۱.
کلید واژه ها:
کشکول کشکول مذهبی دفاتر الغموم خاندان برغانی عباس برغانی منابع کتاب منابع و مآخذ معرفی کتاب
عباس برغانی از جمله افراد خاندان برغانی یکی از موجه ترین خاندان های قزوین است که در قرن سیزدهم هجری زیسته و از این خاندان، آثار متنوعی درباره عاشورا، روضه خوانی و ... به یادگار مانده است. یکی از آثار عباس برغانی، دفاتر الغموم است که نگارنده در نوشتار حاضر، به ارائه گزارشی از این کشکول و محتوای آن بر اساس نسخه دانشگاه 7356 همت گمارده است. به زعم نویسنده، اهمیت کتاب به فهرست بلندی است که مشتمل بر حدود 150 عنوان کتاب بوده و پیش از شروع کتاب، در دو صفحه به عنوان منابع کتاب ذکر شده است. وی در نوشتار پیش رو، پس از بیان مختصری از محتوای دفاتر الغموم، فهرست منابع کتاب را مورد دقت نظر قرار داده است.
۲.
کلید واژه ها:
تمدن تمدن اسلامی تاریخ تمدن تمدن نگاری تمدن نگاری اسلامی تمدن مسلمانان تاریخ تمدن اسلامی تمدن شناسی
تاریخ تمدن، شاخه نسبتا جدیدی در شاخه های درس تاریخ است. در فرهنگ تاریخی مسلمانان، نگاه تمدنی به تاریخ نبوده و غالبا همان نگاه های سیاسی و احیانا اجتماعی غیر پویا به تاریخ گذشته وجود داشته است. درحالیکه گرایش علمی تاریخی با عنوان تاریخ تمدن مورد توجه بسیاری از مورخان دو سده اخیر اروپا قرار گرفته و با نگاه انحطاط یا ترقی به تاریخ ملت ها پرداخته شده است. به طوریکه غربی ها نگرش تاریخ تمدنی را نسبت به خودشان و سایر ملل باب کردند. نگاه تاریخ تمدنی در حوزه مطالعات اسلامی و خاورمیانه ای منجر به تأسیس گرایش تاریخ تمدن اسلامی شده است. غربی ها نخستین کتاب ها را با عناوین تاریخ تمدن اسلام و عرب نوشته اند. این نخستین باری است که می توان از شکل گیری دانش تاریخ تمدن اسلامی یاد کرد. بدین ترتیب کتاب های تاریخ تمدن اسلام و عرب به تدریج از زبان های فرنگی به عربی و بعدها به مرور به فارسی هم ترجمه شد. نویسنده در نوشتار حاضر، محور بحث خود را بر واکاوی مطالعات تمدن نگاری اسلامی قرار داده و به معرفی نخستین نگارش ها در حوزه تمدن اسلامی همت گمارده است.
۳.
کلید واژه ها:
خواجه نصیرالدین طوسی ترجمه فارسی زبده الحقائق عین القضاه همدانی فخر رازی شریف مرتضی شمس الدین محمد خفری
سلسله مقالاتی که زیر عنوان «اشارات و تنبیهات» منتشر می شود مجالی است برای طرح و تحریر جستارهای گونه گونِ انتقادی و کتابگزارانه و تُراث پژوهانه که هر یک از آن جستارها نوشتاری است کوتاه و مستقل در باب موضوعی مشخّص و ممتاز. بخش دوم از این مقالات مشتمل است بر سه نوشته و یادداشت. در «گفتاوردی از ترجمه خواجه نصیرالدّین طوسی از زبده الحقائقِ عین القضاه همدانی» با اشاره به گفتاوردی از ترجمه فارسی زبده الحقائقِ خواجه نصیرالدّین طوسی شاهدی بر درستی انتساب این اثر به خواجه ارائه شده است. «ستایش فخر رازی از شریف مرتضی» نوشتاری است در بازگفت عباراتی شایان توجّه از فخر رازی در توصیف و ستایشِ شریف مرتضی. یادداشت «انتشار مجموعه رسائل علوم عقلی شمس الدّین محمّد خَفری» نیز به معرّفیِ مختصر مجموعه ای نوانتشار از رساله های فلسفی و کلامی و منطقی خَفری اختصاص دارد.
۴.
