مطالعات فرهنگی و ارتباطات

جامعه ایران با موضوعات و مسائل زیست محیطی متعددی روبرو است. در میان موضوعات زیست محیطی جامعه ایران «مسئله آب» یکی از برجسته ترین مسائل است. امروزه رشته های علوم انسانی هم به موضوعات زیست محیطی و تبعات آنها واکنش نشان داده اند. ارتباطات زیست محیطی هم یکی از عرصه هایی است که پتانسیل خوبی برای کمک به حل ابعادی از مسائل زیست محیطی دارد. بر این اساس در این مقاله از منظر ارتباطات زیست محیطی و با رویکرد نظری چارچوب بندی به مطالعه مسئله آب در سینمای مستند دهه هشتاد و نود ایران پرداخته شده است. سوال اصلی تحقیق این است که سینمای مستند ایران چگونه به مسئله بحران آب در ایران پرداخته است؟ برای پاسخ به سوال تحقیق 22 فیلم مستند با استفاده از روش تحلیل محتوای کیفی تحلیل شده است. تحلیل محتوای کیفی این مستندها نشان می دهد چارچوب تشخیصی و تجویزی توسعه پایدار غالب-ترین و فراگیرترین چارچوبی است که مستندسازان ایرانی مساله بحران آب در ایران را در قالب آن چارچوب بندی کرده اند.

فراگیری و عمق فزاینده عملکرد شیوه ها و ابزارهای نظارتی در کلیه سطوح زندگی خصوصی افراد و ساحت عمومی جوامع در دهه های اخیر منجر به شکل گیری حوزه ای از دانش تحت عنوان «مطالعات نظارت» شده است. در ایران گرچه بر اشکال رسمی و دولتی کنترل و نظارت بسیار تأکید شده، شکل های مختلف کنترل و نظارت که در داخل خود خانواده ها و توسط اعضای خانواده بر یکدیگر اعمال می شوند عمدتاً از لحاظ نظری نامرئی مانده اند. در این مقاله ابتدا می کوشیم با معرفی حوزه میان رشته ای«مطالعات نظارت»، بعضی ابزارهای نظری و مفهومی لازم برای پرداختن به این حوزه را در دسترس پژوهشگران ایرانی قرار دهیم، و سپس به طرح یافته های تحقیق درباره سازوکارهای مختلف نظارت و کنترل در خانواده های ایرانی در سال های پایانی قرن 1400 شمسی خواهیم پرداخت. در این تحقیق که در فاصله سال های 1394 تا 1396 انجام شد، با 35 خانواده ساکن تهران که فرزند دختر و/یا پسر بین 13 تا 23 سال داشتند، مصاحبه های باز و نیمه ساخت یافته یک تا سه ساعته، عمدتاً در منزل آنها، انجام دادیم. در انتخاب خانواده ها دقت داشتیم که ویژگی های اقتصادی، عقیدتی، حرفه ای، و محله ای متفاوتی داشته باشند و تا حد امکان تنوع اجتماعی موجود در میان ساکنان تهران را بازتابانند. یافته های تحقیق معطوف به تغییر و تحولات شیوه های نظارت داخل خانواده از دهه 1360 تا دهه 1390 و عوامل مؤثر بر آنها، نابرابری سرمایه های خانوادگی در عصر خصوصی شدن امنیت، و کشمکش بر سر مرزهای نظارت بین خانواده و نهادهای رسمی همچون دولت، صداوسیما، و مدرسه است.

از درد خود گفتن و درددل کردن در کشور ما کمتر در فضای عمومی صورت می گیرد. در موارد اندکی رسانه های جمعی رشته کلام را به دست مردم عادی داده اند تا از غم و اندوه گذشته و حال خود سخن بگویند. اما شبکه های اجتماعی فرصت مناسبی را جهت خودنگاری و خودافشایی ایجاد کرده اند. هدف این مقاله درک دستاوردهای خودنگاری اینستاگرامی افرادی است که عضوی از اعضای خانواده خود را به دلیل قصور پزشکی از دست داده اند. جامعه آماری این پژوهش کیفی که به روش پدیدارشناسی انجام شده است، کلیه اعضای خانواده های قربانیان قصور پزشکی است که در اینستاگرام صفحه ای جهت خودنگاری در همین زمینه دارند. نمونه گیری به شکل هدفمند و به روش گلوله برفی تا حد اشباع (17 نفر) بود و مصاحبه های نیمه ساختاریافته با این افراد انجام شد. تجزیه داده ها به شکل موضوعی صورت گرفت و سه دستاورد عمده بر این خودنگاری تشخیص داده شد: تسکین درد داغ، یافتن همسانان و تشکیل اجتماع، و انتقال و دریافت تجارب و اطلاعات. نتایج تحقیق نشان داد کاربران، اینستاگرام را که با رویکرد انتشار عکس های زندگی روزمره ایجاد شده بود، برای اهدافی دیگر به خدمت گرفته و کاربری های جدیدی برای آن تعریف کردند: کاربری انجمن حمایت از خانواده های قربانیان قصور پزشکی یا اجتماعی برای گروه درمانی. بدین ترتیب اینستاگرام توسط کاربران تصاحب شده و در جهت رفع نیازهای روحی و اجتماعی این افراد استفاده می شود.

