۱.
کلید واژه ها:
فخرالسلام انیس الاعلام کشفیات علمی قرآن اسلام قوانین غرب اعجاز قرآن حقوق غرب بیان الحق و الصدق المطلق آثار فخرالاسلام قوانین حقوقی
شهرت فخرالاسلام محمد صادق ارومیه ای به سبب کتاب انیس الاعلام وی در دایره منازعات مسیحی اسلامی در دوره اخیر قاجار است. کتاب دیگر او با عنوان بیان الحق المطلق هم به این جهت کمک کرد. او از گستره دانش نقد مسیحی برخوردار بوده و سعی کرده است آنها را در آثار خود درج نماید. بدین ترتیب، فخرالاسلام از چهره هایی است که به هر روی، جایگاه شناخته شده ای در گفتگوهای اسلام شیعی مسیحی دارد و دراین زمینه، تجربه ای از منازعات اسلامی مسیحی دوره اخیر قاجار است. نویسنده، نوشتار پیش رو را با ارائه اطلاعاتی پیرامون فخرالاسلام و محتوای اطلاعاتی آثار و نوشته های وی، آغاز نموده است. در ادامه، اندیشه های فخرالاسلام در باب علم نو و دین را که در دو فصل از دو جلد اول و چهارم بیان الحق مطرح شده است، مورد واکاوی قرار می دهد.
۲.
کلید واژه ها:
برهان الذاکرین الرساله القدسیه السماعیه خواص جواهر احجار دولتشاه بن عبدالوهاب اسپیجابی یسویه سیبری نسخهبرگردان نسخههای خطی
از سالیان دور، پژوهشگران و برخی مؤسسات مطالعات پژوهشی در روسیه، تحقیقات ارزشمندی درباره متون اسلامی و بهویژه تصوّف در روسیه انجام دادهاند. مجموعه سه رساله فارسیِ برهان الذاکرین و الرسالهُ القُدسیّهُ السَّماعیّه و خواص جواهر احجار ، که تحت عنوان کلی برهان الذاکرین به صورت نسخهبرگردان و همراه با مقدمه تحلیلی و ترجمه روسی در سال 2020 به همّتِ بنیاد مطالعاتِ ابنسینا (Ibn Sina Foundation) در مسکو منتشر شده است، از این دست کارهای تازه است. نوشته پیشرو یادداشتی است در معرفی سه رساله منتشر شده در این مجموعه. دو رساله برهان الذاکرین و خواص جواهر احجار در یک مجموعه خطی قرار دارند و رساله الرسالهُ القُدسیّهُ السَّماعیّه متعلق به نسخه خطی دیگری است. به نظر میرسد هر سه رساله نوشته دولتشاه بن عبدالوهاب حسینی اسپیجابی، از مشایخِ طریقتِ یسوی، باشند؛ هرچند در رساله خواصِ جواهرِ احجار نام مؤلف ذکر نشده است. مقدمه تحلیلی مجموعه را آقای دکتر آلفِرید کاشافُویچ بوستانوف[1] (Alfrid Kashafovich Bustanov)، استاد دانشگاه آمستردام، و ترجمه روسیِ متن رسالهها را خانم دکتر یِوْگِنیا نیکیتِنکو (Evgenia Nikitenko)، ایرانشناس و استاد زبان فارسی دانشگاه عالی اقتصاد مسکو، نوشتهاند. مجموعه نسخهبرگردانِ برهان الذاکرین در 240 صفحه، به انضمامِ نسخهبرگردان (فاکسیمیله) نسخههای خطی در پایانِ کتاب، در تیراژِ هفتصد نسخه، با حمایت و نظارتِ علمیِ بنیادِ مطالعاتِ ابنسینای روسیه و توسطِ انتشارات صدرای مسکو، چاپ و منتشر شده است.
۳.
