطلاحى «شرک» و تفاوت آن با «کفر» روشن شده و سپس مبانى عقیدتى مشرکان مورد بررسى قرار گرفته است; فصل دوم به بحث از اقسام و مراتب شرک اختصاص یافته و فصل سوم نمونه هاى عینى شرک در تاریخ و نیز شرک یا عدم شرک اهل کتاب را بررسى و به مشرکان معاصر بعثت پیامبر اکرم(ص) و بخشى از دیدگاه هاى شرک آمیزشان بر پایه آیات قران پرداخته، آن گاه به اختلاف مفسران در موضوع یاد شده اشاره کرده است. آخرین فصل پایان نامه به بررسى عوامل شرک اختصاص یافته و در ذیل دو بخش، عوامل درونى و بیرونى گرایش به شرک بررسى شده است.
11. حسینى کوهسارى، سیداسحاق. آرامش و فشار روانى در قرآن. کارشناسى ارشد، مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى;، علوم قرآن و تفسیر. به راهنمایى: حجة الاسلام غروى، سیدمحمد. قم، 1378، 181 ص.
فشار روانى یکى از رایج ترین بیمارى هاى عصر حاضر بوده که از رهگذر آن، خسارت هاى اجتماعى و اقتصادى بسیارى دامنگیر بشریت شده است. از سوى دیگر، قرآن نسخه شفابخشى است که مى تواند بسیارى از آلام بشرى را التیام بخشد. بررسى آرامش و فشار روانى از منظر قرآن، موضوع این رساله است که در دو بخش تدوین گردیده: نخست با نگاهى روان شناختى، موضوع بررسى شده و نشانه ها، آثار مثبت و منفى، عوامل و راه کارهاى مقابله با فشار روانى بحث گردیده و به تناسب نیاز انسان به امنیت و انگیزه امنیت جویى، انواع انگیزه ها و نیازهاى انسان را ذکر نموده است. سپس در ادامه، موضوع از نگاه قران کریم تبیین شده و دیدگاه قرآن درباره عناوین و مقولات مطرح شده بیان گردیده است.
12. رحیمیان امیرى، محمد. آسیب شناسى اجتماعى: عوامل و ریشه هاى درونى جرم و انحراف از دیدگاه قرآن. کارشناسى ارشد، مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى;، علوم قرآن و تفسیر. به راهنمایى: حجة الاسلام رجبى، محمود. قم، 1373.
یکى از مشکلاتى که انسان عصر حاضر با آن روبه رو مى باشد، رشد روزافزون جرم و جنایت است. نگارنده بر آن است که علت اصلى این مشکلات جدا شدن انسان از فطرت انسانى و آموزه هاى وحیانى است، در حالى که قرآن کریم سرشار از بینش ها و راه حل هاى عملى براى فایق آمدن بر این مشکلات و پیش گیرى از انحرافات اجتماعى مى باشد. وى با رویکردى قرآنى، عوامل و ریشه هاى درونى جرم و انحراف را مورد پژوهش قرار داده و در یک بخش به بحث از سابقه، تعریف، هدف و فایده آسیب شناسى اجتماعى، ماهیت انحراف و کج روى از منظر جامعه شناسى و ذکر برخى دیدگاه ها در این زمینه و نیز ذکر اقسام انحراف و کج روى از زاویه آسیب شناسى اجتماعى و از نگاه آیات قرآن پرداخته و در بخش دیگر، علل و عوامل پیدایش انحراف و جرم را در تبیین مفهوم عامل، علت، انگیزه و شرط جرم و نیز تک عاملى بودن جرم و انحراف و جزمیت یا عدم جزمیت عوامل آن و نیز عوامل درونى جرم و انحراف از جمله وراثت، عوامل زیستى و عوامل روانى ـ عاطفى بررسى کرده و در هر مورد آیات مربوط به موضوع را ذکر کرده است.
13. روحانى نژاد، مجتبى. ابتلا و امتحان در قرآن. کارشناسى ارشد، مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى;، علوم قرآن و تفسیر.به راهنمایى:حجة الاسلام رجبى،محمود.قم،1373،111 ص.
