تغییرات اجتماعی - فرهنگی (مطالعات علوم اجتماعی ایران سابق)

مسأله امنیت ملی، مهم ترین و حیاتی ترین عامل ثبات و قوام یک حکومت است و قومیت گرایی همواره یکی از عوامل تأثیرگذار بر امنیت ملی تلقی می گردد. در این میان تحولات قوم گرایی مربوط به قوم آذری به عنوان بزرگ ترین اقلیت قومی در ایران رابطه و جایگاه آن در امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران از اهمیت ویژه ای برخوردار می باشد. در این مقاله سعی شده است با نگاه گفتمانی، افراطی ترین شکل قوم گرای آذری(پان ترکیسم) تبیین و تشریح شود و رابطه آن با امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران ترسیم گردد، که طی این مقاله نشان داده می شود: گفتمان پان ترکیسم برای امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران تهدید می باشد.

علویان ترکیه که طبق برخی از برآوردها حدود 25 میلیون نفر از حمعییت آن آن کشور را تشکیل می دهند نقش مهم وتأثیرگذاری درآن کشور داشته اند.در دوره ی امپراتوری عثمانی ،نظام شیعی صفوی ایرانی و تعلق خاطر علویان ترکیه به شاهان صفوی این گروه مذهبی مورد آزار و اذیت قرار می گرفتند پس از فروپاشی دولت عثمانی و شکل گیری نظام سیاسی لائیک در ترکیه هرچند از فشارهای وارده بر علویان کاسته شد لکن نفوذ سیاسی آنان آنچنان مورد توجه نبود. در دوره های اخیر که احزاب اسلام گرا در ترکیه شکل گرفته موفقیت هایی به دست آورده اند جایگاه و شأَن اجتماعی علویان نیز دچار تغییراتی شده است.بویژه پس از حاکمیت حزب عدالت و اهداف خاص سیاسی که این حزب دنبال می کند سبب شده است وضعیت سیاسی ، شأَن اجتماعی و فرهنگی علویان دچار تحولات جدیدی شود.در این نوشتار تحول جایگاه سیاسی، اجتماعی علویان ترکیه در طول تاریخ آن کشور بررسی شده است ،مشخصاّ تغییرات صورت پذیرفته در دوره حاکمیت حزب عدالت و توسعه مورد مطالعه قرار گرفته است.از مجموع بررسی های به عمل آمده مشخص شده است که پس از حاکمیت حزب عدالت و توسعه در ترکیه جایگاه سیاسی ،اجتماعی و مذهبی علویان ارتقا یافته است.

هدف پژوهش حاضر پاسخ به این پرسش هاست که اولاً؛ سرمایه ی اجتماعی در مفهوم مشارکت ، اعتماد و انسجام اجتماعی و توسعه ی سیاسی در مفهوم توسعه ی مشارکت و رقابت سیاسی در ایران پس از انقلاب سلامی چه فراز و فرودی را پشت سر گذاشته است؟ثانیاً این دو پدیده در نظام اجتماعی و سیاسی ایران چه تعاملاتی با یکدیگر داشتند ؟ تلقی از پدیده های فوق به عنوان واقعیاتی تاریخی که ریشه در دگرگونی های اجتماعی بلند مدت دارد ، خواه ناخواه روش تحقیق حاضر را به سوی تحقیق تاریخی سوق داده است ؛ زیرا فرض بر این بود که روند شکل گیری و تحول سرمایه ی اجتماعی و توسعه ی سیاسی هر جامعه، تاریخ خاص خود را دارد . پس در چارچوب این روش ، سه دوره ی مشخص تاریخی را طی فاصله ی زمانی (84– 1357) که درآن ادوار،کشور متناوباً از نظر روند تحول پدیده های فوق دچار قبص و بسط و فراز و فرود بوده است مورد مطالعه دقیق علمی قرار داده ایم . 

