۱.
کلید واژه ها:
ابونعیم اصفهانی تاریخ اصبهان حلیه الاولیاء دلائل النبوه اصفهان مکتب حدیثی صحابه شناسی
مکتب حدیثی که عمدتا در بغداد شکل گرفت، در بسیاری از شهرهای ایران ریشه دواند. بخش مهمی در خراسان بود که منجر به تولید برخی از کتب ششگانه اهل سنت شد. در نیشابور و اصفهان و ری هم مکتب حدیثی بروز و ظهور خاص خود را داشت. حدیث، همزمان، منبع فقه، تفسیر، اخلاق و به طور کلی دین شناسی و نیز تاریخ اسلام بود. هر محدثی، می توانست در چند زمینه از علوم دینی فعال باشد. مکتب حدیثی اصفهان، بزرگانی داشت که آثار فراوانی از آنها برجای مانده است. خاندان ابن منده یکی از آنهاست. ابونعیم، یکی از چهره های اصلی مکتب حدیثی این شهر است که البته در مخالفت با بسیاری از همشهرهای اهل حدیثش، شافعی و اشعری مذهب بود. او همزمان صوفی نیز بود. میراث او در حوزه رجال و تاریخ بسیار با ارزش است. هم سیره نبوی با عنوان دلائل النبوه دارد، هم معرفه الصحابه در شرح حال اصحاب، هم تاریخ محلی با عنوان تاریخ اصبهان، و هم حلیه الاولیاء در شرح حال بزرگان و رجال دنیای اسلام. میراث تاریخی او به معنای وسیع کلمه، بسیار با ارزش است، هرچند آمیخته به تصوف و به رنگ آن است. او منابع زیادی را برای ما حفظ کرده است. این مقاله گزارش اجمالی زندگی او و میراث تاریخی وی است.
۲.
۳.
کلید واژه ها:
اختلاف قرائات قرآنی ترجمه های کهن قرآن به فارسی تفسیر های کهن قرآن به فارسی زبان شناسی تاریخی متون فارسی گویش شناسی
برگردان آیات قرآن در ترجمه ها و تفسیرهای کهن قرآن به فارسی منابعی ارزشمند برای گردآوری و بررسی اختلاف قرائات قرآنی اند که در تحقیقات قرائت شناسی به کلی مغفول مانده اند. در مقاله پیش رو، نویسنده از شیوه های دستیابی به قرائت های مختلف بر اساس ترجمه های کهن قرآن به فارسی سخن می گوید و با عرضه شواهد متنوع و متعدد راه های گوناگون فهم و کشف قرائت های قرآنیِ بازمانده در ترجمه های کهن قرآن را شرح می دهد و مخصوصاً به نمونه هایی اشاره می کند که در منابع اختلاف قرائات ذکری از آنها نیست. نویسنده، با توضیح و تبیین چند نمونه، این نکته را یادآور می شود که برای کشف قرائات قرآنی در ترجمه های قدیم فارسی، آگاهی تاریخی از زبان فارسی کهن و گویش های گوناگون آن، افزون بر آشنایی با زبان عربیِ قرآن، ضروری است.
۴.
کلید واژه ها:
شاهنامه جغرافیای تاریخی کاسان گُلزَریون سِنجَبو پرک
در این نوشته فصلی دیگر از کتاب داود منشی زاده درباره جغرافیا و تاریخ شاهنامه ترجمه شده است. خلاصه سخن او در این فصل این است که نامی که به شکل کروشان و اَشکال مشابه در نسخه های شاهنامه هست همان کاسان است و در پشت نام گُلزَریّون باید به دنبال دو جای جداگانه گشت. اشاره ای نیز به تصحیف نام سِنجَبو و رود پَرَک در نسخه های شاهنامه و متون دیگر شده است.
۵.
