۱.
کلید واژه ها:
خواجه عبدالله انصاری تفسیر قرآن خواجه عبداللّه کشف الاسرار وعده الأبرار ابوالفضل میبدی تفسیر در قرن پنجم هجری گویش فارسی هروی ترجمه های فارسی کهن از قرآن بخشی از تفسیری کهن به پارسی
ابواسماعیل عبداللّه بن محمد بن علی انصاری هروی (396 481 ق) معروف به شیخ الاسلام یا خواجه عبداللّه انصاری از بزرگترین دانشمندان حنبلی خراسان است که در میان فارسی زبانان بیشتر به صوفی و زاهد معروف گشته است. او واعظ، محدث، مفسّر، و دانای تاریخ و انساب بود و در زمان خود تلاش بسیاری برای ترویج مذهب حنبلی در خراسان و به ویژه در زادگاهش هرات کرد. آثاری چند به عربی و فارسی از او بر جای مانده است که گاه درباره اصالت برخی از آنها، به درستی تشکیک شده است. یکی از مهم ترین آثار منسوب به وی، تفسیر او بر قرآن کریم است که میبدی در آغاز کشف الاسرار خود اظهار می دارد که آن را مختصر و مجمل دیده، و لذا در قالبی جدید بسط و تفصیلش داده است. با این همه، متن اصلی تفسیر خواجه عبداللّه انصاری که اساس کار میبدی بوده، تاکنون ناشناخته باقی مانده است. این مقاله، برای نخست بار، نسخه هایی تازه یاب از این تفسیر فارسی عربی را در دو کتابخانه خلیل حمید پاشا (در اسپارتا، ترکیه) و کتابخانه حرم علوی (در نجف اشرف) معرفی می کند، انتساب آن به خواجه عبداللّه انصاری اثبات می کند و ضمن معرفی ویژگی ها و روش تفسیری خواجه عبداللّه، به برخی از مهم ترین جوانب زبانی آن از جمله گویش فارسی هروی، واژگان کهن فارسی و نیز نحو هروی در این اثر می پردازد.
۲.
کلید واژه ها:
نهضت ترجمه علوم و فلسفه یونانی زبان سریانی زبان پهلوی اسکندریه جندیشاپور دیرهای مسیحی
این مقاله صورت مکتوب سخنرانی پاول کونیچ، محقق تازه درگذشته آلمانی، درباره ترجمه آثار یونانی به عربی است، اما توجه نویسنده در آن مخصوصاً به ترجمه های قرن دوم هجری است. نویسنده، پس از مقدمه ای کلی درباره اسباب و علل این ترجمه ها، می کوشد تا نشان دهد که بعضی از معارف و علوم یونانی و رومی، علی الخصوص در نجوم و احکام نجوم، پیش از آنکه به عربی ترجمه شود به پهلوی نیز ترجمه شده بوده و ایرانیان در انتقال این معارف به جهان اسلام نقش داشته اند و این چیزی است که می توان آن را از روی بعضی روایات و مخصوصاً پاره ای اصطلاحات استنباط کرد. به علاوه، نویسنده خواسته است قراین و اماراتی در تأیید نظریات فؤاد سزگین پیدا کند که معتقد است سرآغاز علوم اسلامی و ترجمه معارف یونانی را باید در دوره ای قدیم تر از آنچه محققان نسل پیش از او بدان معتقد بودند جستجو نمود. یادآوری باید کرد که این مقاله نشان دهنده وضع این شعبه از مطالعات در پنجاه سال قبل است.
۳.
کلید واژه ها:
حجاب فرید وجدی زنان دوره پهلوی اول کتاب زن مسلمان کتاب المرأه الجدیده کتاب زن امروز کتاب تحریر المرأه کتاب زن و آزادی کتاب المرأه المسلمه قاسم امین نقد قاسم امین
از میان مسائل بحث انگیزی که پس از برخورد دنیای غرب با دنیای اسلام پدید آمد، یکی از پرچالش ترین آنها، مسئله زن است. در میان مسائل مربوط به زن، حجاب شاخص ترین آن هاست و در درجه بعد، مسأله مشارکت زنان در امور اجتماعی، تحصیل و تساوی حقوق زن و مرد بود. مباحث مربوط به زنان، در میان عرب ها از مباحث بسیار جدی بود که به طور مرتب، آثاری از فرنگی، ترجمه یا به عربی تألیف می شد. این آثار در کل، بر فکر مسلمانان نوگرا مؤثر بود و مخالفان را نیز به واکنش و نوشتن آثاری در این زمینه وامی داشت. نویسنده در نوشتار پیش رو، آثاری که پیرامون مباحث مربوط به زنان در دوره پهلوی اول به نگارش درآمده اند را مورد مداقه قرار داده است. بعلاوه، آثار نویسندگان مصر و عراق در حوزه زنان را که در ایران تأثیرگذار بودند، معرفی می نماید. سپس، شرح مفصلی از دیدگاه های فرید وجدی در کتاب المرأه المسلمه که در نقد قاسم امین به نگارش درآمده است، ارائه می کند.
