۱.
کلید واژه ها:
تاریخ کتابت قرآن قرآن های کوفی قرآن نویسی در ایران کوفی شش سطری کتابخانه و موزه ملی ملک
شمار قرآن های کوفی شش سطری به جا مانده از سده های نخست هجری چندان زیاد نیست. یکی از این نسخه های قرآنی کوفی شش سطری که احتمالاً در اواخر سده دوم هجری کتابت شده، اثری است که معدود اوراق پراکنده آن در اکنون در ایران و نیز در برخی کتابخانه ها و موزه های جهان نگهداری می شود، اما همگی از منطقه ایران به جاهای دیگر انتقال یافته اند. مقاله حاضر با شناسایی و گردآوری تصاویر اوراق باقی مانده از این قرآن کهن کوفی، این اثر را از جهت متنی، و نسخه شناختی بررسی و به تفصیل معرفی می کند. نویسنده بر این باور است که این مصحف را می توان در شمار کهن ترین تلاش های کوفی نویسی در ایران یا عراق دانست که از فرهنگ کتابت قرآن و کتاب آرایی قرآنی در ایران تأثیر پذیرفته است.
۲.
کلید واژه ها:
مشهد کتابفروشی عباسعلی پاسبان رضوی کتابفروشی پاسبان کتابفروشی باستان مؤسسه انتشار کتاب مشهدی نوروزعلی کتاب تاریخ نشر
عباسعلی پاسبان رضوی از جمله اهالی فرهنگ و نشر کتاب در شهر مشهد است. وی با راه اندازی کتابفروشی باستان که تا به امروز هم به همین نام باقی است و با فروش و نشر کتاب خدمات قابل توجهی به اهالی فرهنگ در این شهر و ایران ارائه داده است. در این مقاله مؤلف ضمن نیم نگاهی به کتابفروشی های شهر مشهد در دوره قاجار و ابتدای دوره پهلوی اول، نگاهی به فعالیت های پاسبان، شامل راه اندازی کتابفروشی پاسبان، مؤسسه انتشار کتاب و کتابفروشی و نشر باستان دارد.
۳.
کلید واژه ها:
فارسی کهن ختن چین تحول -a > -e
در شماره پنجم «نوشتگان»، نخست به نوشته های فارسی کهن از شرق دور پرداخته و برگی بازیافته از همین ناحیه را عرضه کرده ایم. در بخش دیگر، درباره تحوّل -a (< -ag < -aka- ) پایانی واژه ها به -e بحث و نمونه هایی پیش نهاده شده است که ممکن است کهن ترین شواهد این تبدیل باشد.
۴.
کلید واژه ها:
جنگ محمد هادی مازندرانی دوره صفوی کشکول قرن دوازدهم هجری
اصطلاح جُنگ شامل مجموعه هایی می شود حاوی رسائل، یادداشت ها، اشعار و گزیده نکات تاریخی و دینی که شخصی اهل ذوق، آن را در طول سالیان گردآوری کرده است. برخی از آنها رنگ ادبی یا تاریخی دارد، چنان که شماری هم صبغه دینی دارد. جُنگ محمد هادی مازندرانی نواده مجلسی اول یکی از دهها جنگی است که از دوره صفوی برجای مانده است. در این اثر، یادداشت هایی از علمای مختلف ثبت شده و شماری از آن ها نیز یادداشت های خود مازندرانی است. بعد از وی نیز کسانی در این جنگ مطالبی افزوده اند. این جنگ همانند جنگ های دیگر این دوره، نقش مهمی در شناساندن جنبه های فرهنگی و ادبی شهر اصفهان و نواحی مختلف آن دارد.
۵.
