جمال انصاری جابری

یکی از ارزشمندترین متون نثر کلاسیک فارسی است که هم از نظر تاریخی و هم از نظر ادبی، بسیار درخور توجه است تاریخ جهانگشا اثر عطاملک جوینی است. از آنجا که تاکنون فقط استادان احمد خاتمی، شاهرخ موسویان ، حبیب الله عباسی و ایرج مهرکی سه شرح کامل برجلد اول این اثر نوشته اند و کوشش نموده اند که از فروبستگی ها و ابهام های معنایی موجود در متن آن گره گشایی بکنند، ولی پس از خوانش دقیق مطالب این کتاب مشاهده می کنیم که  برخی از عبارات آن ، آنچنانکه سزاوار و لازم است،بِدَرستی شرح و معنا نشده است و پاره ای از نظرات شارحان محترم، با بافتار متن ناهمخوان است. همچنین از آنجاکه یکی از متون نثری که در دوره ی تحصیلات تکمیلی رشته ی زبان و ادبیات فارسی تدریس می شود همین کتاب تاریخ جهاگشای جوینی است ، لذا با هدف شرح و تبیین معنای صحیح عبارت های این کتاب، با تکیه برقراین درون متنی و برون متنی و دیگر منابع مرتبط تلاش شده است که برخی از عبارات آن بازبینی شود و معنای صحیح تری برای آن ارائه گردد. لذا در این نوشتار حاصل تلاش و یافته های نگارنده برای آگاهی دانشجویان و علاقه مندان به متون ادبی زبان فارسی ارائه شده است.

یکی از موثق ترین منابع مطالعه عهد مغول، «تاریخ جهانگشای جوینی» است که هم از نظر ادبی و هم از نظر تاریخی، اثری سترگ و درخور توجه است. با اینکه تاکنون شرح ها و تعلیقات متعددی درباره این اثر سترگ نوشته و سعی شده که گره از فروبستگی ها و ابهامات آن گشوده شود، اما هنوز به نظر می رسد که برخی از عبارات، آنچنان که بایسته است، شرح و تبیین نشده و برخی از دیدگاه های شارحان محترم با بافتار متن ناسازوار است. از این رو، در این جستار کوشش شده که با روشی توصیفی تحلیلی -با توجه به قراین درون متنی و برون متنی- برخی از عبارات تاریخ جهانگشا بازبینی و معنایی درخورتر ارائه شود؛ چنانکه عبارات «باد بر کسی جستن»، «خیمه به صحرا زدن»، «قواد»، «از راه تهتّک در کشتی نشستن»، «از تمکن رجوم بر هجوم امتناع نمودن»، «اندیشه داشتن»، «لعل ممسوح»، «مستدفئی»، «حشر»، «نفار»، «صادر و وارد»، «ابنه»، «براز»، «فرا آب دادن» و موارد دیگر در این جستار تشریح شده است.

کتاب «چهارمقاله» حجم کمی دارد؛ ولی به دلیل قدرت نمایی نویسنده ی آن در حیطه ی دو سبک نثر مرسل و نثر فنی ازلحاظ ادبی بسیار باارزش است. افزون براین، اطلاعات باارزشی که این کتاب از چهار حرفه ی دبیری، شاعری، منجمی و طبابت به دست می دهد، بر ارزش این کتاب افزوده است. همچنین این کتاب ازجهاتی نوعی تذکره نیز به حساب می آید و این ویژگی کم نظیر آن را نباید ازنظر دور داشت. لذا تردیدی نیست که دریافت و فهم زیبایی های متن این گنجینه ی ادبی و بهره مندی از آن، وابسته به درک صورت و معنای صحیح متن آن است. ازآنجاکه پس از تصحیح عالمانه ی کتاب «چهار مقاله» توسط علامه محمد قزوینی، تنها استاد محمد معین، اقدام به شرح این اثر باارزش کرده اند و درضمن شرح این کتاب، پیشنهادهایی را درخصوص تصحیح مجدد برخی از واژگان آن بیان کردند، لذا در این جستار کوشش شده است برخی از کاستی های این شرح موجود نشان داده شود و درادامه نیز پیشنهاد دکتر معین مبنی بر تصحیح مجدد برخی از واژگان این کتاب، به بوته ی نقد کشیده شود و تلاش شده است که باتکیه بر متن «چهار مقاله» و قراین دورن متنی و برون متنی و همچنین دیگر منابع مرتبط، معنایی صحیح تر و تصحیحی سازوارتر ارائه گردد.