۴.
ادیبی دانشور به نام جلال الدین علی حرمی، در فاصله سال های 678 تا 705 ق، مجموعه ای از رسایل حکمی و ادبی را برای استفاده شخصی فراهم آورد. وی در آن مجموعه، در پایان رساله ها و هامش اوراق، اشعاری به فارسی و عربی از دانشمندان و چهره های سرشناس از قبیل: ابن سینا، سهروردی، خیّام، فخر رازی، ناصر خسرو، شمس الدین جوینی، برهان الدین نسفی، شیخ احمد جامی و کمال الدین مظفر کتابت کرد. در مقاله حاضر، اشعار فارسی این مجموعه را نقل و بررسی خواهیم کرد. جلال حرمی، خود از رباعی سرایان دوره ایلخانی است و گردآورنده سفینه کهن رباعیّات، بیست و سه فقره از رباعیّات او را در سفینه خود به یادگار گذاشته است.
۵.
کلید واژه ها:
میرزا عبدالله افندی علمای دوره صفویه صفویه تألیفات دوره صفویه کتابخا نه های دوره صفویه
علی رغم نقش بی بدیل میرزا عبدالله افندی در شرح حال نگاری علمای شیعه، اطلاعات ما درباره زندگی و تألیفات خود او کم و بیشتر بر اساس سخنان خودش است.این مقاله به معرفی یک سند مهم و البته مغفول درباره تألیفات افندی اختصاص دارد. میرزا زین العابدین، فرزند میرزا عبدالله افندی، بعد از وفات او در آغاز یکی از کتابهای مِلْکی پدرش فهرستی از تألیفات او را نوشته است. این فهرست علی رغم اختصار خود اطلاعات جالبی درباره افندی به دانسته های ما می افزاید. از جمله نام سه کتاب جدید افندی؛ علائق کلامی او؛ و رابطه او با شاه سلطان حسین صفوی.همچنین به مناسبت توضیحی درباره سرنوشت کتابخانه افندی ارائه شده است. بنا بر یادداشتهای افندی روی نسخه های کتابخانه اش او مدتی پیش از مرگ در حدود سال 1127ق کتابهای خود را بین فرزندانش تقسیم کرد: دو پسرش میرزا احمد و میرزا زین العابدین و دخترش خدیجه خانم. در مقاله نمونه هایی از نسخه های بخشیده شده به هر یک از فرزندان افندی معرفی شده است.
۶.
کلید واژه ها:
متون فارسی متون کهن بحر الفوائد قطب الدین نیشابوری شام احمدیَلیان
بحر الفوائد متن فارسی کهنی است که نویسنده ناشناخته اش، آن را به شیوه دائرهالمعارف موجزی از علوم دینی و معارف زمانه خود نگاشته است. در متن و نسخه های خطی کتاب، هیچ نشانی از نام نویسنده آن دیده نمی شود و پژوهشگران قبلی از جمله مصحّح آن مرحوم محمدتقی دانش پژوه نیز موفق به شناسایی وی نشده اند. نویسنده مقاله پیش رو، با ردگیری سرنخ هایی که متن کتاب در راستای شناسایی ماهیت مؤلف آن به دست می دهد، همچون مذهب و باورهای دینی مؤلف و تألیف کتاب در نیمه سده ششم هجری در سرزمین شام، و با بهره گیری از دیگر شواهد درون متنی و برون متنی، به گمانه زنی درباره ماهیت مؤلف بحر الفوائد پرداخته و یکی از فقهای شافعی ساکن شام به نام قطب الدین نیشابوری (505-578ق) را به عنوان مؤلف احتمالی آن پیشنهاد داده است.
