آینه پژوهش

سنت تفسیری معتزله نه تنها به طور گسترده در سنت تفسیری امامیه باقی مانده است، بلکه شکل دهنده اصلی سنت تفسیری امامیه را نشان می دهد. نویسنده در نوشتار حاضر با بررسی دو کتاب تفسیری التهذیب فی تفسیر القرآن از حاکم جشمی و الکشاف زمخشری اثبات می کند که سنت تفسیری معتزلی در سنت های عمده تفسیری امامیه و اهل سنت جذب شده است. در راستای این هدف، نویسنده ابتدا با ارائه دلایل و شاهد مثال هایی، تأثیر تهذیب جشمی بر مجمع البیان طبرسی را مورد مداقه قرار می دهد. سپس در ادامه، تکیه رازی در مفاتیح الغیب بر الکشاف زمخشری را بررسی می نماید. وی در انتهای نوشتار جهت نشان دادن این تأثیرات، در قالب دو پیوست الف و ب، تفسیر سوره منافقون در تهذیب جشمی و نقل قول رازی از البسیط واحدی و الکشاف زمخشری را ارائه می دهد.

در قلمرو تمدن اسلامی، رده بندی، مورد توجه بسیاری از دانشمندان مسلمان بوده است. از اواسط قرن دوم تاکنون، طبقه بندی های مختلفی از علوم ارائه شده است. نویسندگان در نوشتار حاضرسعی دارند پیشینه ای از طبقه بندی علوم از سده چهارم تا چهاردهم ارائه نمایند. در ادامه، پس از ذکر شرح حال و آثار صدرالافاضل، به معرفی رساله ایضاح الادب وی که به طبقه بندی علوم اختصاص دارد و شیوه تقسیم بندی اش، می پردازند. در انتها، با ارائه تحلیلی تطبیقی از دیدگاه های صدرالافاضل و دیگر دانشوران از جمله فارابی، خوارزمی، شیرازی، طاش کوپری زاده در طبقه بندی علوم و نتیجه گیری و ارائه پیشنهادات، نوشتار خود را به پایان می رسانند.

مسأله شرایط جانشین پیامبر و چگونگی برگزیدن وی و اینکه آیا می توان با وجود فردی برتر (افضل) در جامعه انسانی، به مشروعیت حاکمیت انسان فروتری (مفضول) رسید یا خیر، از جمله مسائلی است که موجب انشعاب مسلمانان به جبهه های گوناگونی شده است. در این میان، معتزله به گفتگویی جدی در این باب روی آورده اند. نویسنده در نوشتار حاضر می کوشد تا از منظر معتزله به طرح بحث درخصوص امامت که حاکمیت جامعه را به عهده دارد، پرداخته و در سایه آن، نگره بغدادیون از جمله ابن ابی الحدید را بازنماید. در راستای این هدف، وی در ابتدای نوشتار، تطور تاریخی مکتب معتزله را بررسی و سپس بحث پیرامون مسئله رویکرد معتزلیان به مقوله امامت را به میان می آورد. نویسنده در ادامه با طرح موضوع تقدیم افضل یا فاضل، اظهار می دارد که وجوب امامت واجب است یا جواز امامت فاضل از مقولات مهم اندیشه سیاسی متکلمان است. سپس وی با پذیرش لزوم امامت افضل، به سراغ پرسش دیگر متکلمان درخصوص اینکه افضل امت پس از پیامبر کیست، رفته و مصداق افضل پس از پیامبر را بیان می دارد. ذکر دلایل افضلیت امام از دید اسکافی، قول به تفضیل در میان متأخران بصره و در نهایت، یادی از ابن حدید به عنوان شخصیتی اعتزالی از دیگر مباحث مطرح در نوشتار حاضر می باشند.

نخستین نظریه پردازان مدرن در جهان اسلام عمدتاً مصری یا در مصر بودند و حاصل تأملاتشان همواره برای دیگر نقاط جهان اسلام، شایسته توجه بوده است. کتاب فلسفه المشروع الخصاری بین الاحیاء الاسلامی و التحدیث الغربی نوشته احمد محمد جاد عبدالرازق گزارشی از اندیشه ها و نگرش های مصر معاصر و ریشه یابی آن هاست. نویسنده کتاب، جریانات موجود را به سه جریان عمده نوسازی دینی، احیاگرانه یا سلفی، و غربگرایانه و لیبرال تقسیم می کند. وی در کتاب مذکور، مهم ترین نمایندگان این جریانات و آثارشان را معرفی، طبقه بندی، و تحلیل نموده و با بیان زمینه های شکل گیری آن ها، نقاط قوت و ضعفشان را مورد بررسی قرار می دهد. نویسنده نوشتار حاضر با هدف معرفی کتاب فلسفه برنامه تمدنی اسلام از احیاگرایی اسلامی تا نوگرایی غربی، تلخیصی از محتوا و مهم ترین مطالب مندرج در کتاب را ارائه می نماید. 