کلید واژه ها:
خسروی هروی شعر عصر تیموری فخری هروی میرزا ابوالقاسم بابر
آنچه در این نوشتار عرضه می شود، نُه غزل یافته شده از خسروی هروی شاعر قرن نهم هجری است. به نوشته امیرعلیشیر نوایی، دیوان اشعار خسروی در قرن نهم در دست مردم بوده است، ولی امروزه نسخه ای از دیوان او سراغ نداریم و نشانی از آن در فهرست ها نیافتیم. این غزلیات، اگرچه پایه چندان بلندی ندارد، ولی یادگاری از یک شاعر از یادرفته است. منبع این اشعار، دستنویسی کهن متعلق به کتابخانه فاضل احمد ترکیه و تحفهالحبیب فخری هروی است. آنچه در تذکره ها به نام او نقل شده، تنها بیت مطلع یکی از غزلیات اوست.
۶.
کلید واژه ها:
زبان لکی لک قوم لک
مدخل لک از دانشنامه ایرانیکا، مدخلی است مهم و طرف رجوع در مطالعات و تتبعات اخیر درباره مردم لک. لیکن این مدخل، علیرغم دقت نظر نویسندگان و ویراستاران دانشنامه ایرانیکا، متضمن خطایا و خبایایی است که می بایست در وقت رجوع، ملاحظات مربوط به آن نکات را در نظر آورد و تصحیحشان داشت. در برگردان حاضر، سعی شده است تا این نکات حتی المقدور تصحیح گردند و ترجمه ای پیراسته و پالوده از این مدخل عرضه گردد که محققان و متتبعان آینده را بیش از پیش به کار آید.
۷.
کلید واژه ها:
تفسیر عرفانی-شیعی قرآن تفویض قدرت خدا به انسان اندیشه فقهی و حقوقی تغییر نظام حاکم بر زمین دست کاری خلقت جسمانی منع انحصار حق مالکیت فکری
این جستار در پی آن است تا نشان دهد که شماری از فقهای شیعه امامی برخلاف منظر سنتی درفقه اسلامی تغییر و دست کاری در جسم آدمی را، مشروط به رعایت حدود اخلاقی، محیط زیستی و بهداشتی مجاز دانسته اند. این نگاه معاصر حاصل تفسیری عرفانی-شیعی از شماری از آیات قرآن مانند آیات ناظر به آفرینش انسان، حمل امانت الهی و فطرت است و بنابر این، از ویژگی هایی این چنین برخوردار است: بهره مندی از قدرت تفویضی خدا در این جهان، توانایی کشف رازهای هستی و شناخت واقعیت های جهان، خودآگاهی نسبت به خداوند و ارزش های اخلاقی. این انسان شناسی عرفانی- شیعی الهام بخش شماری از نظریات حقوقی بدین شرح گردید: 1. انسان از اعتبار تغییر نظام حاکم بر زمین برخوردار است و از این رو شبیه سازی انسانی مجاز است؛2. جنسیت انسان در محدوده سلطه و اختیار اوست و می تواند آن را تغییر دهد؛3. دستکاری در الگوهای خلقت جسمانی مانند آنچه در فناوری کمک به باروری آزمایشگاهی، بارورسازی مصنوعی، انتقال جنین و مواردی مانند آن انجام می شود، مجاز است؛4. مخالفت با تحمیل هرگونه محدودیت بر اندیشه و علم، حتّی در قالب انحصار حق «مالکیت فکری» در فناوری و دانش های زیستی.
۸.
کلید واژه ها:
قلب حدیث احادیث مقلوبه اختبار فقیه
قلب به معنای وارونه ساختن بخشی از سند یا متن حدیث با گونه های متنوع آن از جمله اسباب ضعف هماره مورد توجه دانشوران علم نقد الحدیث بوده است . احادیث آمیخته به قلب شایسته استناد نیستند و قلب عمدی حدیث سبب تضعیف راوی و از عوامل ترک احادیث او دانسته شده است. از جمله چالش های قلب حدیث مسئله مستثنیات آن هم چون بهره وری از قلب حدیث به مثابه شیوه ای برای اختبار محدّثان و فقیهان است . این مقاله به نقد و ارزیابی این مهم در تاریخ حدیث مسلمین پرداخته است .