آزمایش انسان ها یکى از سنّت هاى الهى است که با اختیار و اراده آزاد انسان رابطه اى تنگاتنگ دارد. قرآن کریم ضمن آیاتى چند، به این موضوع پرداخته و از این سنّت سخن گفته است. این سنّت اثرى شگرف در سازندگى انسان داشته و از اهمیت شایانى در زندگى بشر برخوردار است. بحث از ابعاد گوناگون سنّت «ابتلاء» با نگاه به آیات قرآن، موضوع این رساله است. در این رساله، ابتدا واژه هاى «ابتلاء»، «فتنه»، «محق» و «تمحیص» معنا شده و مبانى و قلمرو امتحان به بحث گذاشته شده; سپس امتحان به مثابه یکى از سنّت هاى الهى بحث گردیده، ویژگى ها و ارتباط آن با دیگر سنّت هاى الهى بررسى شده; آن گاه ارکان ابتلا مورد بررسى قرار گرفته; و در نهایت، آثار امتحان و با نگاه به آیات قرآنى، هفت اثر از آثار آن در زندگى بشر چنین ذکر شده است:
1. هدایت انسان ها ; 2. تحقق ایمان واقعى; 3. تمایز صفوف; 4. زدودن ناخالصى ها از ایمان; 5. نیل به ثواب; 6. تربیت و تکامل; 7. بازگشت به سوى خداوند.
14. زارع، حسن. سیماى امر به معروف و نهى از منکر در قرآن. کارشناسى ارشد، مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى;، علوم قرآن و تفسیر. به راهنمایى: حجة الاسلام وافى یزدى، ابوالقاسم، قم، 1373، 144 ص.
«امر به معروف» و «نهى از منکر» دو واجب با اهمیت است که اگر به درستى شناسایى شود و به خوبى اجرا گردد، تأثیرى عظیم در تأمین سلامت جامعه خواهد داشت. نگارنده سیماى این دو واجب الهى را در قرآن جستوجو کرده است. وى در مقدمه، اهمیت موضوع پژوهش از نگاه قرآن و روایات را ذکر کرده; در فصل اول، معانى واژه هاى «امر»، «منکر» و «نهى» را بیان نموده و دامنه امر به معروف و نهى از منکر را با شواهد قرآنى و روایى تبیین نموده، همچنین مراتب این دو واجب را اعم از (1) تعلیم و ارشاد، (2) موعظه و نصیحت، (3) امر و نهى، و (4) اقدام عملى برشمرده; در فصل سوم، از شروط امر به معروف و نهى از منکر سخن گفته و (1) علم به معروف و منکر، (2) احتمال تأثیر، (3) استمرار بر گناه، و (4) ایمنى از ضرر و مفسده را به عنوان شروط ذکر کرده; در فصل چهارم، ویژگى هاى آمر به معروف و ناهى از منکر را مورد بحث قرار داده و ویژگى هاى اخلاقى و علمى آمر به معروف و ناهى از منکر را بررسى نموده; از فصل پنجم تا هفتم ـ به ترتیب ـ شیوه هاى صحیح و آثار و موانع امر به معروف و نهى از منکر; و در فصل هشتم، پیامدهاى ترک این دو فریضه مهم را گوشزد کرده است. در خاتمه نیز شبهه تعارض این دو فرضیه با آزادى انسان و مفاد آیه «یا اَیُّها الّذینَ آمنَوا عَلیکم اَنفسکم لاَیَضرُّکُم مَن ضَلَّ اِذَا اهتَدیتُم» (مائده: 105) را طرح کرده و بدان پاسخ گفته است.
15. زارعى، حبیب الله. تفسیر موضوعى قرآن. کارشناسى ارشد، مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى;، علوم قرآن و تفسیر. به راهنمایى: حجة الاسلام آشتیانى، محمدرضا. قم، 1378، 146 ص.