کلید واژه ها:
قرآنهای کوفی مصاحف منسوب به ائمه قرآن امام علی علیه السلام جعل امضا یا انجامه در نسخههای قرآن
نشانه هایی در دست است که از حدود قرن چهارم هجری، کتابت و دستخط برخی از نسخههای قرآنی به خط کوفی را به امام علی علیه السلام یا دیگر صحابه، چون خلیفه سوم، عثمان بن عفان نسبت دادهاند. از سوی دیگر جستجو در مجموعههای خصوصی، موزهها و کتابخانههای ایران و جهان نشان میدهد اکنون قریب به 200 نسخه کامل یا ناقص قرآن منتسب به دستخط امام علی علیه السلام یا یکی دیگر از امامان شیعه وجود دارد. مقاله حاضر دو دسته دلیل یا مدرک تاریخی بر غیرواقعی بودن این انتسابها ارائه میدهد. نخست بر اساس متون تاریخی قدیم میکوشد نشان دهد که کهنترین اسناد مکتوب تاریخی برجا مانده از سه قرن نخست همگی فاقد چنین نسبتهاییاند. به علاوه، ذکر نام کاتب در انتها یا میانه یک نسخه قرآن امری غیر رایج در سه قرن نخست است؛ لذا وجود ترقیمه یا انجامه کاتب در انتهای بخشی از قرآن، و انتساب آن قرآن به یکی از امامان شیعه در قرن نخست، مستلزم زمان پریشی تاریخی (anachronism) است. دومین دسته از دلایل و شواهد بر جعلی بودن این انتسابها، به جوانب نسخهشناختی این مصاحف منسوب به امامان شیعه بازمیگردد. در این بخش نویسنده، نشان میدهد که برخی ویژگیهای موجود در خود این نسخهها، از جمله نوع خط (مثلاً بهکارگیری خط کوفی مشرقی)، جنس مصحف (مثلاً استفاده از کاغذ)، محتوای قرآنی (مثلاً استفاده از قرائات مختلف رسمی و شاذ)، وجود اشتباهات و سهو کاتب (که به اعتقاد شیعه، از جانب امام روی نمیدهد)، و نیز نشانههای واضحی از جعل امضا به خط کوفی، به روشنی ما را قانع میکنند که کتابت این مصاحف به دست امامان شیعه را نادرست و غیرواقعی بدانیم.
۴.
کلید واژه ها:
عمید شانهبند شعر فارسی غزل شعر قرن هشتم شاعران بدون دیوان
در طول همه سدههای شعر پارسی، کم نبودهاند شاعران بدون دیوانی که در زمانه خود در پیشبُرد ادب فارسی نقش داشتهاند و به دلیل عدم ثبت و ضبط اشعارشان در دفترهای جداگانه، یا درخشش شاعران بزرگ ادب فارسی، ستاره هنر آنها افول کرده و نقش آنها فراموش شده است. «خواجه عمید شانهبند» از زمره این شاعران بد اقبال است که نامش به تذکرههای شعر و تواریخ ادبیات نیز راه پیدا نکرده است. حتی شادروان سعید نفیسی که از ذکر گمنامترین سخنوران زبان فارسی در کتاب تاریخ نظم و نثر در ایران باز نایستاده، نام او را در شمار شاعران نیاورده است. عمید شانهبند، از غزلسرایان زبردست سده هشتم است و در سالهای میانی این قرن، آثارش به عرضه آمده و در برخی سفینههای شعر نقل شده است. در این مقاله، 25 غزل او که از منابع کهن دستیاب شده است، برای نخستین بار عرضه میگردد.
۵.
