پژوهشنامه علوم سیاسی

حقوق فردی یکی از مهم ترین مباحث در اندیشه سیاسی و نیز حقوقی جدید است. با تعریف حقوق طبیعی برای فرد، جایگاه آن در نظام های سیاسی و فکری متحول شد و مسائلی چون آزادی فردی، آزادی بیان، آزادی اجتماعات، برابری سیاسی و اجتماعی و نظایر آن در صدر اصولی قرار گرفت که قوانین اساسی کشورها با آن نوشته می شد. در ایران نیز، ورود مفاهیم جدید، از دوره قاجار، ابتدا در نوشته های سیاسی و انتقادی، و در نهایت، در متممِ قانونِ اساسیِ مشروطه تبلور یافت. متممِ قانون اساسی، ذیل عنوانِ «حقوقِ ملّت» به این آزادی ها پرداخت. حقوق فردی در عصر مشروطیت، خود ذیل گفتمان فراگیر قانون خواهی که در مشروطیت تبلور یافته بود قرار داشت. مفاهیمی چون آزادی و برابری، دال هایی بودند که در مفصل بندی با دال قانون خواهی و مشروطه در گفتمان مشروطه خواهی قرار گرفتند. در این مقاله، با استفاده از روش گفتمان لاکلا و موف، این مفصل بندی بررسی می شود. فرضیه این مقاله آن است که فرضیه اصلی این مقاله آن است که گسترش اندیشه آزادی و برابری پیش از مشروطه، نقش مهمی در شکل گیری گفتمان مشروطه خواهی داشت و در عصر مشروطه مناقشه هایی بر سرِ نسبتِ آن با حقوقِ شرع ایجاد شد.

شعر فارسی یکی از حوزه های مهم زبانی در تاریخ اندیشه ایرانی است که گفتار و آموزه های سیاسی در آن بازتاب یافته اند. یکی از چهره های پراهمیت در تاریخ ادب فارسی که در به نظم آوردن آموزه های سیاسی کوشیده، سعدی است. یکی از مهم ترین مباحث برای فهم گفتار سیاسی سعدی را می توان فهم سنّت های فکری در دوران وی دانست؛ چراکه سعدی را بر آن می داشته است که برای جریان ها و مسائل سیاسی آن زمانه در قالب قبول، رد یا تردید، تأثیر و تأثر و درگیر بودن، بدان ها پاسخ بدهد. پژوهش حاضر بر اساس این دغدغه با روشِ خوانشِ قصد گرای ِاسکینر برای کشفِ نیّت سعدی؛ محیط فکری و جهان ذهنی آن دوران را که در این پژوهش با سنّت فکری از آن یادشده است، مورد تدبر قرار می دهد. دلیل این است که دانسته شود در محل بحث های فکری و سیاسی که درون سنّت های فکری وجود داشته است چه گونه اندیشیدن رخ نموده و پرسش و پاسخ، ارائه و تجویز، استدلال و استنباط جلوه گری می کرده است؛ بنابراین پرسش اصلی پژوهش حاضر این است که سنّت های فکری سازنده ی عرف سیاسی دوران سعدی را چه گونه می توان تفسیر نمود؟ در این راستا فرضیه ای که برای این پژوهش طرح شده آن است که با توجه به سنّت های فکری گذشته ایران و زمینه تاریخی قرن هفتم؛ اندرزنامه نویسی، یاسای مغول، نظریه خلافت اهل سنّت، سنّت فکری تصوّف، نظریه امامت شیعه و تاریخ نگاری به عنوان مهم ترین سنّت های فکری عصر سعدی، عرف سیاسی زمانه ی وی را ساخته اند.

