سید حسن اسلامی

امروزه اخبار به نیازی ضروری برای همه تبدیل شده است. اطلاعات و اخباری که رسانه ها به مردم ارائه می کنند در اندیشه و احساسات و نیز در سبک و شیوة زندگی آنها مؤثر است. خبرنگاران که بدنة اصلی رسانه ها را تشکیل می دهند از میان هزاران رویداد کوچک و بزرگی که هر شبانه روز در سراسر دنیا روی می دهد دست به انتخاب می زنند. آنچه تحت عنوان خبر از رسانه پخش می شود، در اصل حاصل انتخاب ها و تصمیم گیری های آنهاست و ازآنجاکه هر گزینشی نیاز به معیار دارد، نگارنده کوشیده معیارهای اخلاقی را از میان متون دینی اسلامی استخراج کند و به این پرسش اساسی پاسخ دهد که از نظر اسلام، چه کسی و با چه ویژگی های اخلاقی می تواند عهده دار مسئولیت خبرنگاری در جامعة اسلامی باشد و بعد از تصدی این مسئولیت، چه معیارهای اخلاقی را باید رعایت کند. این مطلب ضمن بیان هفت اصل از اصول اخلاق حرفه ای خبرنگاری و پاسخ به برخی مسائل اخلاقی مورد نیاز آنان ارائه شده است.

نخستین نظریه پردازان مدرن در جهان اسلام عمدتاً مصری یا در مصر بودند و حاصل تأملاتشان همواره برای دیگر نقاط جهان اسلام، شایسته توجه بوده است. کتاب فلسفه المشروع الخصاری بین الاحیاء الاسلامی و التحدیث الغربی نوشته احمد محمد جاد عبدالرازق گزارشی از اندیشه ها و نگرش های مصر معاصر و ریشه یابی آن هاست. نویسنده کتاب، جریانات موجود را به سه جریان عمده نوسازی دینی، احیاگرانه یا سلفی، و غربگرایانه و لیبرال تقسیم می کند. وی در کتاب مذکور، مهم ترین نمایندگان این جریانات و آثارشان را معرفی، طبقه بندی، و تحلیل نموده و با بیان زمینه های شکل گیری آن ها، نقاط قوت و ضعفشان را مورد بررسی قرار می دهد. نویسنده نوشتار حاضر با هدف معرفی کتاب فلسفه برنامه تمدنی اسلام از احیاگرایی اسلامی تا نوگرایی غربی، تلخیصی از محتوا و مهم ترین مطالب مندرج در کتاب را ارائه می نماید. 

مقبولیت نوشته، افزون بر رعایت مسائل فنی و ساختاری نگارش، در گرو رعایت اصول اخلاقی است. به این معنا که اخلاق نگارش بخشی ناگسستنی از فرآیند نوشتن است. برای بررسی اخلاق نگارش می توان از رهیافت های مختلفی چون پیامدگرایانه، تکلیف گرایانه، و فضیلت گرایانه سود جست. با این حال، نویسنده در نوشتار حاضر اخلاق نگارش را از منظر فضیلت گرایانه به بحث می گذارد. به زعم نویسنده، صداقت، حدشناسی، شجاعت، و شفافیت، از جمله آشکارترین فضایل قلمی است که بدون آن ها هر نوشته ای فاقد صلاحیت اخلاقی خواهد بود. از این رو، وی هر کدام از صفات و ویژگی های مذکور را در امر نگارش اخلاقی به طور مبسوط تشریح می نماید. در خلال بحث، نویسنده با ارائه شاهدمثال هایی از بی فضیلتی های رایج در عرصه نگارش و به خصوص یاوه نویسی، می کوشد تا طرحواره ای از اخلاق نگارش فضیلت گرایانه به دست دهد و اخلاق نگارش را نه به مثابه ضوابط و اصول، بلکه چونان فضایل مَنِشی فکری و رفتاری بازشناسد.