کلید واژه ها:
ابن عباس فقه شیعی تاریخ فقه شیعه امام علی مصنف عبدالرزاق اصفهانی ویلفرد مادلونگ
عبدالله بن عبّاس ابن عبدالمطّلب (م 68ق/ 7-686م) در مطالعات اسلامی معاصر معمولًا به عنوان یکی از پایه گذاران علوم دینی شناخته شده است. او همچنین یکی از گرداورندگان قرآن به شمار می رود که قرائات گوناگونش از آیات، بعدها همگی ثبت و ضبط شد. نقش او به عنوان «پدر علم تفسیر قرآن» نیز غیر قابل انکار است، چنان که از میان صحابه پیامبر(ص)، در حوزه شریعت(فقه و احکام) هم به عنوان یکی از پیشوایان مکتب مکّه به شمار می رود. در این میان، نقش وی در باورها و تاریخ فقه شیعه کمتر مورد توجّه قرار گرفته و نگاه سنّت شیعی امامی به او مبهم به نظر می رسد. بر همین پایه ویلفرد مادلونگ کوشیده است تا با بررسی چند نمونه، نقش و جایگاه ابن عبّاس در فقه شیعی را تا اندازه ای به تصویر بکشد. از نگاه مادلونگ، شواهد مناسبی وجود دارد که نشان دهنده تأثیر بسزای آموزه های ابن عبّاس بر عقاید و فقه شیعیان امامی نخستین است. به باور او فقه امامیه به گونه سیتماتیک و نظام مند از ایده ها و نظرات ابن عبّاس در زمینه احکام فقهی پیروی نکرده است اما تلاش کرده تا برخی شواهد را نشان دهد که بر پایه آنها فقه امامی، به عملکرد امام علی(ع) در طول دوران خلافتش، که توسّط منابع سنّی گزارش شده است، توجّهی اندک نشان داده و حتّی گاه آموزه ابن عبّاس را بر آن ترجیح داده است.
۶.
کلید واژه ها:
گنیزه افغانستان فارسی-یهودی بامیان فارسی نو
در این شماره از «نوشتگان»، گنیزه افغانستان، یکی از مهم ترین مجموعه هایِ متونِ فارسی-یهودی، به اجمال معرّفی شده است. در ادامه، به یکی از نامه هایِ متقدّمِ این مجموعه، احتمالاً از سده پنجمِ هجری، پرداخته و، ضمنِ اشاره به یک دو ویژگیِ آن، متنِ حرف نوشته و ترجمه آن را به نقل از حییم (Haim, 2012) پیش نهاده ایم. در پایان، فهرستی از واژه ها و عباراتِ متن افزوده شده است.
۷.
کلید واژه ها:
قباله حاشیه نگاری استنساخ دفاتر محضری سیاهه قباله ها دوره قاجاریه دوره صفویه
این مقاله به توصیف سنت سندنویسی به عنوان بخشی از فرهنگ مکتوب اوایل ایران مدرن می پردازد. بر خلاف نسخه برداری از کتب در دوره پیش از مدرن که به راحتی می شد انتظار داشت کتاب خوانندگانی و نسخه بردارانی دارد؛ اما نمی شد انتظار داشت قباله سنتی یا سند خصوصی نظیر مبایعه نامه، اجاره نامه، قرض نامه، عقدنامه یا وقف نامه که در محاضر شرع تنظیم می شدند، عموم مردم آن را بخوانند یا نسخه برداران آن را استنساخ کنند؛ با این وجود اسناد تاریخی نشان می دهند که گاهی بارها و بارها به این اسناد مراجعه می شد یا گاهی برآنها حاشیه می زدند، استنساخ و بعدها ثبت می شدند. به عبارت دیگر « قباله ها» زندگی خود را داشتند: در گذر زمان برخی اطلاعات به عنوان تحشیه بر آنها افزوده می شد و اطلاعات شان به دیگر انواع اسناد منتقل می گردید.
۸.
کلید واژه ها:
گویش شناسی ایرانی کردی لکی
مقصود این فصل بازکاویدن مجموعه آرای سنتی است که توسط دیوید نیل مکنزی، درباره تغییرات آوایی که به مثابه مختصه اساسی تمایزبخش گویش های گونه گون کُردی تعریف گشته اند، با در نظر آوردن این فرض که پیوستگی و ارتباط [زنجیره های گویشی] لکی در گویش شناسی ایرانی، کماکان بر ما پوشیده مانده است. مرسوم آن باشد که لکی را گویشی از [خانواده گویش های] کُردی، بعضاً گویشی انتقالی میان کُردی و لری و در مواردی منحصراً آن را یک زبان مجزا می پندارند.
