آینه پژوهش

یکی از مهارتهای سواد اطلاعاتی، توان شناسایی و انتخاب آثار خوب و کنار نهادن آثار بد و فاقد ارزش اطلاعاتی و استنادی است. لازمه این مهارت، داشتن توان تجزیه و تحلیل اطلاعات، تفکر انتقادی و معیارهایی روشن برای ارزیابی آثار است. هدف نوشتار حاضر، پرداختن به جنبه سلبی سواد اطلاعاتی است؛ یعنی توان کنار نهادن منابعی که فاقد ارزش هستند. بر این اساس، نویسنده در پی شناسایی و معرفی معیارهایی جهت شناسایی کتاب های بد و نخواندن آنهاست. وی پانزده معیار که برخی از آنها عبارتند از: نقض ضوابط اخلاق پژوهش، کلی گویی، استفاده از نام مستعار، کهنگی منابع و اصیل نبودن و... را برشمرده و تشریح می نماید.

حدیث پس از قرآن، مهم ترین منبع برای شناخت اسلام و وضعیت دینی، سیاسی، فرهنگی و اجتماعی در سه قرن نخست اسلامی محسوب می شود و نمی توان ارزش آن را در مقام منبعی تاریخی نادیده انگاشت. حدیث پژوهان غربی نیز احادیث را به مثابه منبعی برای شناخت تاریخی از اسلام و بازسازی تاریخ اسلام از قبیل تاریخ وقایع، تاریخ تفسیر قرآن، تاریخ فقه، تاریخ کلام، تاریخ نهادهای دینی و ... مورد مطالعه قرار داده اند. از سوی دیگر، مسأله اصلی، "ارزش تاریخی" داده های حدیثی مربوط به سده های نخست اسلامی است. بحث از ارزش تاریخی داده های حدیثی به مسأله وثاقت احادیث پیوند می خورد که همواره موضوع مناقشه در میان محققان غربی بوده است. نویسنده در نوشتار حاضر ابتدا مروری اجمالی بر مطالعات حدیثی در غرب دارد. سپس در ادامه، معضل منابع اسلامی در تحقیقات غربی در زمینه تشخیص منابع مستند در مقابل منابع ادبی را مورد واکاوی قرار می دهد. در نهایت، با بیان رهیافت های کنونی محققان غربی به منابع اسلامی، نوشتار خود را به پایان می رساند.

تحلیل محتوا روشی برای دستیابی به ویژگی های مختلف پیام، دیدگاه ها و اندیشه های فرستنده پیام، علل صدور و آثار پیام است. درواقع، این روش برای تجزیه و تحلیل عینی و منتظم پیام های مختلفی که از طریق گوناگون مبادله می شوند، به کار می رود. نویسنده در نوشتار حاضر، نگاهی مروری به روش تحلیل محتوا دارد. وی نخست بعد از ارائه تعریفی از روش تحلیل محتوا، روند تکامل این روش را بررسی می نماید. سپس، تاریخچه استفاده از روش تحلیل محتوا و نیز هدف های بکارگیری این روش در پژوهش های علمی را مورد مداقه قرار می دهد. بیان مزایا، محدودیت ها، آسیب شناسی استفاده از این روش علمی، بررسی وجوه تمایز روش تحلیل محتوا با سایر روش های پژوهش، انواع آن، واحدهای محتوا در تحلیل محتوا، مراحل اجرای این روش، سنجش روایی و پایایی در آن و نهایتاً نحوه استفاده از رایانه در تحلیل محتوا، از دیگر مباحث مطرح در نوشتار حاضر می باشند.

در عصر حاضر، ترجمه قرآن یک ضرورت است و قرآن پژوهان به ترجمه کتاب الهی به زبان روز پرداخته اند تا به نیاز جامعه دینی خویش پاسخ داده و در ابلاغ حقایق قرآن سهیم باشند. نویسنده در نوشتار حاضر، به بررسی ترجمه های مشهور بویژه ترجمه های معاصر از سوره حمد می پردازد و با مقایسه آن ها، سعی در نمایش تفاوت های معنایی داشته و از این رهگذر، خطاهای احتمالی در تفسیر هر جمله از آیات سوره را در بوته نقد و بررسی قرار می دهد.

کتاب «ساحل خورشید»، گزیده ای از فراورده های ذوق شعری محمدرضا حکیمی به زبان فارسی و عربی است که توسط انتشارات علمی فرهنگی الحیاه در سال 1390 به رشته طبع درآمده است. نویسنده در نوشتار حاضر در راستای معرفی کتاب مذکور، محتوا و سبک اشعار حکیمی را مورد واکاوی قرار می دهد.