یکی از شاخصه های نوشته های علمی بهره گیری از منابع معتبر و داشتن ارجاعات مناسب به آن ها است، تا جایی که عملاً هر نوشته علمی، بر اساس اعتبار، میزان، و حجم ارجاعات داوری و سنجیده می شود. به همین سبب امروزه شیوه درستِ استناد و ارجاع، بخشی از آیین پژوهش به شمار می رود. با توجه به اهمیت این موضوع، نویسنده در نوشتار حاضر سعی دارد به پرسش هایی از قبیل دلایل ارجاع، موارد ارجاع، منابع شایسته ارجاع، میزان ارجاع، و نهایتاً چگونگی ارجاع، پاسخ دهد. وی با بیان این مسأله که شیوه ارجاع از بحث انگیزترین مسائل در نگارش نوشته های علمی پژوهشی به شمار می رود، اکثر حجم نوشتار را به واکاوی این قضیه اختصاص داده است. در راستای این هدف، ابتدا شیوه های جهانی ارجاع را معرفی و با بیان ویژگی هر یک، کارآمدی آن ها را مورد مداقه قرار می دهد. سپس، شیوه های ارجاع نامناسب را در بوته نقد و بررسی قرار داده، از شیوه ارجاع مناسب با جامعه علمی کشور و مقبول خود، سخن به میان می آورد و می کوشد دلایلی به سود آن ارائه نماید.

مقاله پیش رو می کوشد تا ماهیت مقالات علمی پژوهشی در عرصه اخلاق را بازگوید و منطق حاکم بر آن را آشکار سازد. نگارنده نخست منطق نگارش را به مثابه فرآیند اقناع بیان می کند و بر این باور است که نوشتن آکادمیک تلاشی برای اقناع مخاطبان متخصص و در نتیجه مستلزم تن دادن به قواعدی مشخص است. سپس به تحلیل ماده و صورت مقالات علمی پژوهشی در عرصه اخلاق پرداخته، یکایک اجزای اساسی چنین مقالاتی را معرفی می کند و با برشمردن برخی لغزش های رایج در این زمینه، شیوه مقاله نویسی عالمانه را بازگو می کند. با این نگاه، نویسنده همه اجزای اصلی مقاله را تحلیل کرده و راه نگارش هر یک را گفته است و با بیان اصول راهنمایی برای نگارش چنین مقالاتی در عین تأکید بر اهمیت محتوا، ظرایف ساختاری را نیز خاطرنشان ساخته است.

درنگ در مناسبات اخلاقی انسان و محیط زیست خود، به شکل گیری رشتهٴ «اخلاق زیست محیطی» انجامیده است. این رشتهٴ شکوفا، فیلسوفان، الاهی دانان، مورخان، متخصصان، و فعالان محیط زیست را به یک اندازه، درگیر مسائلی جدی کرده است. همین امر، مایه تنوع نگرش ها و دیدگاه ها در این عرصه شده است. این مقاله می کوشد با نگرش تاریخی، زمینه های شکل گیری و رشد این عرصه را بکاود، دیدگاه های موجود را گزارش کند، و چشم انداز آیندهٴ آن را ترسیم نماید. در عین حال، یکی از مباحث داغ این عرصه، نقش دین در حفظ یا تخریب محیط زیست بوده است که این مقاله به تحلیل آن می پردازد.

با توجه به هدف از نگارش کتاب های روش تحقیق، انتظار می رود که این گونه کتاب ها، اصول گردآوری، نگارش و ثبت داده ها، سامان دهی بحث، شیوه ارجاع، و تدوین کتاب نامه را رعایت کنند و اخلاق پژوهش را بیاموزند. اما مرور آثاری که  به نام «روش تحقیق» در زبان فارسی منتشر می شود، این انتظار را برآورده نمی سازد. نویسنده نوشتار حاضر را با هدف بررسی کتاب های تألیف شده به زبان فارسی درباره روش تحقیق به رشته تحریر درآورده است. وی در پی پاسخ به این پرسش است که این گونه آثار تا چه حد پاسخگوی نیازها و راهنمای کار دانشجویان است؟ بعلاوه، اخلاق پژوهش در کتاب های روش تحقیق به زبان فارسی چه جایگاهی دارد؟ نویسنده در راستای این هدف، ابتدا پس از ارائه مقدماتی پیرامون گروهبندی کتاب های منتشر شده در عرصه روش پژوهش، معیارهای ارزیابی این کتب را برشمرده و هر یک را با ارائه شاهدمثال هایی از کتب مورد بررسی، به طور مبسوط  تشریح می نماید. وی با بررسی 70 کتاب روش تحقیق به این نتیجه دست یافته که عمده کتب، فاقد ساختاری منظم، کتابنامه ای مناسب، ارجاعات لازم، انسجام مباحث و منابع مرتبط، معتبر و روزآمد هستند. افزون بر آن، برخی از آن ها نام هایی گمراه کننده دارند و سرانجام آن که با دست زدن به انتحال و بی توجهی به یافته های دیگران، به جای ترویج عرصه تحقیق و کمک به گستردن آفاق دانش خود مانعی بر سر راه آن به شمار می روند.

