کتاب شناسى (باب حادى عشر)
حوزه های تخصصی:
دریافت مقاله
آرشیو
چکیده
متن
نام رساله باب حادى عشر را کمتر کسى است که نشنیده باشد, با این حال آنچه ـ اگر هم گفته و یا نوشته شده ـ ناشنیده و ناخوانده مانده آن است که این رساله جزیى از یکى از کتاب هاى علامه حلى(ره) با نام منهاج الصلاح است که آن نوشتار نیز خود خلاصه کتاب مصباح المتهجّد شیخ طوسى است.
امروزه باب حادى عشر را که تا چندى از کتب درسى حوزویان نیز به شمار مى رفت, هم از خامه علامه حلى و هم اثرى مستقل قلمداد مى نمایند. همچنین این نگارش که شاید روزى براى عوام یا طلاب مبتدى خلاصه گشته است, هم اکنون از پر ارج ترین کتب اعتقادى و بلکه نگارش هاى کلامى به شمار است و صد البته که این موضوع, تبحّر بى اندازه علامه را در تلخیص, و یا بهتر است بگوییم بازشناخت و خلق جدید آثار گذشتگان و بازپرداخت و بازآفرینى, بر ما روشن تر مى سازد.
نمى رود نمونه هاى دیگرى از این تلخیص هاى موفق علامه که ضمن بازکاوى کتاب هاى پر ارزش و ضرورى و با اهمیت براى دانش پژوهان و طلاب دین و دانش آن زمان, مطالبى از آن را هم انتخاب نموده و کتاب را دستینه (handy book) کرده و یا به طور کلى نظرات در یک موضوع را گلچین نموده و کنار هم قرار داده است را مى توان در: تذکرة الفقها على تلخیص فتاوى العلما, المستجاد من کتاب الارشاد (خلاصه کتاب (الارشاد فى معرفة حجج الله على العباد) از شیخ مفید), تلخیص المرام فى معرفة الاحکام, خلاصة الاقوال فى معرفة الرجال, خلاصة فى اصول الدین, کشف الیقین فى فضائل امیرالمؤمنین(ع), لبّ الحکمة, مختصر شرح نهج البلاغة و… به نظاره نشست.
کتاب منهاج الصلاح فى اختصار المصباح هم گزیده اى از ده فصل کتاب مصباح المتهجد شیخ طوسى است که علامه حلى هر فصلى را نامى نهاد و براى هر سرفصل جمله اى شرح گونه نگاشته و فصل یازدهم آن را (فى ما یجب على عامّة المتکلفین من معرفة اصول الدین) نام کرده است و البته این فصل هر چند در ادامه آن نگارش گزیده گونه آمده است, اما نوشتارى جداگانه است و در حقیقت هم مستقل است و هم غیر مستقل! مصباح شیخ را بسیارى تلخیص کرده اند و نخستین ملخِّص مصباح همان شیخ طوسى(ره) مؤلف کتاب است! (ر.ک: فهرست کتابخانه مرکزى دانشگاه تهران, ج1, ص210) و پس از وى بسیارى دیگر که چه بسا نامشان تاکنون مجهول مانده است (ر.ک: فهرست کتابخانه آستانه رضوى, ج2, ص245 و فهرست کتابخانه مرکزى دانشگاه تهران, ج1, ص204) چنین کرده اند.
نکته گفتنى دیگر درباره باب حادى عشر آن است که اگر تاریخ اتمام آن را, طبق نسخه هاى موجود, یازدهم ذیحجةالحرام سال 723هجرى قمرى بدانیم و تاریخ درگذشت علامه را نیز محرم الحرام 726 هجرى قمرى محسوب داریم, پس پذیرفته ایم که این از آخرین نگارش هاى علامه یعنى در کمتر از سه سال پایانى عمر گرانبار وى بوده است و این خود اهمیتى ویژه دارد.
بنابر این ضروریات و معروفیت فراوان باب حادى عشر بر آن شدم تا کتاب شناسى مختصرى بدان اختصاص دهم. این مختصر اندک مایه در بخش هاى زیر دسته بندى گشته است:
الف. باب حادى عشر
در این قسمت چاپ هاى مختلف این کتاب آمده است و بیشتر جمع آورى چاپ هاى محقَّق مدنظر بوده است و سپس نسخه هاى خطى آن در کتابخانه هاى جهان شناسانده شده است.
ب. شرح ها
در این قسمت نسخه هاى چاپى و خطى شرح هاى نگاشته شده بر کتاب علامه مذکور افتاده است, با اذعان به این مهم که شاید براى پژوهندگان امروز شگفت انگیز باشد که شرحى بر رساله اى نگاشته شود که خود به آهنگ کوتاه نویسى پدید آمده است.
ج. ترجمه ها
این قسمت به ذکر ترجمه هاى ارائه شده از متن باب حادى عشر به زبان فارسى و دیگر زبان هاى جهان در طول تاریخ پرداخته است.