طنز چه به عنوان یک فرایند دفاعی و چه به عنوان یک نوع ادبی، بیانگر تمایلی برای کانالیزه کردن یک مسئله ی مشترک اضطراب آور یا یک انرژی پنهان در انسان است. امروزه در بسترهای عامه پسند، جا برای انتشار محتوای انتقادی – سیاسی بدون نقش سرگرم کننده و تجاری، تنگ شده است؛ با این حال در خلال همین محتوای سرگرم کننده و تجاری نیز، رگه هایی از انتقاد و سخنان سیاسی دیده می شود. زمینه ی فرهنگی مشترک و دغدغه های یکسان، یکی از بسترهای پیدایش طنز و مزاح است؛ از این رو، این پژوهش با رویکردی بین رشته ای، از سویی نقش فرهنگ را در شکل گیری محتوا در نظر می گیرد و از سوی دیگر، با نگاهی ارتباطی، طنز را به عنوان حامل پیام های متنوع می کاود. همچنین با تلاشی برای طبقه بندی، انواع طنز را در فضای مجازی فارسی زبان به طور کلی مطالعه می کند و از این طریق، محتوای طنز و مزاحی را که در دوران گسترش ویروس کرونا در شبکه های اجتماعی منتشر شده است، سنخ بندی می نماید. از آن جایی که یافته های روانشناختی پشت ایجاد بسیاری از لبخندها و شوخی ها، لایه های پنهانی از انرژی و اضطراب را شناسایی کرده اند، تلاش نهایی این پژوهش در راستای نمایاندن لایه های ناخودآگاه انرژی، خشم یا اضطراب انباشته شده ورای فرایندهای ارتباطی است که در قالب محتوای طنز و شوخی در فضای مجازی خود را بروز می دهد. سنخ شناسی محتوای طنز می تواند برای شناخت دغدغه های خودآگاه و ناخودآگاه جامعه مفید باشد و در این مقاله، در محتوای طنز دوران کرونا، سنخ های سیاسی روزمره، سیاسی-مذهبی تابوشکن، اجتماعی - ارتباطی و عامه پسند شناسایی و تحلیل شده است.

کنشگران اجتماعی در میدانِ مبارزه برای تغییر محیط اطراف خود، فن آوری های جدیدِ ارتباطی را به کار گرفته اند. هدف مقاله حاضر مطالعه کنشگری  اجتماعی کردهای کشور عراق در فضای مجازی است. در این پژوهش از ترکیبِ دو روش مردم نگاری مجازی و مصاحبه عمقی استفاده شده است. نتایج پژوهش حاضر نشان می دهند که محدودیت هایی نظیر حزبی بودن رسانه در اقلیم کردستان باعث شده اند که کنشگران کرد عراقی نتوانند از مجراهای اصلی برای رسیدن به اهدافشان استفاده کنند. همین عوامل کنشگران کرد عراقی را به استفاده از رسانه های جایگزین که در مطالعه حاضر شبکه های اجتماعی هستند، برای فعالیت سوق می دهد. اصلی ترین مزایای شبکه های اجتماعی برای کنشگران کرد کشور عراق شامل رواج شهروند خبرنگاری، از بین رفتن سانسور و کنترل دولت ها، امکان مقاومت و فعالیت سیاسی، در هم تنیدگی ابعاد آنلاین و آفلاین و برقراری ارتباط با کنشگران کرد سایر کشورها هستند. یکی از بارزترین ویژگی های کنشگری کردهای عراق در فضای مجازی ارتباطی است که آن ها با کردهای سایر کشورها پیدا می کنند و از این طریق می توانند به کنش های مشترکی در راستای هویت کردی شان دست بزنند.

