گذرى بر مسند امام على علیه السلام

 
مسند الامام على(ع). سید حسن قپانچى. تصحیح: طاهر سلامى, 11ج, دارالاسوة, تهران, 1321ق.
چیزى که قابل اعتماد باشد, مسند نامیده مى شود, اما هر حدیثى را مسند نمى گویند; بلکه باید داراى سند متصل به گوینده آن باشد تا (مسند) باشد. در علم درایه گاهى (مسند) را صفت براى حدیث مى آورند و مقصود, حدیثى است که متصل یا مرفوع ـ با اصطلاح مرفوعه اشتباه نشود ـ باشد. و گاهى (مسند) وصف کتاب است و در این صورت غالباً به مجموعه اى از احادیث نبوى که یک راوى آنها را از آن حضرت نقل کرده باشد, اطلاق مى گردد. مثلاً (مسند احمد بن حنبل) مجموعه از کتاب هاى مسند است که هرکدام روایات یکى از صحابه از رسول خدا(ص) را نقل کرده است. و یا کتاب (مسند امام موسى بن جعفر(ع)) مجموعه پنجاه و نه حدیثى است که امام(ع) در زندان از رسول خدا(ص) نقل کرده است. اما در اصطلاح قرن هاى متأخر مسند به کتابى گفته مى شود که مشتمل بر احادیث یک امام(ع) باشد و ضرورتى ندارد که حتماً و تنها آنها را از رسول خدا(ص) نقل کرده باشد. مثلاً کتاب (مسند الامام الرضا(ع)) یا (مسند الامام الهادى(ع)), (مسند الامام العسکرى(ع)) و… این گونه کتاب ها به قصد گردآورى تمام احادیث یک امام نگارش یافته و مقصود آن نیست که تمام احادیث آن از رسول خدا نقل شده ب
اشد. کتاب مورد بحث نیز از این قبیل است که به جمع آورى سخنان حضرت امیر امام على(ع) اختصاص دارد; اعم از آن که حضرت على(ع) آنها را از رسول اکرم نقل کرده باشد یا آن که خود آن حضرت آنها را انشاء و بیان فرموده باشند. تعداد احادیثى که امام(ع) از پیامبر(ص) نقل کرده اند, حدود پنجاه حدیث است; با آن که اولین کسى بود که به پیامبر ایمان آورد و آخرین کسى بود که در خدمت رسول خدا بود و علاوه بر زمان طفولیت خود که در دوران قبل از رسالت نیز در خانه آن حضرت بزرگ شد. و این در حالى است که ابوهریره نزدیک به سه سال در خدمت پیامبر بود و آن هم تنها گاهى و اندکى در خدمت پیامبر بود و نه تنها ملاقات خصوصى با پیامبر نداشت بلکه در مسجد و در حضور دیگران احادیثى را از پیامبر نقل کرده است و در عین حال بیش از پنج هزار حدیث از رسول خدا نقل کرده است, و وقتى حرص و ولع امیرالمؤمنین(ع) به یادگیرى حدیث و نقل آن را توجه کنیم و میزان احادیث آن حضرت را از پیامبر اکرم با تعداد احادیث ابوهریره مقایسه مى کنیم, حجم گسترده احادیث دروغ که به رسول خدا نسبت داده شده است معلوم مى گردد, و لذا احمد بن حنبل از 750 هزار حدیث که در اختیار داشت تنها 30هزار آن را صحیح و قابل اعتماد دانسته و نقل کرده است.
به هر حال مسند امام على(ع) کتابى است که احادیث حضرت على(ع) ـ چه آنهایى که حضرت على راوى آنها از پیامبر(ص) است و چه آنهایى که خود امام(ع) آنها را از علم خود که باب علم نبى است بیان کرده ـ را جمع آورى نموده است. بله, این کتاب خطبه ها و رسائل و کلمات قصار را نقل نکرده است; زیرا آنها در نهج البلاغه و مستدرکات آن و نیز در غررالحکم و کتاب هاى مشابه آن نقل شده و در دسترس همگان قرار دارند.
نکته دیگر آن که شیعه به پیروى از امامان معصوم(ع) خود در تدوین و نگارش حدیث بر اهل سنت پیشى دارند, اما کتاب هاى حدیث خود را کمتر به اسم (مسند) نام گذارى کرده و بلکه غالباً یا به اسم خاص موسوم کرده اند و یا به اسم (نسخه), (خطبه), (اصل) و… نام نهاده اند. اما مسندنویسى در اهل سنت از حجم و گستره بیش ترى برخوردار است. در زمان صادقین(ع) یعنى ابتداى قرن دوم مسندنویسى متعارف بوده است, و تاکنون ادامه یافته و میراث ارزشمندى براى راهنمایى و هدایت همه مردم به ارمغان آورده شده است. برخى از مسندهایى که به موضوع کلمات حضرت على(ع) اختصاص دارند عبارتند از:
1. مسند امیرالمؤمنین(ع) از یعقوب بن شیبه سدوسى;
2. مسند امیرالمؤمنین(ع) از عبدالعزیز بن یحیى جلودى;
3. مسند على(ع) از احمد بن شعیب نسایى;
4. مسند على بن ابى طالب(ع) از احمد بن حنبل;
5. مسند امام على(ع) از سید حسن قپانچى.