کتاب شناسى باب حادى عشر
الف. متن باب حادى عشر
1 . نسخه هاى چاپى
1. به تحقیق اسماعیل انصارى در پایان مصباح المتهجد شیخ طوسى, [بى نا], 1401ق.
2. به کوشش مهدى محقق, دانشگاه مک گیل, سلسله دانش ایرانى شماره38, تهران, چاپ اول 1365ش.
3. به کوشش مهدى محقق, مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوى (به نشر), مشهد, چاپ دوم 1368ش [افست از چاپ مک گیل].
4. به کوشش محمدتقى محمدى, قدس, قم, تاریخ مقدمه 1362.
5. به کوشش محمود افتخارزاده, دفتر نشر معارف اسلامى, قم. و بعدها:
6. به تصحیح و تحقیق و تعلیق محمود افتخارزاده, نشر هیأت, تهران, چاپ چهارم 1378ش.
2 . نسخه هاى خطى
1. کتابخانه آستانه مشهد شماره هاى 48, 352, 353, 355 و357 (فهرست, ص614).
2. کتابخانه آستانه حضرت عبدالعظیم(ع) شماره هاى 212 و 287 (فهرست, ص444 و447).
3. کتابخانه آستان حضرت معصومه(س) شماره55 (فهرست, ص75).
4. کتابخانه آقاى سیّد عباس کاشانى شماره22 (فهرست, ص83).
5. کتابخانه آیت الله حکیم شماره هاى 725م, 1177م, 1705م, 1757م و 1927 (فهرست, ج1, ص85).
6. کتابخانه بادلیان شماره 64 و1541.
7. کتابخانه بزرگ آیت الله مرعشى نجفى شماره هاى 69, 1003, 2247, 5147 و 7036/24 (فهرست, ج1, ص82; ج3, ص394; ج6, ص232; ج13, ص353 و ج18, ص202).
8. کتابخانه بنیاد اوپنهایم بدون شماره.
9. کتابخانه دانشکده الهیات دانشگاه مشهد شماره هاى 668 و 1577 (فهرست, ج1, ص467 و ج2, ص712).
10. کتابخانه دانشگاه لوس آنجلس شماره هاى 97م و 1051 (فهرست, ص663 و707).
11. کتابخانه شاهچراغ(ع), شماره ف (فهرست, ج2, ص194).
12. کتابخانه فاضل خوانسار شماره هاى 244, 244/5 و 254 (فهرست, ج1, ص211).
13. کتابخانه مجلس شوراى اسلامى شماره هاى 109, 2767, 3149, 4339, 4954, 5344, 5384 و 5417 (فهرست, ج1, ص1789; ج7, ص325; ج10, ص729; ج12, ص38; ج14, ص243; ج16, ص256, 290 و327).
14. کتابخانه مدرسه آخوند همدان شماره 4643.
15. کتابخانه مدرسه آیت الله گلپایگانى شماره هاى 387, 4/160, 19/152, 10/63 (فهرست, ج1, ص320).
16. کتابخانه مدرسه نوّاب شماره79 (فهرست, ص518).
17. کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى شماره هاى 48, 371 تا 376, 6808 (فهرست, ج1, ص22 و ج4, ص33).
18. کتابخانه مرکزى دانشگاه اصفهان شماره122 (فهرست, ص926).
19. کتابخانه مرکزى دانشگاه تهران شماره هاى328, 893, 4176, 7274 و 8596 (فهرست, ج3, ص543; ج13, ص3143; ج16, ص503; ج17, ص169).
20. کتابخانه مسجد گوهرشاد شماره1981 (فهرست, ص224).
21. کتابخانه ملّى پرینستون شماره هاى1550 و 1886 (فهرست, ص24).
22. کتابخانه ملّى تهران شماره هاى1190 و 1957 ف (فهرست, ج4, ص427 و ج9, ص187).
23. کتابخانه ملّى ملک شماره2147 (ج5, ص437).
24. کتابخانه وزیرى یزد شماره هاى2085, 2284 و 2520 (فهرست, ج4, ص1159, 1232 و 13264).
ب. شرح هاى باب حادى عشر:
1 . نسخه هاى چاپى
1. احسن الاثر فى شرح الباب الحادى عشر از شیخ محمد بن محمد کرمى, بصیرتى, قم, 1404ق.
2. ترجمه النافع یوم الحشر فى شرح الباب الحادى عشر به اردو از سید تصدّق حسین, [بى نا], هند, چاپ اوّل.
3. ترجمه النافع یوم الحشر فى شرح الباب الحادى عشر از عبدالرحیم عقیقى بخشایشى, نوید اسلام, قم, 1371ش.
4. ترجمه النافع یوم الحشر فى شرح الباب الحادى عشر از على اصغر حلبى, اساطیر, تهران, چاپ اول 1373ش.