انقلاب مشروطه طلیعه آغاز تجدد و برآمدن صورتی از دولت مشروطه است که با گذار از مبانی معرفتی-سیاسی رژیم قدیم و سنت قدمایی ممکن شد. آنچه در این رخداد غیر قابل انکار است جدال بر سر مبانی دولت جدید، له و علیه آن از سوی نسل نخست روشنفکران ایرانی دوره مشروطه است. هدف از پژوهش حاضر آن است که با بازخوانی نمونه هایی از آثار سه تن از این روشنفکران یعنی میرزا ملکم خان ناظم الدوله، میرزا یوسف خان مستشارالدوله ومیرزا فتحعلی آخوندزاده نشان دهد که آنها برای گذار از مبانی دولت قدیم و ماهیت نظام جدید  چه درمانی ارائه می دهند، در این میان چه نقش و جایگاهی برای دولت قائل هستند، و بر این اساس چگونه می توان آنها را در گروه دولت گرایان و ضد دولت گرایان دسته بندی کرد. بدین منظور دیدگاه های این سه روشنفکر پیرامون مسائلی چون: تصویر تمدن ایران و غرب، نقش و جایگاه دولت، و نیز دلایل تنزل و کسالت تمدن ایران و راه های غلبه بر آن مورد بررسی قرار گرفته و الگویی اجمالی از رویکرد آنان ترسیم شده است. در پایان نیز تلاش بر آن بوده است که مکان و موقعیت نسبی هر یک از این سه تن بر روی طیفی که در یک سوی آن دولت گرایی افراطی و در منتهی الیه دیگر آن ضد دولت گرایی افراطی قرار دارد، مشخص شود.

در این مقاله به گونه شناسی مطالعات توسعه سیاسی ایران پرداخته شده است. هدف تحقیق شناسایی تنوع مطالعات مرتبط با توسعه سیاسی ایران، روش آن مرور نظام مند و جامعه آماری آن تمام کتاب های مرتبط با توسعه سیاسی ایران پس از انقلاب اسلامی است که تعداد آن در این پژوهش به 145 مورد رسیده است. براساس یافته های تحقیق تقریباً بیش از نیمی از کتاب ها در سال های 1376 تا 1385 منتشر شده اند و در 6/76درصد کتاب ها، عوامل زوال یا انحطاط سیاسی ایران مورد بحث بوده است. رهیافت بیشتر کتاب ها مدرنیزاسیون و دموکراتیزاسیون بوده و در بخش قابل توجهی از کتاب ها، از روش تاریخی تجربی استفاده شده است. تقریباً در 30درصد از کتاب ها عامل اصلی توسعه نیافتگی سیاسی ایران، استبداد و اقتدارگرایی، مؤلفه های فرهنگ سیاسی و شکاف بین سنت گرایی و تجددطلبی عنوان شده است. گرچه در این مطالعات از الگوبرداری محض از نمونه های کلاسیک غربی پرهیز و به بومی سازی علوم سیاسی اجتماعی ایران پرداخته شده، ولی این امر خود به کثرت و تنوع دیدگاه ها و نبود تصویری روشن از توسعه سیاسی ایران انجامیده است و لذا یکی از مهم ترین عوامل تنوع دیدگاه های صاحبنظران در این زمینه است.

هدف پژوهش حاضر تأملی بر سیاست گذاری آموزشی در علوم سیاسی با تاکید بر تحلیل ایدئولوژی های برنامه درسی دانشجویان رشته علوم سیاسی در دانشگاه تهران است. این تحقیق از لحاظ ماهیت کمی، از نظر هدف کاربردی و از لحاظ گردآوری داده ها توصیفی- پیمایشی می باشد. جامعه آماری شامل 500 نفر از دانشجویان تحصیلات تکمیلی در دانشگاه تهران در سال 1396 بود، که حجم نمونه با استفاده از فرمول کوکران 232 نفر تعیین. شد و با استفاده از روش نمونه گیری طبقه ای 100 مرد و 132 زن انتخاب گردید. ابزار گردآوری اطلاعات پرسشنامه استاندارد ایدئولوژی های برنامه درسی اسکایرو (2008) بود. روایی محتوایی و صوری پرسشنامه با استفاده از نظر جمعی از متخصصان و رشته علوم تربیتی به دست آمده و اعتبار پرسشنامه با استفاده از ضریب آلفای کرونباخ 88/0 محاسبه شد. به منظور تجزیه وتحلیل داده ها از آزمون فریدمن برای رتبه بندی استفاده شده است. یافته ها به طور کلی نشان می دهد که بیشترین ایدئولوژی غالب برنامه درسی دانشجویان رشته علوم سیاسی دانشگاه تهران در مقطع تحصیلات تکمیلی، ایدئولوژی دانش پژوهان علمی و کارایی اجتماعی و کمترین ایدئولوژی غالب بازسازان اجتماعی و یادگیرنده محور است؛ بنابراین از آنجایی که رشته علوم سیاسی با توجه به نفس خود نیازمند دانشجویانی با ویژگی هایی همچون تفکر انتقادی، خلاقیت بالا، قدرت تجزیه و تحلیل عمیق، استقلال فکری، روابط اجتماعی گسترده و دارا بودن روحیه تغییر طلبی محیط پیرامونی و روحیه مطالبه گری و پرسش گری و... است؛ که این ویژگی ها تنها در دانشجویانی که دارای ایدئولوژی های بازسازی گرایی اجتماعی و یادگیرنده محور هستند دیده می شود. لذا ضروریست مسئولین و برنامه ریزان آموزش عالی با تغییر سیاست گذاری های آموزشی اقدامات لازم را برای جذب دانشجویانی با ایدئولوژی های بازسازان اجتماعی یا تغییر ایدئولوژی دانشجویان این رشته همسو با ایدئولوژی بازسازان اجتماعی و یادگیرنده محور به عمل آورند.