کلید واژه ها:
زندگینامه زندگینامه خودنوشت خودسرگذشتنامه میرمخدوم شریفی معرفی کتاب ذخیره العقبی فی ذم الدنیا
نویسنده در نوشتار حاضر می کوشد خواننده را با کتاب ذخیره العقبی فی ذم الدنیا که دربرگیرنده زندگی نامه خودنوشت میرمخدوم شریفی است، آشنا سازد. این اثر حاوی 9 مقاله است که هر مقاله، گزیده ای از آیات، کلمات انبیاء، احادیث خلفا و امامان، کلمات حکما و نیز اشعار و ... در موضوع زهد را دربرمی گیرد. نویسنده در راستای معرفی کتاب مذکور، فهرستی از 9 مقاله یا همان فصل های کتاب را بیان می دارد. سپس، به مطالبی که میرمخدوم شریفی در «ختم الکتاب» خوب درباره خودش از قبیل خانواده و نسب، استادان و مشایخ، و مناصب حکومتی، آورده است، می پردازد.
۶.
کلید واژه ها:
مطلعالنجوم و مجمعالعلوم نجمالدین نسفی سمرقندی نسخه تاشکند نسخه رامپور اشعار فارسی
مطلعالنجوم و مجمعالعلوم یکی از مهمترین آثار نجمالدین ابوحفص عمر بنمحمد بناحمد نسفی سمرقندی (461-537ق/1069-1142م) عالم، فقیه، صوفی، ادیب و شاعر معروف جهان اسلام و ماوراءالنهر است که به رغم اهمیت چندان مورد توجّه قرار نگرفته است. جز مقالهای که امتیاز علی عرشی سالها پیش در مجله معارف درباره آن نوشته، مطلب قابل توجّهی درخصوص آن چاپ نشده است.دلیل گمنامی مطلعالنجوم احتمالاً دیریاب و کمیاب بودن نسخههای آن است. تاکنون دو نسخه از آن به دست آمده است؛ یکی نسخه کتابخانه رضا در رامپور هندوستان و دیگری نسخه انستیتو شرقشناسی ابوریحان بیرونی تاشکند ازبکستان. نسخه تاشکند در سال 2015 میلادی به صورت عکسی توسّط انستیتو شرقشناسی ابوریحان بیرونی چاپ شده است. نگارنده در این مقاله ضمن معرفی این اثر بر اساس همین چاپ عکسی ابیات فارسی مندرج در آن را نیز برای علاقهمندان نقل کرده است. بیگمان به دلیل قدمت اثر، ابیات مندرج در آن از اهمیت ویژهای برخوردار است.
۷.
کلید واژه ها:
کلام اسلامی معنی معانی معمر معتزله عرض اعراض احوال صفات بَهشَمیه
اصطلاح «مَعنیٰ» یکی از اصطلاحات فنّی بسیار مهمّ و کلیدی در کلام قدیم اسلامی بهشمار میآید که در مسائل و مباحث مختلف کلامی فراوان بهکار رفته است. بهرغم اهمّیّت و کاربرد وافر این اصطلاح در دانش کلام، معنا و مفهوم آن با ابهام و پوشیدگی بسیاری همراه بوده است و چیستی معنای حقیقی آن نزد متکلّمان متقدّم به پرسشی بحثبرانگیز و مناقشهآمیز در تحقیقات کلامی معاصر بدل شده است. در پاسخ به این پرسش، تاکنون مقالات و جستارهای شایان توجّهی نشر یافته است و آراء و نظریّات گوناگونی در باب معنای اصطلاح «مَعنیٰ» پیش نهاده شده. در نوشتار حاضر، ضمن مروری موجز بر پژوهشهای پیشین در این مسئله، نِکاتی در خصوص مفهوم این اصطلاح ایراد میشود و سپس ادلّه باورمندان به نظریّه معانی و اشکالات ناقدان بر آن تبیین و بررسی میگردد.
۸.