یکى از روش هاى تفسیر قرآن، که در سده اخیر بیش تر بدان توجه شده، تفسیر موضوعى قرآن است. اما با وجود نگاشته هایى ارجمند در این باب، هنوز مبانى و ماهیت این نوع تفسیر به صورت جامع تنقیح نشده است. در این پایان نامه، برخى از مبانى و جوانب تفسیر موضوعى بررسى شده است:
تبیین «تفسیر» و «تفسیر موضوعى»، بررسى اقسام سه گانه تفسیر موضوعى و تفاوت آن با تفسیر ترتیبى و قرآن به قرآن در فصل اول، تقسیم تفسیر به (1) تفسیر مفردات، (2) تفسیر آیات، (3) تفسیر موضوعى و توضیح هر یک از آن ها طى روند تکاملى تفسیر در فصل دوم; ذکر تاریخچه تفسیر موضوعى، عوامل روى آوردن به این نوع تفسیر و اهمیت و مبانى نظرى در فصل هاى سوم تا ششم; بررسى روش تفسیر موضوعى در فصل هفتم; و ذکر دلایل عقلى و نقلى درباب جواز تفسیر موضوعى و پاسخ به شبهات مطرح شده درباره این روش در دو فصل اخیر مطرح شده است.
16. سبزوارى، محسن. ولایت خاصه در قرآن. کارشناسى ارشد، مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى;، علوم قرآن و تفسیر. به راهنمایى: حجة الاسلام عبداللهى، محمود. قم، 1378، 132 ص.
آیه تبلیغ (مائده: 67) از غرر آیات قرآنى است که براى اثبات ولایت امیرمؤمنان، على بن ابى طالب(ع)، بدان استناد مى شود. این پژوهش آیه تبلیغ را به عنوان یکى از آیات ولایت خاصه به بحث گذاشته و در یک مقدمه و سه فصل، اقسام ولایت (ولایت در سرپرستى، ولایت نصرت، ولایت محبت، و ولایت دَم)، مقوله هاى هدایت، خالقیت، رازقیت، مالکیت، احیا و اماته ـ به مثابه ریشه ها و مبادى ولایت و سرپرستى ـ و اثبات انحصار آن ها براى پروردگار، و اعطاى ولایت تکوینى و تشریعى از سوى خداوند به دیگران را مطرح کرده است. در فصل نخست، مباحثى همچون سبب، زمان و مکان نزول آیه، استقلال آیه از قبل و بعد، و نزول یک جاى آیه نیز بررسى شده و نویسنده با استفاده از کتب فریقین بر نزول تمامى آیه شریفه تبلیغ به هنگام بازگشت رسول خدا(ص) از حجة الوداع در غدیر خم براى اعلام ولایت حضرت على(ع) استدلال کرده و اقوال دیگر را به نقد گذارده است.
همچنین در فصل دوم، اختلاف در قرائت «رسالته» و نیز واژه هاى «رسول»، «تبلیغ»، «رسالت» و «عصمت» به اختصار بحث شده و فصل سوم، مفاد آیه تبلیغ و موضوع تبلیغ تبیین گردیده و اهمیت مأمور به «بلّغ» از نگاه احادیث عامّه و خاصه و با استعانت از آیه ولایت (مائده: 55) و آیه اکمال (مائده: 3) بیان گردیده است.
17. شفیعى دارابى، سیدحسین. علل انکار معاد و آثار آن. کارشناسى ارشد، مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى;، علوم قرآن و تفسیر. به راهنمایى: آیة الله معرفت، محمدهادى. قم، 1378، 147 ص.
اندیشه معاد و مسأله قیامت در تاریخ اعتقادى بشر، قدمتى دیرینه دارد، توجه دادن بشر به «معاد» نیز بخشى از رسالت پیامبران الهى(ع) بوده است. با این حال، انکار معاد در طول تاریخ، همواره وجود داشته است. جستوجوى علت ها و پیامدهاى انکار معاد از منظر قرآن و روایات موضوع پژوهش این رساله است. نگارنده پس از تبیین نوع رابطه معاد و علل انکار و سیر ترسیم جایگاه ارزشى عقیده به معاد، به ذکر کلیاتى در تعریف موضوع پژوهش، پیشینه بحث و اهداف در نهایت به مفهوم «مرگ» و «معاد» و ضرورت معاداندیشى و آثار آن اشاره کرده است. در فصل دیگر، وى با دسته بندى علل انکار معاد از سوى منکران، آیات مربوط به انکار معاد را ذکر نموده و در فصل پایانى، به بررسى آثار انکار معاد از لحاظ فردى و اجتماعى پرداخته است.