داریوش شایگان، در کنار اندیشمندانی چون سید احمد فردید، جلال آل احمد و علی شریعتی، از برجسته ترین اندیشمندان پنج دهه اخیر ایران محسوب می شود. از مباحث کانونی و محوری در آثار این اندیشمندان، پرداختن به مسئله هویت و هویت ایرانی، در مواجهه با چالش های پیش روی در جهان مدرن است. این مقاله در پی پاسخگویی به این سوال است که «داریوش شایگان چه رویکردی را در خصوص بحران هویت جهان معاصر پی می گیرد؟» ایده مقاله این است که وی در کنار تاکید بر حفظ هویت اصیل و ناب، به رَد و طرد یکجانبه غرب دست نمی زند و لزوم شناخت و آگاهی نسبت به ریشه ها و محرّک های غرب مدرن را مطرح می کند و یکی از منسجم ترین و فلسفی ترین پاسخ ها را در خصوص بحران هویت ارائه می دهد. بدین ترتیب نقد همزمان سنت «جهان بینی شرقی» و تجدّد «جهان بینی غربی» و تلاش برای درانداختن طرحی نو، مهم ترین ویژگی آثار و آرای شایگان می باشد که در این مقاله بدان پرداخته شده است.

اجتماع گرایی از مهم ترین مکاتب فکری در اندیشه سیاسی معاصراست که از حیث فلسفی دارای ریشه های متفاوتی است.به گونه ای که برخی محققان، اجتماع گرایان را«نوارسطویی» و عده ای نیز آنان را «نوهگلی» می دانند.اما این مقاله تحلیل و تفسیر زمینه های معرفت شناختی فلسفه اجتماع گرایی بر مبنای اندیشه ویتگنشتاین متاخر را مورد بررسی قرار داده است.ویتگنشتاین در <em>«پژوهشهای فلسفی»،</em>با نوعی چرخش معرفت شناختی،نظریه «بازی های زبانی»را مطرح نمود که نشانگر کاربرد واژه ها در تعاملات زندگی اجتماعی است.از این منظر،مقاله حاضر به بررسی تاثیرات انقلاب معرفتی- زبانی ویتگنشتاین متأخر بر اندیشه سیاسی فلاسفه اجتماع گرا پرداخته است.پرسش این است که نظریه فلسفی ویتگنشتاین متأخر چگونه به شکل گیری الگویی زمینه مند در اندیشه اجتماع گرایان معاصر کمک کرده است؟.نتایج بحث حاکی از آن است که فلسفه ویتگنشتاین متأخر به مثابه انقلابی معرفتی در دوره معاصر به صورت غیرمستقیم به فلسفه سیاسیِ اجتماع گرا کمک نموده تا با اتکا به آن الگویی زمینه مند پیدا کند و سپس با پیروی از این روش به نقد مواضع اساسی لیبرالیسم به عنوان یک فراروایت و زبان جهانشمول بپردازد.با ابتنای بر رویکردی تفسیری،مقصود نشان دادن این موضوع مهم است که چگونه می توان بصیرت فلسفی ویتگنشتاین متاخر را در حوزه هایی بکار برد که او در آثارش مستقیماً به آن ها نپرداخته است.