سخن آغازین :در جستجوی فهم صحیح قرآن (مقاله علمی وزارت علوم)

قرآن کریم آخرین و کامل‌ترین برنامة هدایتی خداوند و راهنمای ابدی انسان‌ها به سوی سعادت است. پیامبر گرامی… با هدایت همین کتاب الهی. مسلمانان نخستین را از قید جهل و تاریکی رهانیدند و به نور توحید رهنمون ساختد. به اعتراف برخی از دانشمندان غیر مسلمان. جامعة اسلامی طی قرن‌ها، از نظر علم و فرهنگ صدرنشین ملت‌ها،1 و از لحاظ نیرو، نظم، بسط قلمرو حکومت، پالایش اخلاق، و سطح زندگانی، پیشتاز جهان بود.2 این پیشرفت علمی و معنوی مسلمانان در نتیجة بهره‌مندی ایشان از فهم صحیح قرآن کریم و عمل به آن بود که در اثر آشنایی آنان با قراین و اسباب نزول آیات و دریافت تفسیر معصومانة قرآن از محضر حضرت محمد… فراهم می‌آمد. اما رکود و عقب‌ماندگی مسلمان از زمانی شروع شد که آنان از یک سو، با گذر زمان، به تفسیر قرآن کریم بیشتر احساس نیاز کردند، و از سوی دیگر، پس از رحلت آن حضرت، با مرجع قرار ندادن امامان معصوم(ع) در فهم قرآن و ادارة جامعة و نیز به کار نگرفتن قواعد صحیح در فهم قرآن، دستشان از تفسیر معصوم و راهنمایی معصومان‰ در فم قرآن و ادارة جامعه و نیز به کار نگرفتن قواعد صحیح در فهم قرآن. دستشان از تفسیر معصوم و راهنمایی معصومان‰ کوتاه شد.
اکنون بازگشت بدان عزّت اسلامی تنها با بهره‌مندی از هدایت قرآن میسّر است و درمان دردهای فردی و اجتماعی جز به داروی شفابخش این دواخانة الهی و در سایة عمل به فهم صحیح آن فراهم نمی‌آید. اما فهم قرآن همانند فهم هر متن دیگری، ضابطه‌مند است و قواعدی دارد که باید آنها را رعایت کرد و موانع و آسیب‌هایی دارد که باید از آنها پرهیز نمود. باید توجه داشت که فهم قرآن کریم به دلیل برخی از ویژگی‌های آن، در مقایسه با متون دیگر نیازمند قواعد بیشتر و شرایط دقیق‌تری است و رعایت نکردن این قواعد و نداشتن آن شرایط، مفسّران را د]ار کژفهمی‌های فزون‌تری می‌کند. از شمار این ویژگی‌های قرآن، داشتن معارف گسترده و متعالی در قالب واژگان محدود بشری، آمیختگی مطالب و قابلیت حمل معانی متعدد است. چنان‌که پیامبر اکرم… می‌فرمایند: قرآن وجوه معنایی گوناگونی را می‌پذیرد. بهترین وجه را برای آن بیان کنید.3
مسئله فهم صحیح قرآن و شناخت موانع و آسیب‌های آن و راه‌های پرهیز از آنها. از کهن‌ترین مسائل قرآنی؛ بلکه همزاد آن است. خداوند کژروانِ در فهم آیات را تهدید می‌کند. «إِنَّ الَّذِینَ یُلْحِدُونَ فِی آیاتِنا لا یَخْفَوْنَ عَلَیْنا» فصلت: 40)؛ کسانی که در ]فهم و ارائه[ آیات ما کژ می‌روند بر ما پوشیده نیستند. و نیز می‌فرماید: « فَأَمَّا الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ زَیْغٌ فَیَتَّبِعُونَ ما تَشابَهَ مِنْهُ ابْتِغاءَ الْفِتْنَةِ وَ ابْتِغاءَ تَأْوِیلِهِ» (آل عمران: 7) بیماردلان با تمسّک به تفسیر ناصحیح آیات متشابه ]قرآن[، فتنه‌جویی می‌کنند.
پیامبراکرم… و جانشینان معصوم آن حضرت‰ نیز در کنار سفارش به هدایت‌پذیری از قرآن کریم، همواره به فهم صحیح و اجتناب از کژفهمی از آن رهنمون بودند و ضمن پاس‌داری از حریم قرآن در برابر مدعیان دروغین تفسیر، نسبت به دامنگیر شدن جامعة اسلامی به تفسیر بدون قاعده و آسیب‌های فهم قرآن در آینده و آثار ناگوار آن هشدار داده‌اند. پیامبر اکرم… می‌فرمایند: بیشتر نگرانی من نسبت به امّتم، دربارة کسی است که به قرآن دست می‌یازد و آن را نجابجا تفسیر می‌کند.4 در حدیث قدسی نیز تفسیر ناصحیح هم‌ردیف کفر تلّقی شده است: «ما آمن بی من فسّر برأیه کلامی»؛5 کسی که کلام مرا تفسیر به رأی کند، به من ایمان نیاورده است.
به رغم تحقیقات شایان توجه دانشوران تفسیر و علوم قرآنی در باب فهم قرآن و آسیب‌های آن، جای تحقیق جامعه و دقیق در این‌باره همچنان خالی است. امید آنکه دانشوران مسلمان بیش از پیش دز این باب، تلاش عملی داشته باشند.
--------------------------------------------------------------------------------
پى نوشت ها
1 گوستاولوبون، تمدّن اسلام و عرب، ترجمة سیدهاشم حسینی (تهران، کتاب فروشی اسلامی، بی‌تا)، ص 77.
2 ر.ک: ویل دورانت، تاریخ تمدّن، ترجمة ابوالقاسم پاینده و دیگران (تهران، انتشارات و آموزشی انقلاب اسلامی، بی‌تا)، ج 4، ص 432.
3 فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، (بیروت، دارالمعرفة للطباعة و النشر، 1408)، ج 1، ص 40.
4 محمّدباقر مجلسی، بحارالانوار، (بیروت، دارالوفاء، 1412)، ج 92، ص 112.
5 شیخ صدوق، الامالی، مجلس دوم، حدیث سوم / شیخ حرّ عاملی، وسائل الشیعه، ج 18، ص 137.