کلید واژه ها:
کتابشناسی آثار علمی آثار غربی امام حسین (ع) غرب سیدالشهدا نوشتارهای علمی
کتابشناسی به معنای گردآوری فهرستی از نوشتارهای علمی در یک موضوع خاص، اطلاعات گسترده ای از سطح دانش موجود در حوزه مورد نظر را به دست می دهد. نویسنده در نوشتار حاضر به ارائه گزارشی از آثار علمی انگلیسی زبان پیرامون امام حسین (ع) که در غرب به رشته تحریر درآمده اند، همت گمارده است. مجموعه آثار بررسی شده در این پژوهش 838 داده شامل 476 عنوان مقاله، 300 عنوان کتاب و 62 عنوان پایان نامه دکتری و کارشناسی ارشد می باشد. این داده ها به شکل چاپی یا دیجیتالی منتشر شده و با استفاده از روش کتابخانه ای از منابع گوناگون استخراج گردیده اند و نوشتار حاضر با نگاه توصیفی به بررسی جنبه محتوایی و موضوعات مطرح شده در منابع، واژگان کلیدی در مطالعات حوزه حسینی و شناسایی نویسندگان فعال در موضوعات مرتبط با سیدالشهدا و ... می پردازد.
۵.
کلید واژه ها:
عبدالرحمن بدوی نقد تاریخی سنت اسلامی علوم عقلی عرفان و تصوف
عبدالرحمان بدوی یکی از پرتلاش ترین و در عین حال عجیب و غریب ترین محقّقان و اندیشمندان مسلمان در دوران معاصر است. بهترین گواه بر این مدعا دستاوردهای او در زمینه «علوم عقلی»، از جهت گستردگی و دقّت، است که هر پژوهشگر آگاه از دشواری های نگارش، ترجمه و تحقیق در زمینه فلسفه، منطق، کلام، عرفان و تصوّف را متعجّب می گرداند تا حدّی که فیلسوف پرکاری همچون حسن حنفی (به حق) خدمات بدوی به عقلانیت و میراث عقلی و عرفانی اسلامی را با دستاوردهای یک نسل یا یک مؤسسه پژوهشی برابر دانسته است.
تفاوت شیوه نوگرایی بدوی با دیگر نواندیشان جهان عرب آن است که بدوی تلاش کرده تا عقلانیت در جهان اسلام را از رهگذر ترجمه، تحقیق و تألیف بگستراند. او در این راه علاوه بر سنّت اسلامی به آثار فلسفی و حِکمی غیر اسلامی نیز توجّه نشان داده و تلاش کرده تا از یک سو با ترجمه، تألیف، تصحیح و احیای آثار فراموش شده، توجّه مسلمانان را به میراث عقلانی کهن خود و دیگر سرزمین ها جلب کند و از سوی دیگر دستاوردهای ارزشمند سنّت اسلامی در زمینه علوم عقلی و عرفان را به دیگران بشناساند.
این در حالی است که به نظر می رسد در زبان فارسی معرّفی شایسته ای از او و تلاش هایش وجود ندارد. نگارنده تلاش کرده تا در این نوشتار به بررسی برخی آثار بدوی و شیوه پژوهش او بپردازد.
۶.
کلید واژه ها:
علم فقه دسته بندی علوم علوم اسلامی ساختار فقه اصطلاح نامه
فقه اسلامی برای استحکام درونی و تجدید بنای خود به عناصر و لوازمی وابسته است که یکی از آنها ساختار منطقی و دسته بندی نظام یافته آن است. ساختاری که بتواند دانشی با این گستره را سازمان بخشد؛ جایگاه هر مسئله را مشخص نموده؛ دست یابی به مباحث آن را روان تر؛ و فهم مطالب آن را آسان ترنماید. ساختار منتظمی که با شبکه گسترش پذیر خود، گزارههای پیشین و پسین فقه را پذیرا باشد و با تحولات ابزارهای نوین در ذخیره سازی و جستجوهای متنوع ساده و پیشرفته و به خصوص در جستجوهایِ کارآمدِ موضوعی و شبکه ای، بکار آید. سوال اصلی آن است که برای دسته بندی نظام یافته و ساختار منطقی فقه با توقعات یادشده، چه راهکار مناسبی وجود دارد؟
دراین مقاله، دسته بندی علم فقه با نگاهی متفاوت به اصطلاح نامه فقه به عنوان شیوه ای مناسب برای تنظیم درست و کمک به دسته بندی منطقی علم فقه بررسی می شود.
۷.
۸.