هدف آن است که نهضت مشروطه را از نگاه پژوهش گران که دارای ماهیت، تاریخی-اجتماعی بودهاست با استفاده از روش جمع آوری اطلاعات کتابخانه ای و از طریق مطالعات منابع مختلف، بصورت نوشتاری با مراجعه به منابع دست اول و دوم، بررسی شود؛تا با روشن شدن دلایل نهضت مشروطه در جامعه بسته آن روز ایران،به طور خلاصه بهچگونگی وقوع نهضت مشروطه، اهداف آن، ناکامی آن در طول تاریخ  معاصر بهتر و عمیق تر آشنا شده باشیمبا امیدواری این که این مقاله تا حد امکان توانسته باشد افق جدیدی را در این گونه مباحث در پیش روی خوانندگان بگشاید.نهضت مشروطه را باید نقطه عطفی در مبارزات سیاسی اجتماعی دوران معاصر دانست، در این دوره جامعه ایرانی رستاخیز بزرگی را ایجاد و بسط قانون، عدالت و برابری اجتماعی را آغاز کرد تا زمان رقابت کشورهای استعماری روس و انگلیس نهضت توانست رشد و شتاب فزاینده ای را آغاز کند ولی انعقاد قرار داد 1907 بین دولت های مذکور به جهت هراس از قدرت روز افزون آلمان، موجب گردید که دگر باره رجال کهنه گرا و مستبد دستگاه سلطنت قاجار بعد از به توپ بستن مجلس اول و تعطیلی مجلس دوم بر مرده ریگ مشروطه چنگ اندازند و با قبای مشروطه همان روش های جابرانه پیشین را باز تولیدکنند ولی پیام ها و اهداف انقلاب مردمی مشروطه هیچ گاه به عالم فراموشی سپرده نشد با تقویت روح بیداری و ایجاد عرق ملی در غالب ناسیونالیسم ایرانی، ملت را برای تحقق آزادی، عدالت اجتماعی و دست یابی به ایجاد حاکمیت ملی تحریک و تشویق کرد هم چنین مشروطه توانست زنان ایرانی را از کنج انزوا و عزلت به عرصه جامعه بکشاند.

تأکید این نوشتار بررسی تاثیرات نفت بر امنیت سیاسی جمهوری اسلامی ایران از سال 1368 تا 1384 یعنی دوره های ریاست جمهوری  هاشمی رفسنجانی و خاتمی است. تداوم اقتصاد جهانی، مناسبات حاکم بر نظام سرمایه داری کنونی و نیاز روز افزون دنیا به انرژی از جمله چالش هایی است که امنیت سیاسی ایران را تحت تأثیر خود قرار داده اند. از یک نگاه افزایش درآمدهای نفتی، فرصتی برای کشور ها محسوب می شود که موجب افزایش درآمد ارزی شده است، امّا از سوی دیگر مدیریت این منابع درآمدی از جمله چالش جدّی دولت محسوب می شود. نفت کلیدی ترین و در عین حال سیاسی ترین کالای دنیای امروز است و از همین رو سیاستگذارینفتی کشورهای نفت خیز در واقع بخش عمده ای از سیاستگذاری ملّی این کشورها را تشکیل می دهد. همین امر اهمیت توجه به نفت و فرآورده های نفتی را دو چندان کرده است. به طور دقیق این پژوهش ریشه های آسیب پذیری و تقویت امنیت سیاسی ناشی از درآمدهای نفتی را تجزیه و تحلیل کرده است. به طور کلی نتایج به دست آمده از این پژوهش حاکی از این مسأله است که سیاست ها و آثار کلی وارد شده در اقتصاد، سیاست و اجتماع طی این دوران ( 1368 – 1384 ) تا حدود بسیار زیادی متأثر از نفت بوده و نتایج آن در قالب تورّم، افزایش حجم نقدینگی و  . . . قابل مشاهده است. نفتی که اکنون به عاملی منفی در اقتصاد ایران تبدیل شده است، با مدیریتی صحیح و خردمندانه می تواند موتور توسعه ی ملی کشور شود.