اعلامیه اسلامی حقوق بشر، مهم ترین پاسخ رسمی کشورهای اسلامی به اعلامیه جهانی حقوق بشر به شمار می رود و تلاش شده است تا بر اساس آن متنی دارای فوائد آن اعلامیه و در همان حال تهی از نقائص آن به دست داده شود. با این همه، خوانش دقیق این اعلامیه، ما را در تحقق این اهداف مردد می سازد. در این نوشته، پس از مقدمه ای کوتاه از تاریخچه شکل گیری و مواد این اعلامیه، مواردی که با مفاد اعلامیه جهانی حقوق بشر ناسازگار است و برخی از نابرابری ها را به رسمیت شناخته، گزارش و ادله موافقان و مفسران آن نقل و تحلیل شده است. به نظر می رسد که اعلامیه اسلامی حقوق بشر، به عنوان متنی جهانی که در پی تأمین حقوق بشر است، سه دشواری اساسی دارد: اول، تأیید ضمنی برخی نابرابری ها بر اساس دین و جنسیت، دوم، به دست دادن مرجع تفسیری سیال و لغزنده. سوم، نداشتن ضمانت اجرا. این سه مسئله موجب شده است تا اعتبار این اعلامیه، عملاً به تعدادی توصیه های اخلاقی غیر الزامی، فروکاسته شود.

پاسخ نویسندگان به نقد آثار علمی شان امری متداول اس ت؛ ولی گاه این پاسخ ها از تأثیرگذاری و کارآمدی لازم برخوردار نیستند.نویسنده در مقاله حاضر ابتدا با بیان دلایل نا کارآمدی جوابیه ها، از قبیل ضعف ساختاری، فقر محتوایی و خطاهای اخلاقی، سعی در بسط و توضیح کافی هر یک از آنها دارد.در این میان با برجسته کردن خطاهای اخلاقی در جوابیه ها، مواردی را که نشئت گرفته از این نقص هستند به همراه شاه دمثال های واقعی از نشریات بررسی کرده است.

ملاصدرا بارها متهم به نقل و ثبت سخنان دیگران به نام خود، یا انتحال شده است. مدافعان صدرا کوشیده اند به این اتهام پاسخ دهند. نویسنده در مقاله حاضر می کوشد پس از ارائه گزارشی ازرخ دادن مسئله انتحال، دفاعیه های ناظر به این رفتار را مورد مداقه قرار داده و قوت آن ها را بسنجد. سپس در میان نوشته های پرا کنده مدافعان، شش دفاعیه یا استدلال را در دفاع از صدرا بازشناسی و نقل کرده و پس از تحلیل آ نها، کوشیده است نا کارآمدی آ نها را نشان دهد. نویسنده در راستای این هدف، مقاله خویش را در چهار بخش تنظیم نموده است. در بخش نخست گزارش هایی را از نقل های بی منبع بیان کرده و در بخش دوم نادرستی انتحال را به اختصار تحلیل نموده است. نویسنده بخش سوم را به بررسی استدلال هایی که به سود صدرا آورده شده، اختصاص داده و در انتها با بیان نکته اخلاقی از این موضوع، مقاله خویش را به پایان می رساند.

امروزه بحث از شبیه‌سازی در کانون توجه صاحب‌نظران عرصه‌های گوناگون قرار دارد. مخالفان به کار بستن این تکنیک، دلایلی بر ضد آن اقامه می‌کنند. برخی از این دلایل کلامی، پاره‌‌ای فقهی و برخی اجتماعی‌اند. اما کسانی با نگاه اخلاقی بر آن شده‌اند تا شبیه‌سازی انسانی را از منظری اخلاق نقد کنند. با رویکرد اخلاقی عمدتاً پنج دلیل بر ضد شبیه‌سازی انسانی اقامه شده است: یک. نقض کرامت ذاتی انسان، دو. ایجاد انسان‌های درجه دوم، سه. استفاده ابزاری از انسان‌ها، چهار. ودیعه بودن جسم انسان و پنج. نابودی جنین‌های ناخواسته. نویسنده مقاله این دلایل را گزارش و سپس به تحلیل آن‌ها پرداخته و قوت‌ آن‌ها را سنجیده است.