در پژوهش حاضر به دنبال بررسی چگونگی مصرف آثار فرهنگی و هنری اساتید دانشگاه هستیم و آن را در قالب زیست فرهنگی اساتید تبدیل به مسئله کرده ایم. زیست فرهنگی یک استاد دانشگاه ایرانی چگونه است؟ برای پاسخ به این پرسش نیز اشاره ای به وضعیت زیست علمی اساتید داریم تا بتوانیم آنچه از موقعیت زیست علمی استاد بر زیست فرهنگی او تأثیر می گذارد تصویر بهتری پیدا کنیم. بنابراین، پژوهش حاضر بر اساس روش شناختی کیفی در دو دانشگاه دولتی تهران و دانشگاه آزاد واحد تهران مرکز است. دو دانشگاه یاد شده دانشکده های مختلفی قرار دارند که در سه گروه عمده هنر، علوم انسانی و مهندسی با 120 استاد مصاحبه به عمل آمده است. در نتیجه گیری آمده است که زیست علمی اساتید در ساختار اداری دانشگاه به گونه ای درگیر شده است که باید به تعداد انبوه متن علمی چاپ کند، زیرا به جز آن موقعیت استادی از دست می رود. بنابراین، استاد تبدیل به کارگر فرهنگی می شود که مدام باید متن علمی تولید کند و این خارج از استانداردهای تولید متن علمی نوآورانه است. پس، استاد دچار سرخوردگی است و از طرفی دانشگاه ایرانی نسب به وضعیت زیست فرهنگی استاد نیز بی اعتنا است. بدین ترتیب، اولویت استاد ایرانی گذراندن زمان در حوزه تخصصی است و او نسبت به ضرورت مصرف آثار فرهنگی و هنری نه تنها آگاهی ندارد بلکه در وضعیت بحرانی به سر می برد.

در این مقاله از خلال تحلیل گفتمان کتاب احمد نوشته طالبوف تبریزی، بازنمایی ایده پیشرفت در ادبیات دوره مشروطه مورد بررسی قرار می گیرد. نشان داده می شود که چگونه متاثر از گفتمان پیشرفت تکنولوژیک، جامعه حول «تزیید صنایع مترقی» به سمت جامعه ایده آل حرکت می کند و طی کردن این مسیر مستلزم انجام تغییرات بنیادین در نحوه «تعلیم و تربیت اطفال» است به نحوی که «علم ملل متمدنه» آموزش داده شود و در عین حال با تاسیس کارخانه ها و شرکت ها به «ثروت عمومی» افزوده می گردد و مملکت عقب ماندگی خود را در دو جنبه «علم» و «ثروت» جبران می نماید. ایده پیشرفت از چهار وجه عقل باوری، عام باوری، نقش دولت و تقابل میان آنچه هست و آنچه باید باشد، بررسی گردید و مشخص شد که طالبوف قائل به تقدم خرد ابزاری به عنوان نیروی پیشبرنده جامعه ای است که به واسطه جهل و تنبلی از قافله تمدنی که غرب در قله آن است، عقب مانده است. البته این عقب ماندگی به لطف حکومت کارآمد و خواهان پیشرفتی که مبتنی بر قانون عمل نماید قابل جبران است. در این مسیر این «مهندسان وطن پرست»، «عالمان وطن دوست» و «شریعتمندان پرتلاش» هستند که عاملان اصلی پیشرفت محسوب می شوند و بایستی در برابر «تجار حمال فرنگی ها»، «مقلدان فرنگی مآب» و «خرافه پرستان تنبل» از ناموس وطن در برابر استعمار غرب دفاع کنند.

چگونگی تحقق توسعه فرهنگی، موضوعی مهم در مطالعات توسعه است که فراتر از بحث های نظری، واکاوی مصادیق و کاووش پیرامون روندهای عینی، ظرفیت های تعین بخش، سازوکارهای محقق و نیز تغییرات اجتماعی مبتلابه آن در مناسبات جوامع بومی مداقه های روشمندی را می طلبد. مقاله حاضر با دستمایه قراردادن مولفه های توسعه فرهنگی به تحلیل کارنامه کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان در سالهای 1357-1344 پرداخته است. بدین منظور پس از احصای ویژگیهای جامعه شناختی توسعه فرهنگی از مباحث نظری_مفهومی مدون، مجموعه اسناد موجود روایت محور درباره فعالیت کانون به روش کیفی و با تکنیک تحلیل سند مورد بررسی قرار گرفت. یافته ها نشان می دهد کانون مشتمل بر کنشگران خود چه در مقام تولیدکنندگان فرهنگی، هنری و چه در مقام مصرف کنندگان عام توانست میزانی از هر یک مولفه های مربوط به توسعه فرهنگی را محقق سازد. این موارد شامل برخورداری فرهنگی، ابداع فرهنگی، تکثر فرهنگی، تعامل فرهنگی، مشارکت فرهنگی، شمول فرهنگی، وفاق فرهنگی و بازاندیشی فرهنگی بوده-است. لذا هرچند در بحث از توسعه زایی کانون نمی توان از همه گیری آفرینش هنری و تعامل فرهنگی سخن راند اما در همان مقیاس محدود و البته بیشتر مبتنی بر کنش ارتباطی این نهاد توانست با خلق ارزش و ایجاد الگوهای ذهنی در مقیاس ملی و جهانی جریان ساز بوده و مناسبات بی سابقه ای را رقم زند و مولفه وضعیت فرهنگی کودکان و گذران خلاقانه کودکی و نوجوانی را بعنوان یکی از تعیین کننده های کیفی توسعه اهمیت بخشد.

