پژوهشنامه علوم سیاسی

حکومت مشروطه از انواع حکومت های مدرن است. حکومت مدرن نیز نتیجه نوسازی سیاسی محسوب می شود؛ نکته مهم دراین زمینه، فهم نیروهای شرکت کننده در جنبش، از معنی و اهداف مشروطیت است. بازرگانان در پیروزی و شکل گیری حکومت برآمده از نهضت مشروطیت، نقشی اساسی را ایفا می کردند. جنبش مشروطه خواهی نهضتی تحول طلب و نوساز در تاریخ ایران است. به رغم نقش پراهمیت بازرگانان در نوسازی ایران، کمتر به درک و هدف آنان از نوسازی سیاسی پرداخته شده است. این پژوهش به این پرسش می پردازد که ویژگی های نوسازی سیاسی و نظام سیاسی برآمده از آن، از منظر بازرگانان مشروطه خواه چه بود؟ از نظر نگارنده، بازرگانان، حکومت مشروطه را با حکومت مبتنی بر قانون یکسان می انگاشتند. به باور آنان، تحدید خودکامگی با قانون، مسئولیت پذیری و پاسخ گو بودن شاه و حکومت در برابر قانون مشکل گشای ایران بود. این مقاله با رهیافت تفسیری و با روش جامعه شناسی تاریخی و با مراجعه به منابع موجود به ویژه مذاکرات مجلس اول شورای ملی، و پیگیری زمینه های تاریخی و اجتماعی شکل گیری باورهای بازرگانان، این موضوع را بررسی می کند.

مقاله حاضر به شرایط ساختاری ـ نهادی مجلس که مهم ترین نهاد برآمده از انقلاب مشروطه در ایران است می پردازد. بر مبنای رویکرد نهادگرایی تاریخی، چگونگی و چرایی روند تحول مجالس دوره مشروطه (مجلس اول تا مجلس چهارم) و تعامل شرایط ساختاری جامعه ایران و ویژگی های نهادی مجلس در مسیر منتهی به بن بست مجالس مشروطه را بررسی می کند. سؤال اصلی این است که چه شرایطی به ناکارآمد شدن و بن بست در مجالس مشروطه انجامیده است. اصلی ترین فرضیه تحقیق آن است که شرایط نهادی ایجادشده در ایران عصر قاجار به ناکارآمدی مجالس مشروطه کمک کرده است. روش علّی ـ تاریخی براساس روایت علّی برای بررسی تاریخی و آزمون فرضیات به کار گرفته شده است. براساس نتایج به دست آمده، برآیندی از شرایط ساختاری ـ نهادی جامعه ایران اواخر دوره قاجار، فرایندهای وابسته به مسیر و بازتولید آنها در مجالس مشروطه، روند تحول مجلس را در طول تاریخ مشروطیت رقم زد. در این روایت، پیامدهای منتج از گسترش نفوذ نظام جهانی، اقتصاد سرمایه داری، دولت مستبد و ضعیف قاجار در طول زمان، مولد ساختار طبقاتی نامتعادلی در ساختار جامعه ایران اواخر دوره قاجار شده است؛ و همین امر، بازخورد مثبت ناشی از عدم تعادل طبقاتی، روابط نامتقارن قدرت در ساختار سیاسی را بازتولید می کند. مجموع این شرایط در کنار فعالیت های حزبی ناکارآمد در طول عمر مجلس، به عدم تحول مجلس و متعاقب آن بازماندن مسیرهای تحول سیاسی در تاریخ ایران عصر مشروطیت انجامیده است.

شرایطی که امیر در قدرت قرار گرفت ویژگی های خاصی داشت که ناشی از شکست ایران در دو جنگ با روس ها بود. او که پایه گذار اندیشه پبشرفت در ایران به شمار می رود، در مدت زمامداری خود سیاستی مستقل و ملی در پیش گرفت. قبل از اصلاحات امیرکبیر کشور تقریباً به کلی فاقد هرگونه استقلال در حوزه های مختلف سیاسی، اقتصادی و نظامی بود. اما به نظر می رسد بر اثر اصلاحات امیرکبیر فرایند کسب استقلال در بخش های مختلف فعالیت های اجتماعی درحال تحقق می باشد. امیرکبیر می خواست با افزایش تولید و ایجاد امنیت در کشور و اتخاذ سیاست مستقل، نظام قاجاری را به حداقلی از اعمال حاکمیت در کشور برساند. بنابراین هدف اساسی حمایت از تولید داخلی که بر ایجاد صنایع جدید مبتنی بود، کسب استقلال به عنوان دال مرکزی اصلاحات است. در این مقاله با استفاده از روش تحلیل گفتمان و با بررسی متن های منتخب از چهل شماره اول روزنامه وقایع اتفاقیه که در زمان صدارت امیرکبیر منتشر شده است در پی آن هستیم تا تأثیر اصلاحات امیرکبیر بر حوزه های اقتصادی، اجتماعی و سیاسی در زمان صدارتش را مورد ارزیابی قرار دهیم.