کلید واژه ها:
خط کوفی ایرانی قرآن نویسی ایرانی در قرن سوم موزه ملی ایران نسخه 4289؛ موزه پارس (شیراز) نسخه کوفی مفقود؛
نسخه 4289 در موزه ملی ایران در اصل قرآنی 14 پاره بر روی پوست از قرن سوم هجری بوده که برخلاف دیگر نسخه های کهن کوفی، احتمالاً کاتبی ایرانی داشته است. مقاله حاضر با بررسی جوانب مختلف این نسخه، می کوشد سه هدف جداگانه را تأمین کند. نخست بیان ویژگی های کلی این نسخه کوفی مهم از قرن سوم هجری و تفاوت آن با دیگر نمونه های کوفی 7 سطری در قرن سوم، همراه با ارائه اطلاعاتی در خصوص دیگر اوراق و اجزای پراکنده ای که در اصل متعلّق به همین قرآن بوده اند. دوم آنکه نشان می دهد یک نسخه کوفی 7 سطری دیگر به شماره 548 که دو دهه پیش از موزه پارس (شیراز) به سرقت رفته، تکه ای دیگر از همین قرآن بوده که پس از سرقت، اوراق مختلف آن در فاصله سال های 2004 تا 2020 میلادی، در حراج های مختلف لندن (ساتبیز، کریستیز و بُنهامز) به فروش رسیده است. سوم آنکه نشان می دهد این قرآن کوفی بر خلاف تمام نمونه قرآن های حجازی و کوفی قرون نخست، از سنت «کتابت پیوسته» یا پیوسته نگاری در کتابت حروف و کلمات پیروی نکرده است. این امر احتمالاً برخاسته از سبک خاص کاتبان ایرانی (خراسان و ماوراء النهر) است که شکستن کلمات در انتهای سطر را زشت و ناپسند می دانسته اند، و در قرآن نویسی به سبک کوفی ایرانی (مشرقی) طی قرون سوم تا هفتم هجری همواره از کتابت گسسته بهره برده اند. مؤلف حدس می زند که این امر ناشی از پیوند فرهنگی مردم این مناطق با سنت کتابت به زبان های ایرانی و غیر ایرانی در خراسان، ماوراء النهر و ترکستان پیش از اسلام بوده است که بر خلاف مناطق غربی، از کتابت پیوسته پیروی نمی کرده اند.
۹.
کلید واژه ها:
منظومه های پهلوانی ادب حماسی زال رستم شاهنامه
در بیشترِ نسخه های شاهنامه روایت های کوتاه و بلندی به سخن فردوسی الحاق شده است که استخراج، چاپ و بررسی آنها در تحقیقاتِ ادبِ حماسی و پهلوانی ایران لازم است. سه روایتِ منظوم ازاین گونه داستان ها در چند دست نویس شاهنامه از سده سیزدهم به یادگار مانده که به تازگی در کتاب تهمتن نامه تصحیح و چاپ شده است. این سه روایت/ منظومه نویافته عبارت است از: تهمتن نامه (770 بیت)، زال و مقاتل دیو (557 بیت) و کوه دماوند (2568 بیت).
۱۰.
کلید واژه ها:
فرهنگ دوزبانه فرهنگ معاصر عربی فارسی فرهنگ مترجم محمدحسین باتمان غلیچ
. فرهنگ مترجم عربی فارسی که در دو جلد به کوشش جناب آقای محمدحسین باتمان غلیچ تدوین شده، گامی ارزشمند در تدوین لغت نامه های دوزبانه عربی فارسی است. مقاله حاضر به معرفی این فرهنگ و وجوه اشتراک و تمایزش با دیگر فرهنگ های همسان پرداخته، پاره ای نکات را گوشزد می کند. در پایان نیز با ارائه فهرستی از کلماتی که در این لغت نامه نیامده، پیشنهادهایی را درباره تدوین لغت نامه های جدید ارائه می نماید.
۱۱.
کلید واژه ها:
تفسیر قرآن قرآن نقد ترجمه آیات قران تفسیر روشن معانی لغات نقد کتاب ترجمه های قرآن علامه مصطفوی ادبیات زبان عرب ادبیات عرب زبان عربی
نوشتار پیش رو، بخش دوم مقاله ای است که قسمت نخست آن در شماره 183 (مرداد و شهریور 1399) آینه پژوهش به چاپ رسیده است و در آن نویسنده به نقد ترجمه مصطفوی از قرآن در کتاب تفسیر روشن، اهتمام ورزیده است. نگارنده در این بخش از مقاله، ابتدا منشأ خطاهای ترجمه را بررسی می کند و سپس با ذکر نمونه هایی از خطاهای برخاسته از توجه نداشتن مترجم به ادبیات زبان عرب و ابتنای ترجمه بر اصول و مبانی و تحقیقات لغوی اش در کتاب التحقیق فی کلمات القرآن، به نقد و واکاوی این موارد اقدام می نماید.