کلید واژه ها:
خاقانی پشتوانه فرهنگی قصص انبیا دیوان ابراهیم (ع)
پشتوانه فرهنگی سترگ و توان سخنسرایی شگفت، دو عنصر بنیانیِ طریق غریب خاقانی است. پیوند این دو سخنی فاخر با مضامین، تصاویر و تعابیر بدیع و نو به بار آورده است. گستردگی و تنوع از ویژگیهای بارز پشتوانه فرهنگی خاقانی است. او از علومی چون طب، نجوم، تفسیر، تاریخ، جانورشناسی، کانیشناسی و ... آگاهیهای درخور توجهی داشته و در جای جای آفرینشهای ادبی خود از آنها بهره برده است. قصص انبیا با به برجستگیای که در تفاسیر و تواریخ دارد، بسیار مورد توجه خاقانی بوده است. سرگذشت حضرت ابراهیم(ع) به عنوان یکی از این قصص، جاذبههای متعددی برای خاقانی داشته که در این جستار به تبیین و تحلیل آنها پرداختهایم.
۹.
کلید واژه ها:
مدرسه ادب تهران مدارس جدید قاجاریه آموزش و پرورش در قاجار نسخه خطی انجمن ملی معارف یحیی دولتآبادی
نوشتار پیشرو با هدف معرفی برخی اسناد و مدارک پیرامون مدرسه ادب تهران و نگاهی گذرا به تاریخچه آن مدرسه فراهم شده است. مدرسه ادب در سال 1316ق. (1277ش.) به همت یحیی دولتآبادی در محله چاله میدان تهران تأسیس شده و در سال 1333ق. (1294ش.) به وزارت معارف وقت، واگذار و به صورت مدرسه دولتی درآمده است. نظام آموزشی مدرسه ادب، معرفی برخی از معلمین آن، کتابهای درسی این مدرسه، شیوه برگزاری امتحانات، مبالغ شهریه دانشآموزان، تأثیرگذاری معلمان آن در نظام آموزشی وقت، اسامی برخی محلات قدیمی تهران در اطراف مدرسه ادب از جمله موضوعاتی است که در این نوشتار مورد اشاره قرار گرفته است. پیشنهاد تغییر خط فارسی به وزارت معارف و مجلس شورای ملی از سوی یکی از مدیران مدرسه ادب از دیگر اسناد معرفی شده است. طبق اسناد موجود مدرسه ادب تهران تا ابتدای حکومت پهلوی همچنان دایر بوده و از آن پس اطلاعاتی از این مدرسه حاصل نشد. گرچه پیرامون مدارس و نظام آموزش و پرورش در ایران آثار فاخر و ارزشمندی توسط اساتید اهل تحقیق صورت نثر یافته است، اما همچنان اسناد و مدارک و مخطوطاتی در کتابخانههای مختلف ایران وجود دارد که معرفی و دسترسی به آنها میتواند فصل جدیدی در این زمینه موضوعی ایجاد کند، یا گرههای کور را از پژوهشهای قبلی بگشاید، یا در تکمله پژوهشهای انجام شده، قرار گیرد. مأخذ اسناد معرفی شده در این نوشتار کتابخانه ملی ایران، کتابخانه مجلس شورای اسلامی، و کتابخانه آیتالله العظمی بروجردی (کتابخانه مسجد اعظم قم) میباشد.
۱۰.
کلید واژه ها:
ابوالفتوح رازی پرسش و پاسخهای فقهی فقه شیعه به زبان فارسی شیعیان امامی قرن ششم
ضمن یادداشتهای برافزوده نسخه کهنی از النهایه شیخ طوسی مورخ 554ق (کتابخانه آستان قدس رضوی، ش 49277) متن کوتاهی شامل چند پرسش فقهی درباره نیت از ابوالفتوح رازی و پاسخهای او نوشته شده است. این متن از آن رو حائز اهمیت است که تنها متن فقهی مستقلی است که از ابوالفتوح رازی سراغ داریم. همچنین جزء کهنهترین متون فقه شیعی به زبان فارسی محسوب میشود.
۱۱.