۹.
کلید واژه ها:
مقری نیشابوری الحدود التعلیق اصطلاح نامه های کلامی مکتب کلامی شریف مرتضی کلام امامیه
قطب الدین ابوجعفر محمد بن علی بن الحسین مقری نیشابوری یکی از متکلمان نامدار امامیه در قرن ششم هجری و از پیروان مکتب کلامی شریف مرتضی (د: 436 ه .ق) موسوم به «مکتب بغداد متأخر» بوده است. از وی دو نگاشته ارزشمند کلامی با نام های الحدود و التعلیق به یادگار مانده است که هر یک از آنها از جهاتی واجد اهمیت بسیار است. کتاب الحدود اصطلاح نامه ای کلامی است که نیشابوری در آن به تعریف و تبیین اصطلاحات کلامی رایج در متون کلامی معتزلی بر بنیاد تعالیم مکتب معتزلی بهشمی پرداخته است. در مقاله حاضر، پس از بیان مقدماتی کلی در باب انواع اصطلاح نامه ها و اشاره به نقش آنها در دستیابی خوانندگان به فهم درست از عبارات و سخنان نویسندگان متون مختلف علوم اسلامی، احوال و آثار کلامی مُقرّی نیشابوری بررسی می شود. افزون بر اینها، نکاتی در خصوص ساختار و محتوای کتاب الحدود بیان می گردد و ویراست انتشاریافته از این اثر مورد سنجش و نقد قرار می گیرد. این ارزیابی نمودار آن است که ویراست یادشده از کتاب الحدود مشتمل است بر اغلاط و خطاها و افتادگی های چشمگیری که موجب نااستواری و بی اعتباری آن شده است و ضرورت ارائه چاپی منقح و محقق از آن را فرایاد می آورد.
۱۰.
کلید واژه ها:
انوری جنگ شعر نسخه خطی اشعار نویافته جنگ یحیی توفیق
انوری از جمله شاعرانی است که اشعارش هم در روزگار خودش مورد استقبال واقع شد و هم در باقی دوران از جایگاه والایی در ادبیات فارسی برخوردار بوده است. جنگ نویسان نیز مانند باقی اهالی ادب به انوری و اشعارش توجه ویژه ای داشتند. به همین خاطر، یکی از منابع مهمی که برای دستیابی به اشعار انوری و ضبط های صحیح آن وجود دارد، جنگ ها و سفینه های شعری است. در این مقاله کوشیده ایم اشعار انوری را در دستنویسی معروف به «جنگ یحیی توفیق» محفوظ در کتابخانه توفیق یحیی ترکیه -و به روایت ترقیمه، کتابت 754ه.ق- بررسی کنیم. برای این کار اولاً، اشعار نویافته او را که در دیوان انوری به تصحیح مرحوم مدرس رضوی و همچنین مرحوم نفیسی نیامده بود، معرفی کرده ایم. ثانیاً، اشعاری را که تنها در دیوان مرحوم نفیسی آمده است نقل کرده ایم و در انتها، نکاتی را درباره برخی ابیات دیگر جنگ و تصحیح پیشین این ابیات ذکر کرده ایم.
۱۱.