۹.
کلید واژه ها:
زبان های سامی زبان آرامی عربی تلمود مفردات قرآن
مقاله حاضر به پیوندهای عمیق آرامی و عربی در میان زبان های سامی متمرکز است و مباحث آن در چهار بخش تدوین یافته است که عبارتند از: 1. درآمدی بر زبان های سامی؛ 2. پیوندهای آرامی و عربی؛ 3. پیوندهای آرامی تلمودی و عربی قرآن؛ 4. نمونه کاوی: کارکرد «دابه الأرض» (نمل: 82) در پرتو زبانهای سامی. در نهایت، بخش جمع بندی بر تأکید دوباره بر ضرورت راه اندازی رشته زبان های سامی در برخی دانشکده های علوم قرآنی می پردازد. به نظر می رسد، در زبان های سامی، آرامی و عربی از عمیق ترین و وسیع ترین پیوندها برخوردارند.
۱۰.
کلید واژه ها:
شریف مرتضی تبارشناسی نسخ خطی امامیه حسن انصاری زابینه اشمیتکه محمدعلی امیرمُعزی حسین مدرسی طباطبایی
سَیّد مرتَضی (د: 436 ھ. ق.)، ملقّب به «عَلَم الهُدی» بی تردید یکی از چند دانشمند مکتب ساز و جریان آفرین در طول تاریخ تشیّع بوده است که در تکوین و تکامل علوم دینی مختلف در مذهب امامیّه تأثیری بسزا داشته. با وجود آثار و پژوهش هایی که تاکنون درباره برخی از نگاشته ها و جوانب فکری وی منتشر شده است، همچنان کمبودهای فراوانی در این خصوص محسوس است و برای شناخت همه جانبه و دقیق از آثار و آراء شریف مرتضی در علوم مختلف باید تحقیقات و تدقیقات بس افزون تری صورت گیرد. به تازگی گامی بلند به منظور معرّفی نوشته های شریف مرتضی و دست نوشت های آنها برداشته شده است و تک نگاشتی شایسته و ارزنده در این زمینه انتشار یافته که در مقاله حاضر به برشماری برخی از وجوه اهمّیّت آن پرداخته می شود. کتاب کلان دوجلدیِ بازشناسی آثار و اندیشه شریف مرتضی در زمینه تاریخی آنها که به قلم دو استاد دانشور و برجسته مطالعات اسلامی، آقای حسن انصاری و خانم زابینه اِشمیتکه نگاشته شده است را باید مفصّل ترین کتابی قلمداد نمود که به زبان انگلیسی درباره عالمی امامی به رشته تحریر درآمده است. هدف اصلی از تألیف این اثر تدوین یک کتاب شناسیِ تا حدّ امکان جامع برای کتابها و رسائل شریف مرتَضی و معرّفی نسخه شناسانه مکتوبات او و نیز بررسی دست نوشت های آثار وی با رویکرد تاریخی و تبارشناسانه است. در این اثر همچنین، سیر کتابت و انتقال و تداول نوشته های سَیّد مرتَضی و دست نویس های آنها در ادوار مختلف مورد بحث قرار گرفته است.
۱۱.
کلید واژه ها:
شمس تبریزی شهاب الدین عباسی من و مولانا ویلیام چیتیک
کتاب من و مولانا، از آثار شاخص ویلیام چیتیک، دربردارنده روایتی است از زندگانی شمس تبریزی. چیتیک با برگزیدن تکه هایی از مقالات شمس و بازچینش آن، کوشیده برای این شخصیتِ پیدا و پنهان، زندگی نامه ای خودنوشت تدارک ببیند. این کتاب سال ها پیش به همت شهاب الدین عباسی به فارسی درآمده و همراه با برخی افزوده ها، توسط نشر مروارید انتشار یافته است. تجدید چاپ چندبارهٔ آن نیز نشانه ای است از اقبال خوانندگان فارسی زبان. در این نوشتار، بعد از گزارش اجمالی محتوا، ترجمهٔ کتاب مورد بررسی قرار گرفته و شماری از خطاهای راه یافته به متن فارسی گوشزد شده است. برخی از این خطاها ناشی از حذف های نابجا و برخی دیگر سهوالقلم های مترجم است. شماری دیگر نیز متأثر از خطاهای موجود در متن انگلیسی، یا تصحیحی از مقالات است که مترجم به آن تکیه داشته است.