کلید واژه ها:
الهینامه عطار داستانهای هندی ریشه‌شناسی مستوره/مسطوره سرپاتک
این نوشته مشتمل است بر دو یادداشت درباره دو کلمه در الهینامه عطار نیشابوری. یکی درباره مستوره و دیگری درباره سرپاتک . در یادداشت اول نویسنده کوشیده است، ضمن نقد نظر شارحِ الهینامه ، اصل کلمه مستوره یا مسطوره فارسی را به دست آورد، و در یادداشت دوم اطلاعاتی اندک بر آنچه در تعلیقات درباره نام سرپاتک آمده اضافه شده و بعضی سهوهای شارح نیز اصلاح شده است.
۱۲.
کلید واژه ها:
احیای علوم علوم سیاسی سیاستگری نظریه زوال اندیشه همروی روششناختی
استاد گرانقدر جناب آقای دکتر بشیریه پس از سالها نگارش کتب درسی و کمک درسی، به انتشار کتاب احیای علوم سیاسی - با شیوهای بسیار متفاوت- دست زدند. دغدغه اصلی ایشان، فارغ از مباحث نظری، پرداختن به مدعایی قابل اعتناء- یعنی وجود بحران در رشته علوم سیاسی- و اشاره به راهحل آن- یعنی سیاستگری- است. مشخص نیست که از دیدگاه ایشان علوم سیاسی در ایران دارای بحران است یا در جهان. سیاستگری به عنوان راهحل این بحران دارای دو ویژگی است: هنجاری بودن و توجه به بعد عمل. وجه دوم به عملی بودن این علم و راهگشا بودن آن اشاره دارد. ضرورت احیای فلسفه سیاسی و توجه به کارآمد بودن رشته علوم سیاسی از جمله امتیازات این کتاب تلقی میشود. در عین حال، نقدهایی از جمله موارد ذیل به این کتاب پرارزش میتواند وارد باشد: نقاط اشتراک و افتراق با نظریههایی مثل نظریه زوال اندیشه سیاسی در ایران، کثرت روشها (به جای زوال پارادایم خاص)، عدم توجه به بازگشت روشهای کمی (در کشورهایی مثل ایالات متحده)، عدم توجه به شرایط خاص زمانی و مکانی (مثلاً ایران اسلامی)، در نظر نگرفتن دانشهایی همچون فقه سیاسی، عدم وجود دلائل و شواهد کافی نسبت به مدعای ارائه شده، و در نظر نگرفتن «سیاست خرد».
۱۳.
کلید واژه ها:
دنا فنخا ملا رجب علی تبریزی اثبات واجب الأصل الأصیل شبهه ابنکمونه دیوان شعر سر الاسرار فی التصوف تحفه الکمال کلید بهشت
فهرستواره دستنوشتهای ایران (دنا) و فهرستگان نسخههای خطی ایران (فنخا) دو مجموعه سترگ برای شناسایی نسخههای خطی در ایران از مؤلفان متعدد در رشتههای گوناگون علوم هستند. یکی از فیلسوفانی که در این دو کتاب به آنها اشاره شده ملا رجب علی تبریزی است. در دنا (ویراست جدید) شش اثر و در فخنا چهار اثر به تبریزی نسبت داده شده است. مسئله اصلی این مقاله اعتبارسنجی نسبتهایی است که در این دو کتاب به تبریزی داده شده است. از این رو با توجه به نسخهها و فهرستها و کتابهای تراجم و تذکره سعی بر آن شده است تا این اعتبارسنجی صورت بگیرد. هدف از این مقاله از طرفی نشان دادن جایگاه نسخههای خطی منتسب به یک فیلسوف و از طرف دیگر اصلاح خطاهایی که است که درباره تبریزی در فهرستها وارد شده است. روش این مقاله به صورت کتابخانهای است. نتیجه که این مقاله به آن دست یافته این است که مدخلنویسان هر دو کتاب در فهرست و توضیح برای کتابهای تبریزی دقت لازم را به کار نبرده و در بیشتر موارد به فهرستهای دیگر اعتماد داشتهاند. از این رو خطاهای دیگر فهرستها در این دو کتاب نیز وارد شده است.