کلید واژه ها:
جوینی تاریخ جهان گشا شرح نقد و بررسی
یکی از ارزشمندترین متون نثر کلاسیک فارسی است که هم از نظر تاریخی و هم از نظر ادبی، بسیار درخور توجه است تاریخ جهانگشا اثر عطاملک جوینی است. از آنجا که تاکنون فقط استادان احمد خاتمی، شاهرخ موسویان ، حبیب الله عباسی و ایرج مهرکی سه شرح کامل برجلد اول این اثر نوشته اند و کوشش نموده اند که از فروبستگی ها و ابهام های معنایی موجود در متن آن گره گشایی بکنند، ولی پس از خوانش دقیق مطالب این کتاب مشاهده می کنیم که برخی از عبارات آن ، آنچنانکه سزاوار و لازم است،بِدَرستی شرح و معنا نشده است و پاره ای از نظرات شارحان محترم، با بافتار متن ناهمخوان است. همچنین از آنجاکه یکی از متون نثری که در دوره ی تحصیلات تکمیلی رشته ی زبان و ادبیات فارسی تدریس می شود همین کتاب تاریخ جهاگشای جوینی است ، لذا با هدف شرح و تبیین معنای صحیح عبارت های این کتاب، با تکیه برقراین درون متنی و برون متنی و دیگر منابع مرتبط تلاش شده است که برخی از عبارات آن بازبینی شود و معنای صحیح تری برای آن ارائه گردد. لذا در این نوشتار حاصل تلاش و یافته های نگارنده برای آگاهی دانشجویان و علاقه مندان به متون ادبی زبان فارسی ارائه شده است.
۱۲.
کلید واژه ها:
اعتقادی اعتقادات شیعی کلام شیعی صفویه شیخ صدوق شیخ مفید شاه طهماسب محمد مهدی رضوی
ابوجعفر محمد بن علی بن الحسین بن بابویه قمی (م 381) عالم بزرگ شیعه در قرن چهارم هجری است. یکی از آثار مهم باقی مانده از صدوق، کتاب الاعتقادات است که وی در این کتاب که چهل وپنج فصل دارد مهمترین عقاید شیعه را بیان کرده و آنها را با شواهد قرآنی و احادیث نبوی اثبات کرده است. پژوهش حاضر مطالعه موقعیت شیخ صدوق و کتاب اعتقادات او در دوره صفوی را بررسی می کند. سؤال اصلی پژوهش آن است که معیارهای اهمیت کتاب اعتقادات شیخ صدوق در دوره صفویه، در مقایسه با دیگر رسائل اعتقادی شیعی، در چه دامنه ای از ظرفیت های تبلیغی ترویجی در این دوره بوده و تا چه اندازه تأثیر گذار بوده است؟ این پژوهش با روش توصیفی–تحلیلی بر اساس منابع و مآخذ این دوره در پی پاسخ پرسش فوق است. یافته های پژوهش نشان می دهد در دوره صفویه از ظرفیت های موجود جامعه نظیر سیاست های فرهنگی-مذهبی شاه طهماسب، نهادهای دینی و آموزشی و متون و معارف در جهت تثبیت، نهادینه سازی و گسترش مذهب تشیع در جامعه ایران بهره گرفته شده است که سبب ترجمه شماری از آثار اصیل عربی شیعی به فارسی گردید.
۱۳.
عهد کتاب بخش جدیدی در مجله آینه پژوهش است که در آن به معرفی کتاب های تازه در حوزه مطالعات اسلامی، مطالعات ادیان، تاریخ، فرهنگ و هنر جوامع مسلمان می پردازیم. اولویت در معرفی کتاب هایی است که به فارسی ترجمه نشده اند و از سوی ناشران معتبر دانشگاهی منتشر شده اند.
دو کتابی که در این شماره معرفی می شوند عبارتند از:
عربستان پیش از اسلام: جوامع، سیاستها، آیین ها و هویت در اواخر عصر باستان
دین، شرق شناسی و مدرنیته: جنبش های مهدوی ایران و جنوب آسیا
۱۴.
نوشتار حاضر یکی از فصل های اثر تازه حسین مدرسی با نام نص و تفسیر: مکتب فقهی امام صادق است که به زودی به ترجمه مترجمان حاضر به انتشار خواهد رسید. نص و تفسیر مجلدی از سلسله منشورات دانشگاه هاروارد پیرامون بنیان گذاران نظام های حقوقی است که این مجلد آن به واکاوی مکتب فقهی امام صادق (ع) از زاویه دید حقوقی تاریخی اختصاص یافته است.