۱۲.
کلید واژه ها:
رسائل العشاق و وسایل المشتاق ابیات نویافته شاعران کهن قرن ششم
گه گاه نسخه ی خطی ارزشمندی از گوشه و کنار کتابخانه های جهان بیرون کشیده می شود که مقادیر مهمی اطلاعات به ادبیات فارسی اضافه می کند. یکی از این منابع، نسخه ی نویافته ی رسائل العشاق است. رسائل العشاق و وسائل المشتاق نام تألیفی از سیفی نیشابوری شاعر و ادیب قرن ششم هجری با موضوع مکاتبه و نامه نگاری شامل صدنامه عاشقانه است. این منبع ارجمند، ذیل رسائل، شامل ابیاتی چند از شاعران کهن تا قرن ششم است که برخی از این ابیات در دواوین شاعران و دیگر کتب ادبی یافت نمی شود و تازه یاب است. در این مقاله کوشیده ایم تا اشعار نویافته ای از چند شاعر کهن را بر اساس این منبع ارائه دهیم.
۱۳.
کلید واژه ها:
زیارت عاشورا برائت تقیه کامل الزیارات مصباح المتهجد
سال هاست فقره پایانیِ زیارت عاشورای مشهور، ذهن اندیشمندان را به خود مشغول کرده است. برخی برای «عدم اصالت» آن دلایلی ارائه کرده اند و پاسخ هایی به آنان داده شده است. در مقاله «تحلیل و نقد یکی از فقره های نسخه رایج زیارت عاشورا» که در سال ۱۳۹۲ در دوفصلنامه علمی، پژوهشی « کتاب قیّم » منتشر شده است نویسندگان ارجمند کوشش کرده اند با معیارهای چهار گانه اثبات کنند: فقره پایانی زیارت عاشورا در کامل الزیارات و نیز نسخه های کهن مصباح المتهجد شیخ طوسی که مشتمل بر عبارت «ٱبْدَأْ بِهِ أَوَّلاً ثُمَّ الثّٰانیَ وَ الثَّالِثَ وَ الرَّابِعَ » نیستند، در برابر نسخه های متأخر مصباح المتهجد که مشتمل بر این عبارت هستند ترجیح دارند. نگارنده در نوشتار پیش رو به نقد و بررسی دلایل ارائه شده در این مقاله پرداخته است.
۱۴.
کلید واژه ها:
ادبیات تعلیمی اندرز نامه نویسی مخطوطات قرن هفتم اخلاق سیاسی تقریظ نویسی
اندرزنامه ها نمونه های برجسته و ارزشمندی از میراث ادبی شرقیان و دارای جایگاهی ویژه در زبان و ادبیات عربی و فارسی هستند. معمولا این گونه آثار به دور از سوگیری های ایدئولوژیک، تلاش دارند ارتباطی مؤثر و پایدار را با مخاطبین خود برقرار سازند و در این راستا از همه ی بنمایه های فرهنگی بشری بهره می جویند . نوشتار حاضر به شناساندن یکی از همین گونه آثار یعنی کتاب «آداب السیاسه بالعدل وتبیین الصادق الکریم الرفیع بالعقل من الأحمق اللئیم الوضیع بالجهل» نوشته ی المبارک بن الخلیل الخازندار البدری الموصلی الأرموی و نسخه ای گرانمایه و تازه یافت از این کتاب می پردازد . این نسخه به غیر از متن کتاب در بردارنده ی ویژگی های بی مانندی چون تقاریظی از علمای شیعی چون علی بن عیسی اربلی و عبد الکریم بن طاووس به دست نوشته خود ایشان هست
۱۵.