۱۲.
قرآن پژوهی یکی از موضوعاتی است که اقبال خاورشناسان را به خود جلب کرده است و چند دهه گذشته شاهد تولید مجموعه های بسیاری از جمله دایره المعارف ها و کتاب های تخصصی در این زمینه هستیم. رویکردهای خاورشناسان به قرآن پژوهی متفاوت بوده اما تاکنون شاهد مجموعه مدونی که با رویکرد تاریخی در معنای تخصصی خودش نبوده ایم. اواخر سال میلادی گذشته، مجموعه «قرآن مورخان» به سرپرستی محمدعلی امیرمعزی و گیوم دی با رویکردی تاریخی منتشر شد و در حال حاضر تنها اثر برجسته قرآن پژوهی معاصر به شمار می رود که به کل قرآن کریم با رویکرد مذکور پرداخته است. اهمیت این اثر ازآن رو است که جمعی از متخصصان میان رشته ای گرد هم آمدند تا با چنین رویکردی به تحلیل و بررسی زمینه های مختلف قرآنی بپردازند. این اثر در سه مجلد منتشر شده و در حال حاضر در محافل مختلف علمی جهان مورد توجه قرار گرفته است. این مقاله به تحلیل ابعاد مختلف مجموعه «قرآن مورخان» پرداخته و موضوعات مطروحه آن را تبیین کرده است.
۱۳.
کلید واژه ها:
شرق شناسان امام حسن (ع) کتاب مذهب شیعه کتاب عقیده شیعه نقد کتاب بررسی کتاب بریتانیا شرق شناسی ائمه اطهار (ع) جغرافیای تاریخی مرقد ائمه اطهار (ع) اخبار ساختگی دوایت دونالدسن پژوهش های شرق شناختی
کتاب مذهب شیعه یا عقیده شیعه اثر دوایت دونالدسن، از نخستین پژوهش های شرق شناختی در نیمه اول قرن بیستم است که به بحث درباره ائمه اطهار (ع) و مطالعه درباره جغرافیای تاریخی مراقد آنان اختصاص دارد. مؤلف در فصل ششم این کتاب درباره امام حسن (ع) سخن گفته و شرحی تاریخی از رویدادهای عصر و حیاتش به دست داده است. وی اطلاعات و اخبار خود را از برخی از منابع معتبر و منابع قصصی نامعتبر اخذ کرده و در این فصل برداشت ها و تصورات کلی خود را درباره شخصیت امام حسن (ع) و زندگی و سیره ایشان و شرایط آن عرضه می کند که به دور از حقیقت است. وی گرفتار خطاهای بزرگی شده و مجموعه ای از دروغ ها و اخبار ساختگی را به این شخصیت بزرگ نسبت داده که از نظر محتوا و سند عاری از حقیقت است. ناقد در این مقاله کوشیده است بر پایه روایت ها و اخبار متقن به نقد و بررسی این دروغ ها و اخبار ساختگی پرداخته و اعتبار منابعی را که وی بدان ها استناد جسته است، رد کند.
۱۴.
کلید واژه ها:
خاقانی شروانی دیوان قصاید شروح
همواره قصاید افضل الدّین بدیل بن علی خاقانی شروانی به استواری و دشواری موصوف بوده است. 1 این دشواری ها برخاسته از تعامل دو عنصر شگرف است: یکی دانش و اطلاعات گسترده خاقانی و دیگر قریحه و تخیّل برجسته وی که چون با هم درمی آمیزند، شعر و نثری فاخر و ماندگار خلق می شود. برای رمزگشایی و تفسیر این مشکلات از دیرباز شروحی نوشته شده که البته بخشی از آن ها به دست ما نرسیده است. 2 چنین تلاش هایی البته در دوره معاصر و قرن حاضر شتاب بیشتری گرفته و آثار متعدّدی در شرح قصاید خاقانی به رشته تحریر درآمده است. بی شک آگاهی از این منابع در خاقانی پژوهی و تحقیقات ادبی اهمّیّت ویژه ای دارد، ازاین رو در این جستار کوشیده ایم تا شروحِ هر یک از قصاید صد و سی و دوگانه خاقانی را تعیین کنیم. 3