18. شکریان امیرى، ناصر. حج از دیدگاه قرآن. کارشناسى ارشد، مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى;، علوم قرآن و تفسیر. به راهنمایى: حجة الاسلام رجبى، محمود. قم، 1373.
حج مراسمى است عبادى که آثار و فواید سیاسى، اقتصادى و اجتماعى بسیارى در خود نهفته دارد; در آیات و روایات از جایگاهى بلند برخوردار بوده و احکام ویژه اى درباره آن مطرح است. بررسى ابعاد، آثار و احکام این واجب الهى موضوع پژوهش این رساله است.
در بخش نخست، اهمیت و جایگاه حج از نگاه آیات و روایات و پیامدهاى ترک این فریضه; در بخش دوم، بررسى سیر تاریخى کعبه و حج در قرآن و ذکر سرگذشت کعبه و حج در دوران هاى تاریخى; در بخش سوم، بحث از عناوین، ویژگى ها و احکام کعبه در قرآن; در بخش چهارم، توجه به رابطه حج و حضرت ابراهیم خلیل(ع) در پرتو آیات; و در بخش پنجم، ابعاد معنوى، فرهنگى، سیاسى، اجتماعى و اقتصادى حج به بحث گذاشته شده است.
19. صدرى، محمدجعفر. مریم و مسیح در قرآن. کارشناسى ارشد، مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى;، علوم قرآن و تفسیر. به راهنمایى: ملکیان، مصطفى. قم، 1378، 134 ص.
نگارنده بر آن است تا دیدگاه قرآن را درباره حضرت مریم(س) و حضرت عیسى(ع) مورد بررسى قرار دهد و چهره ایشان را از نگاه قرآن آشکار سازد. این پایان نامه در سه فصل در زمینه بررسى واژه هاى «اهـل الکـتاب»، «انجیل»، «اهل الانجیل»، «الّذین اوتو الکتاب»، «الذین اوتوا نصیباً من الکتاب» و «الّذین آتیناهم الکتاب و الّذین یقرؤون الکتاب من قبل» به عنوان کلید واژه هاى بحث; بررسى اصل و نسب حضرت مریم3 و بحث درباره آیات مربوط به باردارى مادر وى و وضع حمل او و نیز مسأله ولایت و مقام و منزلت آن حضرت; و نیز ولادت، نام، لقب، مقام و منزلت و معجزات حضرت عیسى(ع) از نگاه قرآن سامان یافته است.
20. طاهرى نیا، احمد. احکام جنگ و جهاد در قرآن. کارشناسى ارشد، مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى; علوم قرآن و تفسیر. به راهنمایى: آیة الله استادى، رضا. قم، 1372، 160 ص.
یکى از احکام عملى اسلام جهاد (= جنگ مقدس) است. از نظر اسلام، جهاد احکام ویژه اى دارد که باید مسلمانان بدان ها پاى بند باشند. این رساله در بیان احکام جهاد در قرآن کریم، به پژوهش در این مباحث پرداخته است: ذکر معانى واژه هاى «جهاد»، «قتال» و «حرب»، هدف از جهاد، تاریخچه آن و نزول اولین آیه جهاد، بحث درباره آیات وجوب جهاد، مبحثى درباره کارهان، متخلفان و فراریان از جهاد و ذکر احکام هر کدام، بحث از معذوران شرکت در جهاد، طرح این سؤال که «با چه کسى باید جنگید؟» و پاسخ به آن، بیان آداب و مقررات جنگ در اسلام، جنگ در ماه هاى حرام و احکام آن، پیمان هاى نظامى، لزوم اطاعت از رهبرى و صبر و پاى دارى در جنگ از نگاه قرآن.