۱۴.
کلید واژه ها:
ترجمه قرآن قرآن کتاب سال 1390 سیدعلی گرمارودی حسین استادولی نقد ترجمه
نویسنده در نوشتار پیش رو، در تلاش است دو ترجمه از قرآن را (ترجمه سیدعلی گرمارودی و حسین استادولی) که حائز رتبه اول کتاب سال 1390 شده اند؛ ضمن مقایسه، در بوته نقد و بررسی قرار دهد. وی در راستای این هدف، با بیان آیاتی از سوره های قرآن هر دو ترجمه را مطابق با چاپ سوم ترجمه استادولی و چاپ دوم ترجمه گرمارودی، بیان کرده و سپس، دیدگاه خود را مطرح می سازد.
۱۵.
کلید واژه ها:
اعراب و ایرانیان اسکات ساوران کدخدایی مرغزار ترجمه نقد نشر علم
یکی از ضرورتها و شروط لازم ترجمهی آثار، بهرهمندی از دانش تخصصی و آگاهی کامل در موضوع آثار مورد نظر است. مترجمی که با ظرائف و دقائق و اصطلاحات تخصصی رشتهای خاص بیگانه باشد، بیگمان در ترجمهی اثری در زمینهی آن علم نیز کامیاب نخواهد بود. در میان ترجمهی کتب تاریخی، یکی از آثاری که اخیرا توسط نشر علم منتشر شده، کتاب «اعراب و ایرانیان» اثر اسکات ساوران و ترجمهی خانم سمانه کدخدایی مرغزار است. مروری انتقادی بر این ترجمه، نشان میدهد که مترجم محترم، به دلیل ناآشنایی با زبان عمدهی آثار تاریخ اسلام (زبان عربی) و همچنین بی اطلاعی از دانش تاریخ، در صدها مورد مرتکب خوانشهایی فاحش و سراسر غلط شده که از فهرست کتاب آغاز میشود و تا واپسین صفحهی اثر همراه خواننده باقی میماند.مقالهی پیشرو، برخی از این خطاها را تنها از قسمت ضمیمهی کتاب برشمرده و به همراه ملاحظاتی دیگر دربارهی ترجمهی اثر، عرضه نموده است.
۱۶.
کلید واژه ها:
امین الخولی مکتب ادبی شکری محمد عیاد من وصف القرآن لیوم الدین والحساب
رهیافت ادبی به تفسیر قرآن یکی از رهیافتهای نوین تفسیری است که اولین بار امین الخولی آن را معرفی کرد. شکری محمد عیاد، پیرو استادش امین الخولی، تفسیر ادبی را بهترین روش برای رسیدن به فهم آیات قرآن میداند. کتاب من وصف القرآن لیوم الدین والحساب تنها کتاب وی در زمینه مطالعات قرآنی است. این کتاب از مقدمهای نسبتا مفصل و سه فصل «مفردات»، «اسلوب» و «مرامی» (اهداف) تشکیل شده است. وی کوشیده تا در راستای اصول و مبانی مکتب ادبی و توجه به نظرات سایر مفسران و خاورشناسان به فهمی صحیح از معانی اوصاف قیامت برسد. بطوریکه از این طریق به زیباییشناسی قرآن و تأثیرات درونی و وجدانی آیات به شیوهای نوین و ادبی هنری دست یابد. در این مقاله، پس از ارائه توضیحاتی مختصر از اصول و مبانی مکتب ادبی و زندگینامه شکری عیاد، کتاب من وصف القرآن لیوم الدین والحساب را معرفی خواهیم کرد و در قسمت پایانی به برخی روشها و رویکردهای تفسیری عیاد اشاره خواهیم داشت.