یکی از آثار شیخ مجتبی قزوینی خراسانی، کتاب 5 جلدی بیان الفرقان است. جلد اول کتاب با عنوان بیان الفرقان فی توحید القرآن در زمینه توحید قرآنی و تفاوت آن با توحید به اصطلاح فلسفی و عرفانی است. با توجه به اهمیت کتاب بیان الفرقان در تبیین معارف وحیانی، نویسنده در نوشتار حاضر به معرفی کتاب مذکور همت گماشته است. وی در راستای این هدف، پس از بیان ساختار و روش تدوین کتاب، به ارائه گزارشی از محتوای جلد نخست آن و مباحث اثباتی کتاب، اقدام نموده است.

کتاب مصائب آقای ویراستار اثر محسن باغبان کتابی در زمینه ویرایش بوده که متشکل از نه دفتر و هر دفتر دربردارنده مقاله هایی مرتبط با هم است. نویسنده در نوشتار حاضر در راستای معرفی کتاب مذکور، پس از بیان ویژگی های سبکی و نقاط قوت کتاب، کاستی های آن را در بوته نقد و بررسی قرار می دهد.

کتاب هویت تمدنی: تولید و بازتولید تمدن ها در روابط بین الملل، ویراسته مارتین هال و پاتریک جکسون از مجموعه فرهنگ و دین در روابط بین الملل است. نویسندگان کتاب در گام نخست تلاش دارند تا مخاطب خود را به ارزشمند بودن تحلیل سیاست بین الملل بر حسب تمدن ها رهنمون شوند و ازین رو به رویکردهای موجود در این حوزه که عبارتند از رویکرد بنیادگرا و غیربنیادگرا می پردازند و درصدد ارائه نگاهی مثبت به مقوله تمدن هستند. نویسندگان در نوشتار حاضر به ارائه گزارشی از کتاب مذکور همت گماشته اند. کتاب از 4 بخش تشکیل شده که نویسندگان، مقالات موجود در بخش های کتاب و محتوای آن ها را مورد مداقه قرار داده اند.

فاضل بیرجندی، ریاضی دان، ستاره شناس و شارح آثار نجومی، در اهم شاخه های علوم اسلامی تبحر داشته است. آنچه امروز از آثار این دانشمند در دست می باشد را در دو عنوان می توان دسته بندی نمود: نخست آثاری که خود وی به تألیف آن ها پرداخته و دوم آثاری که در آن به شرح آثار پیشینیان مبادرت کرده است. نویسنده در نوشتار حاضر در راستای معرفی آثار فاضل بیرجندی، ابتدا آثار فارسی و عربی شناخته شده وی را بیان می دارد. در ادامه به موضوع بندی آثار بیرجندی در موضوعات نجوم و احکام نجوم، جغرافیا، کشاورزی، منطق، علوم قرآنی و ادعیه، ریاضی، صرف، فقه و طالع بینی مبادرت ورزیده است. بعلاوه طبقه بندی آثار بیرجندی بر حسب نوع تألیف شامل تألیفات، شروح و ترجمه ها و آثار منسوب و نیز پراکندگی نسخ خطی آثار وی در کتابخانه های مختلف، از دیگر مطالب مندرج در نوشته حاضر است. نویسنده در نهایت، نوشتار خود را با ارائه فهرستی از آثار موجود از بیرجندی به خط خود وی و برخی آثار چاپ شده اش، به پایان می رساند.

کتابشناسی ها به عنوان یکی از مناسب ترین منابع مرجع در گردآوری، تنظیم و اشاعه منابع مکتوب در حوزه موضوعی خاص، جایگاه ویژه ای در عرضه خدمات علمی دارند. با توجه به اهمیت کتابشناسی ها در نشان دادن وضعیت علمی موضوعات و جلوگیری از انجام کارهای تکراری از طریق اطلاع رسانی درخصوص آثار منتشر شده در حوزه های موضوعی مختلف، نویسنده در نوشتار حاضر به ارائه گزارشی از کتابشناسی های تدوین شده در حوزه حج و زیارت در داخل و خارج از کشور همت گماشته است. وی در راستای این هدف، پس از ذکر مشخصات کتابشناختی کتابشناسی ها، معرفی مختصری از محتوا و ساختار هر یک از کتابشناسی ها را ارائه می نماید.