21. طباطبایى، سیدعلیرضا. تاریخ حدیث در قرن نهم و دهم هجرى. کارشناسى ارشد، مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى;، علوم قرآن و تفسیر. به راهنمایى: حجة الاسلام عابدى، احمد. قم، 1379.
پیوند حدیث با قرآن مجید و نقش تعیین کننده آن در تفسیر و تبیین آیات الهى بر کسى پوشیده نیست. آشنایى با تاریخ حدیث و سیر تطوّر آن در پژوهش هاى اسلامى لازم و با اهمیت است. در این پایان نامه، تاریخ حدیث شیعه در سده هاى نهم و دهم هجرى بررسى شد و در پنج فصل، سیر اجمالى تاریخ حدیث از عصر بعثت تا پایان قرن هشتم، بررسى تاریخ حدیث در قرن نهم و دهم و معرفى محدّثان بزرگ این دو قرن و بررسى شرح حال و آثار آنان، روش آن ها در نقل و تدوین حدیث، نوع احادیث منقول از آنان در موضوعات گوناگون، کیفیت نقل حدیث از لحاظ دقت یا تسامح در متن، تقطیع، نقل به مضمون، دقت در نقل سند و شرح و تفسیر احادیث، میزان توجه به منابع روایى اهل سنّت، استفاده از منابع اصیل و کهن حدیثى و اجازه حدیثى آنان و در نهایت، جمع بندى نتایج و ذکر پیشنهادهاى نگارنده آمده است.
22. عزیزى کیا، غلامعلى. آثار اجتماعى دین از دیدگاه قرآن کریم. کارشناسى ارشد، مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى;، علوم قرآن و تفسیر. به راهنمایى: حجة الاسلام رجبى، محمود. قم، 1373، 123 ص.
نگارنده در مقدمه رساله، به توضیح واژه هاى «دین» و «جامعه» و بیان رابطه این دو، نقش دین در اجتماع و تأثیر جامعه در دین و نیز هماهنگى ادیان الهى پرداخته است. در بخش اول، طى چهار فصل، کلیاتى درباب آثار اجتماعى دین مطرح شده و در آن، آثار باورهاى دینى، ارائه بینش هاى صحیح در مورد زندگى اجتماعى، مبارزه دین با عقاید خرافى و باطل و نیز جلوه هاى اهمیت دادن دین به اجتماع بیان شده است.
بخش دوم در سه فصل به بررسى نقش دین در دگرگونى هاى اجتماعى مى پردازد و دامنه دگرگونى هاى ناشى از دین و مراحل آن، شیوه دین در ایجاد دگرگونى و جهت دگرگونى را مطرح کرده است. نگارنده در این دو بخش، در پى بیان دیدگاه قرآن کریم درباره موضوعات یاد شده بوده و به قدر توان، به آیات نورانى آن استناد جسته است. خاتمه به نقد گفتار غربیان درباره کارکردهاى منفى دین اختصاص دارد.
23. علیانسب، سیدضیاءالدین. صحابه در قرآن. کارشناسى ارشد، مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى;، علوم قرآن و تفسیر. به راهنمایى: حجة الاسلام عابدى، احمد. قم، 1379، 402 ص.
این رساله نظرى دارد به موضوع «صحابه در قرآن» با تأکید بر عدالت; مسأله مورد نزاع شیعه و اهل تسنّن.
در بخش اول، معناى لغوى «صحابه» با استفاده از منابع اصیل لغت بررسى شده و سپس به معناى اصطلاحى آن پرداخته شده و دو شرط لزوم پیروى کردن و طولانى بودن مدت مصاحبت از دیدگاه لغویان و مفسران مورد بحث قرار گرفته و سپس نظر عامّه و خاصه درباره معناى «صحابه» و نیز دیدگاه هاى مختلف در معناى عدالت مورد بررسى و نقد قرار گرفته است.