جنبش اجتماعی زنان درکلی ترین معنای خود جنبشی فکری-اجتماعی است که هدف اصلی آن ارتقای موقعیت زنان به عنوان یک گروه اجتماعی در جامعه است. این پژوهش،مطالعه ای تطبیقی بین جنبش اجتماعی زنان دردوره مشروطه درایران ودرقرن نوزدهم درغرب به ویژه امریکا می باشد.جمع آوری داده ها با دوروش اسنادی ومطالعه میدانی(مصاحبه با صاحب نظران) انجام شده وپردازش داده ها با استفاده ازتحلیل محتوا وپرسشنامه معکوس صورت گرفته است. دراین پژوهش هردوجنبش موردبررسی قرارگرفته وشباهتها وتفاوتهای این دوجنبش استخراج شده است.عوامل متعددی ازقبیل بستراجتماعی-اقتصادی،بافت فرهنگی ووضعیت زندگی زنان دوجامعه تأثیرچشمگیری برروند، فرایند، ساختار، عملکرد، کارکرد،اهداف ودستاوردهای این دو جنبش داشته است. یافته های پژوهش نشان می دهد جنبش اجتماعی زنان درقرن نوزدهم درغرب جنبشی شناخته شده،وسیع،منسجم ورشدیافته تر بوده ودرسطح بین المللی مطرح شده است.امروزه نیز به عنوان یک نظریه اجتماعی درسطوح آکادمیک تدریس می شود. اماجنبش اجتماعی زنان دردوره مشروطه درایران جنبشی منسجم نبوده ودرآن دوره حتی درسطح ملی گسترش نیافته است.البته این جنبش برای زنان ایران دستاوردهایی مثل حق تحصیل داشته که تاامروز ادامه دارد.

صنعتی شدن یکی از اصلی ترین عوامل در ساخت اقتصاد جهان است و ارتباط مستقیمی با مسأله ی توسعه یافتگی داشته است و رهایی از وابستگی و عقب ماندگی را به دنبال دارد. صنعتی شدن روندی پویا و بلندمدت است و کشور ما آغازگر این روند نبوده و انقلاب صنعتی در گوشه ای دیگر از دنیا اتفاق افتاده است پس باید راه دنباله روی و پیروی را طی می کرد و دوره های متعدد سیاسی را پشت سر می گذاشت. در تحقیق حاضر موانع سیاسی صنعتی شدن ایران در دوره های صفویه، تا پهلوی اول مورد بررسی قرار گرفته است. چون ماهیت دوره های متعدد تاریخی مورد مقایسه و تطبیق قرار گرفته از روش تاریخی مقایسه ای و تطبیقی استفاده شده است و نتایجی که از این تحقیق حاصل شد مشخص گردید که: عوامل داخلی شامل: 1 وجود حکومت استبدادی؛ 2 جدال داخلی و نبود امنیت جهت سرمایه گذاری؛ 3 نبود شایسته سالاری و حذف نخبگان از صحنه سیاسی کشور؛ 4 آگاهی و شعور سیاسی نداشتن مردم و حاکمان. و عوامل خارجی شامل: 1 ناتوانی برخورد با جهانی شدن و رویارویی با غرب؛ 2 حضور بیگانگان و شرایط نیمه استعماری ایران؛ 3 تهاجمات خارجی و هدر رفت سرمایه های کشور؛ 4 امتیاز ها و قراردادهای نابرابر ، از دلایل صنعتی نشدن ایران در دوره های مورد بحث می باشد.

مقاله حاضر در پی شناخت مسئله محوری شهر تهران در سال های  1357 تا 1367  و بررسی نسبت موجود میان این موضوع و شرایط اجتماعی حاکم بر این دوران می باشد. روش بکار گرفته شده تحلیل محتوا و روش کتابخانه ای/اسنادی می باشد. چارچوب مفهومی جهت انجام تحقیق حاضر، بر مبنای "رویکرد برساخت گرایی " و ویژگی های "متغییر و نسبی بودن" و "تاریخی بودن" مسائل اجتماعی انتخاب شده است.از میان پژوهش های انجام شده در حوزه مسائل اجتماعی شهر تهران 15 پژوهش تحلیل محتوا شده و بر اساس یافته های این تحقیق مهم ترین مسئاله اجتماعی تهران در سال های مذکور مسائل جمعیتی بوده است که شامل حاشیه نشینی، مهاجرت، شلوغی و ازدحام جمعیت، حضور اتباع خارجی و ... می شود. با مروری بر شرایط اجتماعی حاکم بر این سال ها مشخص شد که با وجودی که شهر تهران از سال ها پیش از انقلاب تحت تأثیر انجام اصلاحات ارضی و نوسازی دوران محمدرضا پهلوی، با مشکل افزایش جمعیت روبرو بوده است، اما این مشکل در سال های آغازین انقلاب به اوج خود رسیده و پس از آن نیز وقوع جنگ 8 ساله و مهاجرت های ناشی از آن، سبب شد تا این مشکل به صورت یک مسئله ی اجتماعی مورد توجه قرار گیرد.