کلید واژه ها:
بافت نزول قرآن مطالعات عهدینی بررسی های ادبی بررسی های تاریخی
پژوهش درباره ارتباط قرآن با سنت های عهدینی و پساعهدینی سنتی دیرینه در مطالعات اسلامی خاورشناسان است. از دیرباز دو رویکرد متمایز در این زمینه وجود داشت. برخی پژوهشگران مانند گایگر، نولدکه، توری، ونزبرو و دیگران در پی اثبات خاستگاهی یهودی برای قرآن و برخی دیگر مانند آرتور جفری، ریچارد بل، لولینگ و دیگران در مقام ترسیم محیط مسیحی برای قرآن برآمده اند. به دلیل جدایی مطالعات قرآنی از مطالعات ربیانی و کشیشی پس از جنگ جهانی دوم، به همراه افزایش تخصص در خودِ این رشته های نزدیک به هم، دیگر دانشمندانی یافت نمی شوند که از مهارت و دانش زبان شناسی تاریخی لازم برای فهم قرآن به مثابه یک متن چندصدایی از دوران باستان متأخر (میان 250 تا 750 میلادی) برخوردار باشند. کتاب قرآن در بستر نزول: بررسی های ادبی تاریخی درباره محیط قرآن حاوی 39 مقاله از پژوهشگران متخصص در زمینه های مختلف مانند بافت سیاسی، اقتصادی، زبان شناختی و فرهنگی زمان نزول قرآن از یک سو تلاشی برای پاسخ به این پرسش است که آیا تحلیل ادبی دقیق خودِ متن قرآن می تواند حاوی اشاراتی برای تعیین محیط و محل پیدایش آن باشد. از سوی دیگر رویکردهای مختلف نویسندگان مقاله ها در استفاده از منابع کلاسیک اسلامی، نگاشته های یهودی و مسیحی غیرعربی و همچنین منابع کلاسیک لاتین و یونانی ترغیبی به این نوع از گفتگوهای میان رشته ای درباره قرآن است.
۱۶.
کلید واژه ها:
ترجمه قرآن نقد پاسخ نقد محمدعلی کوشا
در پى انتشار ترجمه قرآن استاد محمّدعلی کوشا، جناب آقاى علی زاهدپور به معرفى و نقد این اثر قرآنی پرداخته اند که مقاله مبسوط ایشان در شماره 199 مجله وزین «آینه پژوهش» به چاپ رسید. این نوشتار پاسخی است بر نقد جناب آقای زاهد بر ترجمه محمدعلی کوشا.
۱۷.
کلید واژه ها:
فرهنگ ها فرهنگ نامه های منظوم شعر فارسی
از نخستین سده های اسلامی لغت نامه های متعددی نگاشته شده که عمدتاً عربی به عربی هستند و برای رفع نیاز پژوهشگران متخصص آن زبان تألیف شده اند. جز این، شمار قابل توجهی از فرهنگ های عربی به فارسی نیز برای استفادهٔ پژوهشگران و عمدتاً نوآموزان فارسی زبان تدوین شده اند. در این میان فرهنگنامه هایی منظوم جهت حفظ و یادگیری آسان لغت نگاشته شده است که کهن ترین فرهنگنامه منظوم شناخته شده توسط ابونصر فراهی در سدهٔ هفتم نوشته شد. متنی که در اینجا منتشر شده است، یکی از همین نصاب ها از مؤلفی ناشناخته است به نام «تحفه الفقیر».
۱.
نکته، حاشیه، یادداشت:
«امید» به مثابت نام زن/ جویا جهانبخش
«شاه مردان» و خطای لغت نامه/ جویا جهانبخش
امیر قافله را هم تغافلی شرط است ....؛ بیتی که گویا نه از سعدی است و نه از حافظ/ جویا جهانبخش
رهی معیری و سرقت ادبی؟!: پیشکش به استاد مهدی نوریان/ عاطفه طیه، چ.ط نژند
«ملک تعالی و تقدس تو را»: درباره خوانش مصراعی از نظامی/ منوچهر فروزنده فرد