۷.
نویسنده در نوشتار حاضر در قالب بیست وچهارمین سلسله یادداشت های با عنوان نسخه خوانی، متن چند سند را بررسی کرده است. عناوین این یادداشت ها عبارتند از:
تشیع از قم تا سبزوار در سال 700 هجری
آیا ابن سینا امامی مذهب بود؟
یک سند از پشت یک نسخه خطی
یک نمونه حکم قضایی از دوره قاجار
پرداخت مخارج دوره آبستنی
یادداشت هایی در باره چهار زلزله در پشت یک نسخه
در نجف اشرف خوش گذشته است!
تخریب میخانه شیراز
۸.
کلید واژه ها:
آموزش زبان فارسی در جهان ایرج افشار تازه ها و پاره های ایرانشناسی
ایرج افشار را با عناوین علمی پرشماری می شناسیم؛ ایرانشناس، کتابشناس، نسخه پژوه، مؤلّف، مصحّح، فهرست نگار، پژوهشگر و مدیر نشریات گرانسنگ ایرانی. او در هر کدام از این تخصّص ها سرآمد زمان بود و در همه آنها می کوشید فرهنگ ایرانی و زبان فارسی را گسترش دهد و برتری بخشد. اما پژوهشگران به جنبه ای از دانش و کاووش او کمتر پرداخته اند و آن کوشش او در گسترش زبان فارسی در جهان است. این جستار می کوشد تا بینش، تلاش ایرج افشار را در شناخت و شناساندن آموزش زبان فارسی در جهان بکاود، این کاوش را براساس یادداشت های او در تازه ها و پاره های ایرانشناسی در مجلّه بخارا انجام می پذیرد.
۹.
۱۰.
کلید واژه ها:
خیام شناسی رباعی پژوهی رباعیات اصیل خیام رباعیات خیامانه
کتاب رباعیات خیام و خیامانه های پارسی واپسین اثری است که درباره سنجش و ارزیابی رباعیات خیام و شناخت رباعیات اصیل او و جدا کردن آنها از رباعیات منسوب به وی منتشر شده است. در این کتاب، پس از معرفی و نقد و بررسی معیارهای گوناگونی که پژوهشگران ایرانی و خارجی در صد و بیست سال گذشته برای شناخت رباعیات اصیل خیام به کار گرفته اند، شیوه ای تازه و نوین عرضه شده است. این شیوه مبتنی است بر سه روشِ شناسایی و ارزیابی منابع کهن و توجه به اصل تکرار و تواتر، پالایش رباعیات خیام از رباعیات شاعرانی که به او نسبت یافته است و اصل رعایت قافیه های چهارگانه در سرودن رباعی در روزگار خیام. در ادامه بر مبنای این سه معیار، 20 رباعی اصیل خیام شناسایی و معرفی شده است. همچنین 49 رباعی که احتمال انتساب آنها به خیام زیاد است، در دسته «رباعیات محتمل» قرار گرفته و در نهایت نشان داده شده است که انتساب 51 رباعی که برخی از آنها بسیار مشهورند و همواره در زمره رباعیات مسلم الصدور خیام به شمار آمده اند، مردود یا دست کم مشکوک است. این اثر ارزنده که حاصل سه دهه تحقیق و پژوهش متمرکز و مستمر علی میرافضلی است، در این جستار به کوتاهی معرفی شده است.
۱۱.
کلید واژه ها:
ترجمه قرآن قرآن کتاب سال 1390 سیدعلی گرمارودی حسین استادولی نقد ترجمه
نویسنده در نوشتار پیش رو، در تلاش است دو ترجمه از قرآن را (ترجمه سیدعلی گرمارودی و حسین استادولی) که حائز رتبه اول کتاب سال 1390 شده اند؛ ضمن مقایسه، در بوته نقد و بررسی قرار دهد. وی در راستای این هدف، با بیان آیات سوره حمد و 13 آیه از سوره بقره، هر دو ترجمه را مطابق با چاپ سوم ترجمه استادولی و چاپ دوم ترجمه گرمارودی، بیان کرده و سپس، دیدگاه خود را مطرح می سازد.
۱۲.