در بخش دوم، براى مستندسازى نظر شیعه درباره عدالت صحابه، به چهل و پنج آیه از قرآن کریم استناد شده و پس از بررسى میزان دلالت این آیات شریفه، به بیان علماى اهل سنّت در تفسیر آیات مورد اشاره مبنى بر تأیید دیدگاه صحیح پرداخته و نتیجه گرفته شده که صحابه از حیث عدالت چند دسته اند: برخى در بالاترین درجه عصمت، برخى عادل، برخى مسلمان فاسق و برخى منافق بوده اند.
در بخش سوم، از ادلّه قرآنى اهل سنّت بر عدالت تمامى صحابه شش آیه از میان تفاسیر اهل سنّت به ترتیب تاریخى ذکر شده و مستندات آن ها مورد نقد و بررسى قرار گرفته و نیز روشن گردیده که مسأله عدالت صحابه درزمان پیامبر(ص) و قرون اولیه مطرح نبوده و سپس بر قرآن تحمیل شده است و هیچ یک از آیات مزبور نه تنها دلالتى بر عدالت تمامى صحابه ندارد، بلکه گاهى همین آیات بر فسق برخى از صحابه دلالت مى کند. در پایان، نتایج به دست آمده ذکر شده و پیشنهاداتى ارائه گردیده است.
24. فقیهى، سیداحمد. اهل البیت(ع) در قرآن مجید، کارشناسى ارشد، مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى;، علوم قرآن و تفسیر. به راهنمایى: حجة الاسلام عبداللهى، محمود. قم، 1373، 75 ص.
در قرآن مجید، آیاتى وجود دارد که در عظمت و شأن ائمّه اطهار(ع) نازل شده است. در تعداد این آیات و کمّ و کیف دلالت آن ها اختلافاتى وجود دارد که در این پایان نامه، آیه تطهیر (احزاب: 33) از جنبه هاى گوناگون مورد بررسى قرار گرفته است. رساله پس از ترجمه آیه تطهیر، به بررسى مفردات و شأن نزول و سیاق آیه شریفه پرداخته و در ادامه، مفهوم «اراده» و مراد از «اهل البیت» را از نظر لغوى، قرآنى و روایى و احیاناً تاریخى مورد بررسى قرار داده است. نویسنده در انتها، با تأکید بر تعلق اراده تشریعى خداوند بر عصمت و طهارت پنج تن آل عبا(ع) به اشکالات و شبهات مطرح شده در این باب اجمالاً پاسخ گفته است.
25. فهیمى، اکبر. مشترکات ادیان ابراهیمى از دیدگاه قرآن. کارشناسى ارشد، مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى;، علوم قرآن و تفسیر. به راهنمایى: آیت الله معرفت، محمدهادى. قم، 1378، 147 ص.
در این پایان نامه، مشترکات سه دین بزرگ الهى اسلام، یهودیت و مسیحیت از منظر قرآن مورد پژوهش قرار گرفته است. نگارنده در مقدمه، به صورت گذرا به معرفى آیین هاى زرتشت، بودا، مجوس و صابئین پرداخته; در بخش نخست، اصل وجود خدا، اوصاف او و تبیین جهان بینى ارائه شده از سوى انبیاى الهى و شخصیت آنان بر پایه معارف و آیات قرآن بحث کرده; و در بخش دوم، از احکام مشترک ادیان الهى و موارد اشتراک این ادیان در عبادات، معاملات و احکام جزایى بر اساس آیات قرآن سخن گفته است.
26. قاسمى، على محمد. برزخ در آیینه آیات و روایات. کارشناسى ارشد، مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى;، علوم قرآن و تفسیر. به راهنمایى: حجة الاسلام آشتیانى، محمدرضا. قم، 1378، 193 ص.