امروزه توجه به فضاهای عمومی شهر یکی از مهم ترین مباحث اجتماعی است خصوصاً توجه به این موضوع در میان گروه هایی مانند زنان که عمدتاً امکان کمتری برای بهره برداری از فضاهای شهری را در اختیار دارند، اهمیتی دوچندان می یابد. توجه به پتانسیل های بالقوه ای که کتابخانه ، به مثابه «مکان سوم»، می تواند برای گروه های مختلف زنان داشته باشد، کانون اصلی توجه این پژوهش است. گرچه مکان سوم می تواند در تحقق مشارکت و دموکراتیزاسیون فرهنگی در جامعه نقش ایفا کند، اما اگر به نقد رویه های طردکننده در این مکان ها پرداخته نشود و تقویت نقاط قوت و بهبود آنها مد نظر نباشد نمی توان به بهبود فرآیند ادغام گروه های مختلف از جمله زنان در این نوع فضاها و مکان ها امید داشت. داده های این پژوهش از طریق مصاحبه نیمه ساختاریافته با نُه زن پژوهشگر و دانشگاهی که تجربه استفاده مداوم از کتابخانه ها را داشته اند و نیز مشاهده فضای چهار کتابخانه عمومی در مناطق شمال، مرکز و جنوب تهران و مصاحبه با کتابداران و مراجعان آنها به دست آمده است. از خلال مشاهدات و روایت های زنان، تلاش شده تا با تحلیل تماتیک دلایل اقبال یا بی رغبتی آنها در استفاده از کتابخانه های عمومی شناسایی شود. نتایج نشان می دهد که اغلب زنان تجربه چندان خوشایندی از کتابخانه ندارند و ترکیبی از مشخصات فضای فیزیکی، قوانین و مقررات و بی توجهی به اقتضائات خاص زندگی زنان همچون نقش مادری از دلایل مهم بی اقبالی به کتابخانه است. یکی از مهمترین نتایج برآمده از این پژوهش نیز ضرورت مبرم توجه به نیازهای ویژه محلی در برنامه ریزی و تجهیز کتابخانه در محلات مختلف شهر است.

پژوهش حاضر به بررسی و شناخت الگوهای ارتباطی و شیوه های تعامل و همچنین قدرت های غیر رسمی در داخل زندان می پردازد.اهمیت قدرت غیررسمی را می توان در تاثیر مستقیم آن بر قدرت رسمی و همچنین حیات اجتماعی زندانیان، اعم از الگوهای ارتباطی، شیوه های تعامل، الگوها و معادلات اقتصادی حاکم دانست. چارچوب مفهومی پژوهش حاضر بیش از آنکه کاربست مفاهیم از پیش آماده بر وضعیت باشد، بر فهمی کیفی و اکتشافی از وضعیت استوار است. به این ترتیب گافمن و نظریه کنش متقابل نمادین برای پژوهش حاضر یک چارچوب مرجع است برای شناخت منطق تعاملات و ارتباطات غیر رسمی. منطق تعامل نمادین، زبان، چارچوب های کنش، شعائر و مناسک، فرایندهای هویتی و منطق روابط قدرت مفاهیمی بنیادین برای پژوهش حاضر محسوب می شوند که از افق فهم متفکران کنش متقابل نمادین خاصه گافمن مورد توجه قرار گرفته اند. روش تحقیق این پژوهش روایت پژوهی است که از تکنیک مصاحبه برای جمع آوری اطلاعات استفاده شده است.جامعه مورد پژوهش زندانیان زندان مرکزی کرج می باشند و تلاش شده نمونه به صورت تصادفی از لیست اسامی زندانیان انتخاب شود ولی در برخی موارد بنا به نیاز تحقیق از روش گلوله برفی استفاده شده است.نتایج پژوهش حاضر بر این مسئله دلالت دارند که فهم رایج از فضای زندان فهمی یکجانبه است و تنها از منظر قانونگذار و نگاه هنجارگذاران به زندان می نگرد.صورت بندی های کنش در تقابل با قدرت رسمی حاکم بر زندان طیفی از همدستی، تقابل، پنهان سازی و... را در بر دارند که می توانند به قالب انواعی از مقاومت تعریف شوند.