کتاب اخیر که از جدیدترین و کامل ترین مسندهاى این موضوع است, بیش از 20سال از عمر گرانقدر مؤلف را به خود اختصاص داده است (1378ـ1409ق). مؤلف آن حضرت آیت اللّه علامه سید حسن قپانچى از علماى معاصر نجف اشرف است که در لیالى قدر در ماه مبارک رمضان 1411ق پس از سرکوب شدن انتفاضه مردم عراق توسط نیروهاى بعثى دستگیر و روانه زندان شده و از آن تاریخ تاکنون خبرى از او به دست نیامده است. این کتاب داراى شش تقریظ از علامه آقابزرگ تهرانى ـ که در سال 1389ق نوشته شده ـ, آیت اللّه سید مرتضى ال یاسین, شهید سید محمدباقر صدر, سید عبدالاعلى سبزوارى, شیخ باقر شریف قرشى, و تقریظ 26صفحه اى سید محمدصادق بحرالعلوم است.
مؤلف محترم این کتاب مجموعه کلمات حضرت على(ع) را از منابع شیعى و اهل سنت در ده جلد و داراى 11451 حدیث گردآورى کرده است, و در مقدمه آن مى گوید: مقصود نگارنده تمیز صحیح و سقیم و درست و نادرست نبوده و این کار را به عهده مراجعه کننده گذارده است. او در مقام گزارش کلمات منسوب به امام است, نه در مقام داورى. در مواردى که احادیث کلمات صعب مستصعب یا مطلب دقیق و مشکلى را داشته باشند, مؤلف عبارتى را در توضیح و شرح حدیث از بحارالانوار یا آثار مرحوم شبّر نقل کرده و گاهى نیزخود به شرح و تفسیر حدیث مى پردازد. از نکته هاى جالب کتاب آن است که در ج2, ص464 مى گوید: دعاى کمیل که همان دعاى خضر است, مضمون و محتواى آن از جناب خضر است. اما الفاظ آن از چنان فصاحت و بلاغتى برخوردارند که نشان مى دهد کلمات حضرت على(ع) است.
گرچه برخى کتاب هاى مسند از هیچ نظمى برخوردار نیستند ـ به غیر از آن که تنها روایات یک راوى مى باشند ـ مؤلف این کتاب یک ترتیب و نظم منطقى براى مباحث و ابواب کتاب قرار داده است که گرچه شبیه به نظم (کافى) و (بحارالانوار) است, تفاوت هاى زیادى نیز با آنها دارد. فهرست کلى و اجمالى مجلدات کتاب عبارتند از:
ج1. بحث عقل, علم, توحید, ایمان و کفر, فضائل قرآن.
ج2. تفسیر آیات, ادعیه و حرزها.
ج3. طهارت, صلاة, صوم, حج.
ج4. خمس, زکاة, ارث, جهاد عدو, جهاد نفس, امر به معروف.
ج5. نکاح, طلاق, صید و ذباحه, اطعمه و اشربه.
ج6. تجارت, بیع, ضمانات, اجاره.
ج7. قصص انبیاء, سیره معصومین و اهل بیت(ع).
ج8. احوال حضرت زهرا و حسنین(ع) و اصحاب, و حضرت مهدى(ع) و ملاحم.
ج9. امامت, معاد, احادیث عددى.
ج10. سفر, حیوان, مکارم اخلاق, ملحقات.
از مقایسه مجلدات مختلف این کتاب روشن مى شود که احادیث نقل شده از حضرت على(ع) در احکام یا آنچه که در فقه به سیاسات شناخته مى شوند ـ مثل حدود و قصاص و… ـ بسیار زیاد است; به طورى که در این کتاب بیش از هزار حدیث در این موضوع دارد, در حالى که برخى از ابواب فقهى کمتر از شمار انگشتان یک دست حدیث درباره آنها نقل شده است.
این کتاب توسط آقاى طاهر عبدالأمیرسلامى تحقیق شده و با مقدمه اى در شرح حال مؤلف از فرزندش سید صدرالدین قپانچى, در یازده جلد چاپ شده, که جلد یازدهم آن به فهرست آیات و احادیث اختصاص دارد و احتمالاً در آینده جلد دوازده (فهرست اشعار و موضوعات و مصادر) چاپ شود. گفتنى است این کتاب مفید و ارزشمند به حق در مراسم معرفى بهترین کتاب ها در موضوع ولایت که در سال امیرالمؤمنین(ع) از سوى دبیرخانه کتاب (سال ولایت) برگزار گردید, به عنوان کتاب برگزیده انتخاب و مورد تشویق قرار گرفت.