یکى از دغدغه هاى همیشگى بشر مسأله «سرنوشت پس از مرگ» است: آیا «مرگ» پایان زندگى است یا آغاز حیاتى دیگر؟ پس از مرگ چه عوالمى در انتظار انسان است؟ آموزه هاى دینى و آیات و روایات در این باره چه مى گویند؟ پاسخ به این پرسش ها وجهه همت نگارنده این رساله است که مسأله برزخ از نگاه آیات قرآن و روایات معصومان(ع) را طى بحث هایى درباره مرگ و حقیقت این پدیده حتمى حیات، معناى «برزخ» در قرآن، وجود کنونى برزخ، فلسفه وجودى و آثار و فواید آن، ویژگى هاى عالم برزخ، ویژگى هاى برزخیان، ارتباط برزخیان با اهل دنیا و برخى تفاوت هاى عالم برزخ و قیامت بررسى نموده است.
27. کریمى، مصطفى. قلمرو دین از دیدگاه قرآن. کارشناسى ارشد، مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى;، علوم قرآن و تفسیر. به راهنمایى: حجة الاسلام لاریجانى، صادق. قم، 1379.
در جهان انسان مدار امروز، سؤالات جدیدى فراروى دین پژوهان و دین داران قرار دارد که با وجود تلاش درخور عالمان دینى در پاسخ گویى بدان ها، همچنان جاى پژوهش دارد. در این میان، پرسش از قلمرو دین که با نگاهى نو در جامعه دینى و علمى ما مطرح شده در کشاکش پاسخ هاى گوناگون گرفتار آمده است. در این پژوهش، پاسخ قرآن کریم به این سؤال جستوجو مى شود; در بخش اول، به کلیات و نیز تعریف دین و مراتب و منابع آن پرداخته شده; در بخش دوم، با بحث از راه هاى بیرون دین در تعیین قلمرو دین و وافى به مقصود نبودن آن ها، نیاز به قرآن کریم در تعیین قلمرو دین ثابت گردیده و با پاسخ به برخى شبهات درباب رجوع به قرآن از جمله نظریه تأثیر تام انتظارات در فهم، جواز رجوع به قرآن و حجیّت پاسخ آن در این زمینه اثبات گردیده; و در بخش سوم نیز از اهداف بعثت در قرآن، آیه اکمال، جامعیت قرآن و نمونه هایى از آیات براى هر یک از قلمروها ذکر شده است.
28. محمدیان، حسین. تفاوت زن و مرد (تکویناً و تشریعاً). کارشناسى ارشد، مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى;، علوم قرآن و تفسیر. به راهنمایى: حجة الاسلام عبداللهى، محمود. قم، 1373.
بحث درباره زن و مرد، تفاوت ها و اشتراک هاى این دو و تساوى یا تفاوت حقوق آنان از جمله مسائل مورد توجه و بحث انگیز مجامع علمى و فرهنگى دنیاى معاصر است. از این رو، تبیین دیدگاه قرآن در این زمینه ها کارى است ضرورى. بحث و بررسى تفاوت زن و مرد در تکوین و تشریع با نگاهى علمى و قرآنى مورد بحث این پایان نامه است که در بخش نخست، به تفاوت موجودات (جمادات، گیاهان و حیوانات) اشاره کرده و تفاوت هاى جسمى زن و مرد را بررسى نموده و در بخش دوم، نکاتى همچون تفاوت هاى روحى زن و مرد، عواطف زنانه، زن و قضاوت، شهادت زنان، و نقش زنان در جهاد را به بحث گذاشته است.
29. موسوى، ولى الله. تقلید در قرآن. کارشناسى ارشد، مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى;، علوم قرآن و تفسیر. به راهنمایى: آیت الله معرفت، محمدهادى. قم، 1373، 149 ص.