کلید واژه ها:
رساله جلدسازی طیاری جلد صحافی سید یوسف حسین تصحیح کتاب علی صفری آق قلعه نقد کتاب
رساله جلدسازی تألیف سید یوسف حسین به تصحیح علی صفری آق قلعه در سال 1390 توسط مرکز پژوهشی میراث مکتوب به زیور طبع آراسته شده است. در تصحیح سوم، برخی ابهامات تصحیح اول و دوم رفع شده؛ با این حال، افزون بر مشکلات متن، کج فهمی ها و بدفهمی هایی نیز در شرح و توضیحات رخ داده است. نویسنده در نوشتار حاضر می کوشد برخی از این مشکلات را با ارائه شاهد مثال هایی از صفحات کتاب، مطرح سازد.
۱۳.
کلید واژه ها:
محمدعلی پرغو نقد کتاب کتاب جهانگشای خاقان شاه اسماعیل صفوی صفویان
کتاب جهانگشای خاقان، تألیف سال های میانی سده دهم هجری قمری، قدیم ترین تک نگاشت درباره شاه اسماعیل صفوی (حک، 907-930)، بنیادگذار دولت صفویان است. این اثر در عین حال واجد اطلاعاتی دست اول درباره اصل و تبار و زندگی نیاکان او و نیز حاوی اخباری در باب حکمرانان مستقل یا نیمه مستقل معاصر شاه اسماعیل مانند ظهیرالدین بابر، آق قویونلوها، شیبانیان، و حاکمان نواحی مختلف ایران است. کتاب مذکور در سال 1398 به بازخوانی و ویرایش محمدعلی پرغو و با همت انتشارات دانشگاه تبریز و مشارکت «بنیاد سعدی» به زیور طبع آراسته شده است. نویسنده در نوشتار پیش رو، به نقد این اثر اقدام نموده است.
۱۴.
کلید واژه ها:
بازیگری سرنمونی حافظ ایرانیان
«بازیگری در باغِ هویت ایرانی؛ سرنمونی حافظ» تازه ترین نگاشته آقای دکتر فرهنگ رجایی استاد دانشگاه کارلتون کانادا، درباره حافظ است که دغدغه اصلی نگارنده آن «بازیگریِ ایرانیان و قواعد بازی آن» در طول تاریخ است و اینکه چرا ایرانیان با داشتن تمدنی بزرگ و ورود به عصر تمدن سازِ صفوی، از بازیگری و نقش آفرینی در عرصه جهانی بازماندند و به جایِ آن با هوراکشی، نظاره گری، مصرف کنندگی، و برهم زنندگی در حاشیه تاریخ ماندند و اینک آیا می توان با الگو قراردادن بنیان اندیشه و نظام فکری حافظ، ایران و ایرانی را برای ورود به دنیای مدرن و خلق جهانی نو آماده کرد و اینکه می توان این نظام را به عنوان سرنمونی موفق برای بازیگری و نقش آفرینی ایران شهریان عرضه کرد؟ در این مقاله به برخی از دیدگاه های مؤلف این کتاب درباره حافظ و سرنمونی وی و پاسخ به پرسش های مطرح شده و نیز برخی دلایل نقش ناآفرینی ایرانیان پرداخته شده است.
۱۵.
کلید واژه ها:
صحیفه سجادیه قاجار پهلوی ترجمه ها تکمله ها شروح
نویسنده در نوشتار حاضر، نگاهی اجمالی به چاپ ها، ترجمه ها، شروح و تکمله های صحیفه سجادیه دارد که از آغازین چاپ صحیفه سجادیه در سال 1248 ق. در دوره قاجار تا آخرین نسخه شناسایی شده در سال 1357 ش. در دوره پهلوی در داخل و خارج ایران، چاپ و منتشر شده اند.
۱.
«مُکّاء» و «شَبانْ فِریب» «نَفْسِ زکیّه»یِ مَدفون در بعداد کیست؟ اگر شبها همه قدر بودی .. به زیورها بیارایَند وقتی خوبرویان را مُراد از نزولِ قرآن ... نامه ای از یکی سلاطین ایوبی به ابن طاوس حلی وقف قرآنی سی پاره بر قاریان مشهد در سال 401 هجری، به دست یکی از مشایخ گمنام شیخ صدوق: درباره ابوالحسن محمد بن علی بن الشاه المروزی چند تصحیف در سفرنامه خسرو صراحی می کشم، اما نه بر دفتر نکاتی از آثار استاد علامه جلال الدین همایی(5)