نوشتار پیش رو تلاشی است در تفسیر و بازخوانی برخی از آثار میرزا آقاخان کرمانی به مثابه یکی از چهره های برجسته نسل نخست روشنفکری ایران. پرسش آن است که او چگونه به سنت می نگرد و با چه رویکردی با ابعاد گوناگون سنت متکثّر در ایران روبه رو می شود؟ در پاسخ به این پرسش با خوانش برخی آثار او شیوه مواجهه او با سنت مورد بازبینی و تحلیل قرار خواهد گرفت. با مراجعه به گوشه هایی از نوشته های آقاخان کرمانی نشان داده خواهد شد که علی رغم این تصور که او روشنفکری ضدسنت قلمداد می شود، به سنت یا دست کم وجوهی از آن دلبسته است. او با برخوردی گزینشی با سنت مواجه می شود و البته در جهتی معکوسِ سنت مداران، در پی آن است که بخش هایی از میراث گذشته که با حرکت ایران به سوی تجدّد در تناقض است را به پرسش بگیرد. بررسی نقاط قوت و ضعف دیدگاه های آقاخان کرمانی پیرامون سنت از این منظر واجد اهمیت است که او روشنفکری است نوگرا که در تلاش برای گشودن راه تجدّد در ایران، بحران درافتادن با میراث قدیم را در اندیشه، در مسیر زندگی و در مرگ خویش منعکس کرده است. این مقاله به صورت توصیفی ـ تحلیلی و مبتنی بر جمع آوری اسنادی و داده های ثانوی است.

سؤال اصلی این تحقیق چگونگی و شیوه های عضوگیری نهضت آزادی است. روش این پژوهش تاریخی است که از انواع روش های تحقیق کیفی است و ابزار اصلی مورد استفاده، بهره گیری از مصاحبه های عمیق است. همچنین به عنوان مکمل از روش تحلیل اسنادی نیز استفاده شده است. برای این تحقیق از قبل نظریه ای درنظر گرفته نشد و تلاش شد که ابتدا براساس مطالعه اسنادِ گروه ها و سازمان های انقلابی، مدلی تهیه شود و سپس براساس یافته های تجربی به دست آمده از مصاحبه های عملی، مدل اولیه براساس استقراء، کامل شود. یافته های پژوهش حاکی از آن است که سران این گروه، از طبقه متوسط جدید محسوب می شدند، لکن غالب عضوگیری ها از دانشجویانِ طبقات متوسط و متوسط به پایین بوده و در سطح غیردانشجویی توانستند بازاریانِ روشنفکر را جذب کنند. در جذب کارگران، ناموفق بودند و توفیق چندانی در عضوگیری از زنان نداشتند. در عضوگیری ها، تأثیر بالای کاریزمایِ رهبران و منتسبان به گروه، به وضوح مشاهده می شود. بستر های عمده عضوگیری، انجمن های اسلامی و مسجد هدایت بود.

تاریخ طولانی ایران از آغاز تا پیروزی انقلاب اسلامی در بهمن 1357، پیرامون اقتدار و زورآزمایی پادشاهان ایران شکل گرفت. یکی از عمده ترین دلایل تداوم این نوع حکومت یعنی دولت شاهی، باوری بود که اکثر ایرانیان داشتند که منبع قدرت شاهان «فرّه ایزدی» است که بدان فره ایزدی شاهانه گویند. حاکمیت این سامان سیاسی دولت شاهی تا ظهور اسلام در ایران هر روز قوی تر از پیش می شد. هرچند این وضعیت با تأسیس دو خلافت بنی امیه و بنی عباس با دگردیسی هایی روبه رو شد، اما این فرضیه مورد قبول دولت های حاکم بر ایران ـ با تفاوت هایی ـ تا ظهور دولت صفویه، کم وبیش مورد قبول جامعه سیاسی ایران بوده است. در دوره صفویه، با رسمی شدن مذهب تشیع در ایران این طرز تلقی از قدرت، ساختار محکم تر و روشن تری پیدا کرد. پس از انقراض صفویه و پس از زدوده شدن حق الهی سلطنت در ایران، این فرضیه هم زیر سؤال رفت. سؤال اصلی این پژوهش این است که چرا و چگونه این حق الهی سلطنت و فره ایزدی در ایران، از دوران شاه تهماسب دوم به بعد از شاهان ایران گرفته شد. فرضیه ای که در این مقاله به دنبال آن هستیم: وجود ارتباط میان حضور نیروهای بیگانه ـ دولت های روس، عثمانی و عثمانی ـ و فروپاشی حق الهی سلطنت در ایران است. از زمان مشروطیت هم حق الهی و هم حمایت بیگانگان مورد انکار مردم ایران قرار گرفته و متوجه این نکته شدند که سرچشمه اصلی اقتدار ملی خود مردم می باشند.

در این مقاله کوشش می شود تا با طرح مقایسه ای میان خصوصیات و ویژگی های امام در حکمت الهی اسماعیلی، آن گونه که ناصرخسرو روایت گر آن است، و ویژگی های شاه آرمانی در حکمت ایران باستان، به نوعی بر یکی از ویژگی های بنیادین اندیشه سیاسی ایرانی تمرکز شود که در طول یک دوره تاریخی طولانی از شکل گیری مضامین حکمت ایران باستان، تا همین امروز، هم فرهنگ سیاسی ما را متأثر ساخته است و هم نحوه نگاه متفکران ما را به سیاست و عرصه سیاست ورزی. ویژگی هایی که ناصرخسرو برای امام اسماعیلی (یا همان خلیفه فاطمی) برمی شمرد، چنانچه به دقت مورد بررسی قرار گیرد، مشابهت هایی بنیادین با اوصافی دارد که در حکمت ایران باستان برای پادشاه قائل می شده اند. بررسی دغدغه های اساسی ناصرخسرو چه به لحاظ تاریخی و اجتماعی و چه از حیث فکری و عقیدتی که با مطالعه دقیق کل آثارش حاصل می گردد، می تواند ما را در تشخیص تداومِ نگرشی به عرصه مناسبات سیاسی و به ویژه اوصاف حاکم سیاسی رهنمون گردد، که تاریخ تفکر سیاسی در ایران بدون آن، به دشواری قابل فهم خواهد بود.