۱.
کلید واژه ها:
ترجمه قرآن ترجمه قرآن کوشا نقد ترجمه نقد ترجمه قرآن
نوشته حاضر نگاهی دوباره به ترجمه قرآن آقای محمدعلی کوشاست که علاوه بر آن، به بررسی مختصر دو دفاعیه آن نیز می پردازد. نخست دفاعیه ها به اجمال بررسی می شوند و سپس با بررسی ده صفحه از ترجمه قرآن آقای کوشا، نتیجه مقاله اولیه تأیید و تکرار می شود که ترجمه ایشان نیازمند بازنگری جدّی و ویرایش بنیادین صوری و محتوائی است. اشکالات فراوان روش شناختی، استناد نادرست به حدیث، بی دقتی در ترجمه، بی دقتی در پاورقی ها، استفاده نکردن از ظرایف و توانائی های زبان فارسی، ناهماهنگی در ترجمه عبارات مشابه، نوسان زبان ترجمه میان نثر معیار و نثر ادبی، پایبندی افراطی به متن که ثمره اش ارائه متنی با رنگ و بوی ترجمه است و بالاخره، ذکر نکردن معانی و وجوه اعرابی دیگرِ کلمات و عبارات در موارد ضروری، از جمله اشکالاتی است که در مقاله حاضر به تفصیل از آن سخن رفته است.
۳.
در میان شروح و حاشیه نویسان ریاض المسائل که تعداد سی اثر از آنها نام برده شد و نوشته شده است، از شرح و حاشیه ریاض المسائل، تألیف و ترجمه به فارسی تألیف محمود بن محمدمهدی موسی اصفهانی تاکنون نام برده نشده است. در اینجا نسخه ای از آن را که در اختیار بود، معرفی می کنیم.
۴.
کلید واژه ها:
ضرب المثل ها امثال فارسی امثال یمنی
با بررسی مثل نامه های فارسی و عربی، متوجه شباهت های بسیاری میان مثل های این دو فرهنگ می شویم. اگرچه در کشورهای عربی مثل های مشترک فراوانی رایج است، اما امثالی نیز دیده می شود که گویی تنها در یکی از آن کشورها به کار می رود. در این میان چهار کشور عراق، سوریه، فلسطین و یمن جایگاه برجسته ای دارند. نگارنده در یادداشت های جداگانه ای به بررسی مثل های مشترک این کشورها با امثال فارسی پرداخته است. در این مقاله به بررسی امثال مشترک و یکسان فارسی و یمنی پرداخته می شود.
۱.
گردآوردن و نظم بخشیدن به گفتارها و جستارها درباره دائرهالمعارف، از آغاز ورود این گونه به ایران تا به امروز، نه تنها دسترسی به آنها را برای اطلاع جویان آسان می کند، بلکه علایق و سلایق موضوعی یا کاستی های تحقیقی را نیز می نمایاند و از این رو شاید پاشیدن بذر چون وچرایی شود در عرصه دائرهالمعارف نویسی ایران. گردآوری مقاله های فارسی با موضوع دائرهالمعارف و دائرهالمعارف نویسی پیشینه قابل توجهی ندارد. به جز اهتمامی ددر جای خود ارزشمند که غالباً گزیده ای از مقاله های روزنامه ها و نیز مصاحبه ها را تا سال 1377 دربر می گیرد (مقاله های 258 و 259 همین فهرست)، کار دیگری در این باره سراغ نداریم. مقاله نامه حاضر با این هدف تدوین شده است تا شروعی باشد برای پرکردن این کاستی. این فهرست مقاله هایی را دربر می گیرد که به زبان فارسی در نشریات ایران (به جز روزنامه ها) و همچنین در مجموعه مقاله ها از ابتدا تا پایان 1401 چاپ شده است.