اعتقادات پایه و اساس زندگى آدمى است و نقشى بس عظیم در سلوک و رفتار انسان دارد. قرآن کریم نیز بدین مهم پرداخته و مسائل متنوعى در این موضوع طرح کرده است. از جمله بحث هاى پر اهمیت در این زمینه، مسأله تقلید در اعتقادات است; آیا انسان با آن که از نیروى تفکر و تدبر و عقل برخوردار است مى تواند مبناى اعتقادات خویش را تقلید از دیگران ـ هر چند با عظمت باشند ـ قرار دهد یا آن که تقلید در مسائل اعتقادى مجاز نیست؟ این پایان نامه مسأله تقلید در اعتقادات را از نگاه قرآن به بحث و بررسى نشسته است: فصل نخست تقلید در اعتقادات از دیدگاه قرآن، عقل و روایات را مورد بحث قرار داده و به این نتیجه رسیده که تقلید در عقاید مردود است; فصل دوم تقلید در ربوبیت تکوینى و تشریعى، تقلید در الوهیت و تقلید در عبادت و نیز اثبات این نکته که عقاید مشرکان عهد رسالت در تمام مراتب چهارگانه شرک به تقلید از مکاتب پیشین یا نیاکان بوده; فصل سوم علل و انگیزه هاى تقلید نابجا از نگاه قرآن و عواملى همچون تعصب نابجا، ترس از دست دادن مقام و موقعیت و شخصیت گرایى به عنوان علل و انگیزه هاى تقلید از نگاه قرآن شمرده شده; و خاتمه بحث از فرجام ناخوشایند تقلید در عقاید و عواقب سوء آن را گوشزد کرده است.
30. مهدوى نیا، محمدتقى. بررسى آیات موهم تناقض. کارشناسى ارشد، مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى;، علوم قرآن و تفسیر. به راهنمایى:آیة الله معرفت،محمدهادى.قم،1378،122 ص.
این پژوهش در پى بررسى آیاتى است که به ظاهر متناقض اند و در تلاش است تا با بررسى این گونه آیات، به شبهات مطرح شده از سوى مخالفان یا ناآشنایان به کلام الهى پاسخ گوید و بدین سان، از اعجاز قرآن در هماهنگى و عدم اختلاف آیات دفاع کند.
نویسنده مدعى است کارهاى گذشتگان را تکمیل کرده و موارد جدیدى از آیه هاى موهم اختلاف را، که در گذشته مطرح نبوده، مورد بحث قرار داده و پاسخ هایى مناسب با زمان حاضر و عصر جدید ارائه نموده است. وى در بیان اعجاز قرآن در هماهنگى آیات، به پیشینه موضوع اشاره کرده و دلایل ناکافى بودن کارهاى گذشتگان را برشمرده، سپس در ادامه، واژه هاى «اختلاف» و «تدبر» را تعریف کرده و جامع نگرى، وحدت هدف، بررسى مورد به مورد و پاسخ گویى به موارد اختلاف و راه هاى اثبات هماهنگى آیات قرآن را ذکر نموده و از طریق اخیر، آیات موهم تناقض را بررسى و پاسخ هاى لازم را ارائه کرده است.
نگارنده در بخش اصلى پایان نامه، به تقسیم بندى آیات موهم تناقض و منشأ توهم تناقض در آیات قرآن پرداخته و هفده مورد از آیات به ظاهر متناقض را مورد بررسى قرار داده و به شبهات مطروح یا قابل طرح در این زمینه پاسخ گفته است.
31. میقانى، رضا. نقد و بررسى قرائت هاى قرآن و منشأ پیدایش آن. کارشناسى ارشد، مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى;، علوم قرآن و تفسیر. به راهنمایى: آیة الله معرفت، محمدهادى. قم، 1378، 243 ص.
قرائت قرآن سابقه اى هم زمان با نزول اولین آیات این کتاب الهى دارد و در دست یازیدن به نص واقعى قرآن، نقشى مهم ایفا مى کند. این موضوع کهن در بررسى قرائت هاى قرآن و منشأ پیدایش آن ها در این پایان نامه به بحث گذاشته شده و در پنج فصل، جایگاه قرائت در علوم قرآنى و معناى لغوى و اصطلاحى آن و نیز واژه هاى مشابه، فضیلت قرائت قرآن از نگاه آیات و روایات، پیشینه و تاریخ پیدایش علم قرآئت و تطوّر آن در دوران هاى پیشین، طبقات قاریان و زندگى آنان ذکر شده و در پایان، عوامل پیدایش قرائت هاى گوناگون طى سه بخش نقش عوامل طبیعى، دینى و انسانى در پیدایش این قرائت ها بیان گردیده است.