در مقاله پژوهشی حاضر، نگارنده به بررسی "نقش کلانشهر تهران در بهینه سازی دیپلماسی ارتباطی فرهنگی" با اتخاذ رویکرد میان رشته ای و در چارچوب تئوریک دربرگیرنده رویکردهای نظری حوزه های: دیپلماسی عمومی استراتژیک؛ نظریه دیپلماسی عمومی-دیپلماسی فرهنگی وارتباطات- نای در قدرت نرم، ارتباطات استراتژیک، شهر شبکه ای-شهر اطلاعاتی آینده، پارادیپلماسی و دیپلماسی شهری پرداخته است. این پژوهش اکتشافی از نظر هدف کاربردی، از نظر تحلیلی از نوع تحلیل همبستگی و از لحاظ شیوه جمع آوری اطلاعات از نوع تحقیق پیمایشی و مقطعی است. در این پژوهش همچنین از روش های توصیفی آماری مانند جدول ها و نمودارهای توزیع فراوانی، جدول های توافقی، و روش های استنباطی آماری مانند آزمون برازش توزیع کلموگروف-اسمیرنوف، شاپیرو-ویلک، آزمون های معنی داری وجود اختلاف در میانگین ها مانند آزمون های آنالیز واریانس یک طرفه، آنالیز واریانس ناپارامتری کروسکال-والیس، آزمون تساوی واریانس توکی، آزمون یو من ویتنی استفاده شده است. نتیجه نهایی تحقیق حاکی از آنست که از کلیه ظرفیتهای کلانشهر تهران در راستای بهینه سازی دیپلماسی ارتباطی فرهنگی کشور بهره برداری مناسبی انجام نگرفته است و تنها اقدامات و روندهای اندکی در این راستا فعال می باشند. همچنین این نتیجه حاصل شده است که یک رویکرد سیستماتیک نسبت به نقش تهران در دیپلماسی ارتباطی فرهنگی وجود ندارد.

گسترش روزافزون ابزارهای ارتباطی و افزایش نفوذ اینترنت در عصر حاضر باعث شده که روزبه روز از تأثیرگذاری رسانه های سنتی کاسته شده و تأثیرگذاری رسانه های اجتماعی افزایش یابد. ظهور رسانه های اجتماعی و ویژگی های منحصربه فرد آن ها موجب شده است که شرکت ها توجه ویژه ای به این رسانه ها به عنوان پلتفرمی برای برقراری ارتباطات بلندمدت با مشتریان مبذول دارند. یکی از مهم ترین ابزارهایی که شرکت ها در رسانه های اجتماعی برای برقراری ارتباط با مشتریان مورداستفاده قرار می دهند، جوامع برندی مبتنی بر رسانه های اجتماعی می باشند. هدف این پژوهش بررسی تأثیر ادغام در جامعه برندی مبتنی بر رسانه اجتماعی بر رضایت مشتری و بشارت برند از طریق اعتماد به برند است. به این منظور پرسشنامه ای آنلاین طراحی شد و برای تعدادی از دنبال کنندگان صفحات برندهای مختلف در شبکه اجتماعی اینستاگرام ارسال شد. در پایان 265 پاسخ قابل استفاده برای تحلیل آماری جمع آوری گردید. داده های جمع آوری شده با روش مدل سازی معادلات ساختاری و رویکرد حداقل مربعات جزئی مورد تجزیه وتحلیل قرار گرفتند و به این منظور از نرم افزار اسمارت پی ال اس استفاده شد. نتایج حاصل از تحلیل حاکی از آن بود که تأثیر ادغام در جامعه برندی مبتنی بر رسانه اجتماعی بر روی اعتماد به برند مثبت و معنادار می باشد. همچنین نتایج نشان دادند که در جامعه برندی مبتنی بر رسانه اجتماعی، متغیر اعتماد به برند تأثیر مثبت و معناداری بر روی رضایت مشتری و بشارت برند دارد. علاوه بر این، تأثیر مثبت و معنادار رضایت مشتری بر بشارت برند تأیید شد. درنهایت هم نقش میانجی رضایت مشتری در رابطه میان اعتماد به برند و بشارت برند معنادار یافت شد.