در مقاله حاضر به بررسی کتاب پیر پرنیان اندیش که گفتگویی با هوشنگ ابتهاج درباره زندگی و آثار و حیات هنری اوست، پرداخته می شود. نوینسده مقاله با آوردن نمونه هایی از متن کتاب به بررسی کتاب در بخش های مختلف مانند موسیقی، یاد بعضی نفرات، اندر باب شعر و نقش سرگذشت می پردازد و در نهایت با بیان برخی لغزش ها و کاستی چاپی و پاره از اشکال های ویرایشی و پاسخ به برخی نقدهای منتشر شده درباره کتاب به نوشته خود پایان می دهد.

کتاب تحفه الفاطمیین فی احوال قم و القمیین، یکی از مهم ترین منابع در باب قم پژوهی به شمار می رود. این کتاب، پژوهشی درباره تاریخ، جغرافیا، آثار و بناها، و رجال دین، علم و ادب قم است که آکنده از اطلاعات علمی و مبتنی بر تحقیقات کتابخانه ای و میدانی و توسط بنیاد قم پژوهی منتشر شده است. نویسنده در راستای معرفی کتاب مذکور، نخست زندگی نامه مؤلف و تألیفات وی را بیان داشته و در ادامه، محتوا و مندرجات کتاب را بررسی می نماید.

مرادخای کاپلان در کتاب "یهودیت به مثابه یک تمدن" درصدد شناخت نگرانی های هویتی و زیستی در آینده یهودیت است تا راهی برای نجات جهانی یهودیان فراهم آورد. بدین منظور، باید تمدن یهودی از نو کشف، تفسیر و برساخته شود. وی در این کتاب می کوشد دین یهودیت را نه به عنوان یک دین بلکه به عنوان یک تمدن تعریف نماید. نویسنده در نوشتار حاضر سعی در ارائه گزارشی از چارچوب و محتوای اصلی کتاب "یهودیت به مثابه یک تمدن" دارد تا از این طریق مفاد آن را برای محققان مسلمان که دغدغه تمدنی دارند و با رویکرد تمدنی درصدد حفظ هویت اسلامی در وضعیت سکولار امروز هستند، معلوم سازد. از این رو نویسنده اینگونه بیان می دارد که کاپلان در کتاب خود ابتدا، چالش هایی که فراروی یهودیت و یهودیان درساحات مختلف زندگی از جمله سیاست و اقتصاد وجود دارد را برشمرده و سپس، قابلیت های یهودیت و منابع کارکردی آن را رصد می نماید تا از بحران های موجود بکاهد. نویسنده اظهار می دارد که کاپلان در بخش اول کتاب، علل بحران را در دو مقوله عوامل فروپاشی شامل نظم سیاسی مدرن، نظم اقتصادی مدرن و ایدئولوژی مدرن و نیز مؤلفه های حفاظت از زندگی یهودی شامل عوامل درونی و محیطی، بررسی می نماید. وی در بررسی بخش دوم و سوم کتاب کاپلان بیان می دارد که کاپلان در این بخش، باارائه و توضیح مدل اصلاحی، مدل نئوارتدوکسی و مدل محافظه کار، نقدها و آسیب های هر یک را نشان داده و زمینه را برای ارائه مدل پیشنهادی خود که "یهودیت به مثابه یک تمدن" است را هموار می سازد. از این رو، نویسنده بر این مدل و ابعاد مختلف آن از نظر کاپلان اشاره می نماید. در ادامه وی اظهار می دارد که بخش چهارم کتاب کاپلان به سازمان جامعه یهودیان در ارتباط با بقیه دنیا در مقابله با چالش ها اشاره دارد و رشد دین یهودی در بخش پنجم بررسی می شود. در نهایت در بخش ششم کتاب، تورات و یهودیت به مثابه روش زندگی یهودیان آمریکا مطرح شده است.

استاد علی اصغر فقیهی، صاحب تألیفات ارزشمندی در حوزه تاریخ، مذهب و قم شناسی است که برخی از آثار او از منابع دست اول تحقیق محسوب می شود. نویسنده در نوشتار حاضر، نخست، کتابشناسی آثار چاپ شده و آثار پراکنده و منتشر نشده وی را معرفی می نماید. در ادامه، مقاله های نوشته شده توسط فقیهی را برشمرده و در نهایت، مقاله هایی که درباره ایشان به رشته تحریر درآمده اند را معرفی می نماید.