5. ترجمه النافع یوم الحشر فى شرح الباب الحادى عشر از محسن صدر رضوانى در گفتار رستگاران, مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوى (به نشر), مشهد, 1352ش و چاپخانه مهر, قم.
6. الجامع فى ترجمة النافع یوم الحشر فى شرح الباب الحادى عشر از محمدعلى بن محمدحسین حسینى شهرستانى, به کوشش عبدالرحیم عقیقى بخشایشى, نوید اسلام, قم, چاپ اول 1371ش.
7. الجامع فى ترجمة النافع یوم الحشر فى شرح الباب الحادى عشر از محمدعلى بن محمدحسین حسینى شهرستانى, به کوشش محسن صدر رضوانى,1 مؤسسه مطبوعاتى علامه, قم, چاپ دوم 1368ش.
8. الجامع فى ترجمة النافع یوم الحشر فى شرح الباب الحادى عشر از محمدعلى بن محمدحسین حسینى شهرستانى, به کوشش محمدتقى محمدى, نشر کتاب, تهران, 1337ش.
9. الجامع فى ترجمة النافع یوم الحشر فى شرح الباب الحادى عشر از محمدعلى بن محمدحسین حسینى شهرستانى, [بى نا], تهران, چاپ سنگى 1325ق.
10. دلیل الفکر شرح واف للکتاب الباب الحادى عشر از على علمى اردبیلى, مؤسسة الامامة, مشهد, 1374ق.
11. شرح باب الحادى عشر از محمدتقى محمدى, قدس, قم, تاریخ مقدمه 1362.
12. شرح و تکمیل باب الحادى عشر از حسن مصطفوى, امیرکبیر, تهران, چاپ اول 1370ش.
13. شرحى بر شرح فاضل مقداد سیورى حلّى بر کتاب باب حادى عشر از آیت الله عبدالحسین طیّب در کلم الطیّب در تقریر عقاید اسلام (به ضمیمه عمل الصالح در بیان ایمان و تقوا), بنیاد فرهنگ اسلامى, تهران, 1352ش.
14. مفتاح الباب الحادى عشر از ابوالفتح بن میرزا مخدوم حسینى عربشاهى, به کوشش مهدى محقق, دانشگاه مک گیل, سلسله دانش ایرانى شماره38, تهران, چاپ اول 1365ش.
15. مفتاح الباب الحادى عشر از ابوالفتح بن میرزا مخدوم حسینى عربشاهى, به کوشش مهدى محقق, مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوى (به نشر), مشهد, چاپ دوم 1368ش [افست از چاپ مک گیل].
16. النافع یوم الحشر فى شرح الباب الحادى عشر از فاضل مقداد سیورى حلّى; به ضمیمه اعتقادات صدوق, سیر و سلوک مجلسى, آداب المتعلّمین, سؤال و جواب حضرت رضا(ع) و… از انتشارات کتابفروشى بوذرجمهرى, به خط عبدالرحیم [تبریزى], چاپ سنگى 1370ق, مصوّر.
17. النافع یوم الحشر فى شرح الباب الحادى عشر از فاضل مقداد سیورى حلّى, به نام شرح عنوان الحادى عشر, به تصحیح و توضیح على اصغر حلبى, اساطیر, تهران, چاپ اوّل 1373ش.
18. النافع یوم الحشر فى شرح الباب الحادى عشر از فاضل مقداد سیورى حلّى, به کوشش محمود افتخارزاده, دفتر نشر معارف اسلامى, قم.
19. النافع یوم الحشر فى شرح الباب الحادى عشر از فاضل مقداد سیورى حلّى, [بى نا], چاپ سنگى 1271ق.
20. النافع یوم الحشر فى شرح الباب الحادى عشر از فاضل مقداد سیورى حلّى, شرح و تکمیل از حسن مصطفوى, امیرکبیر, تهران, چاپ اول 1370ش.
21. النافع یوم الحشر فى شرح الباب الحادى عشر از فاضل مقداد سیورى حلّى, [بى نا], تهران, چاپ سنگى 1325ق.
22. النافع یوم الحشر فى شرح الباب الحادى عشر از فاضل مقداد سیورى حلّى, به کوشش مهدى محقق, دانشگاه مک گیل, سلسله دانش ایرانى شماره38, تهران, چاپ اول 1365ش.
23. النافع یوم الحشر فى شرح الباب الحادى عشر از فاضل مقداد سیورى حلّى, به کوشش مهدى محقق, مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوى (به نشر), مشهد, چاپ دوم 1368ش [افست از چاپ مک گیل].
24. النافع یوم الحشر فى شرح الباب الحادى عشر, به تصحیح و تحقیق محمود افتخارزاده, نشر هیأت, تهران, چاپ چهارم 1378ش.
25. النافع یوم الحشر فى شرح الباب الحادى عشر,به نام گفتار رستگاران, به کوشش محسن صدر رضوانى, مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوى (به نشر), مشهد, 1352ش و چاپخانه مهر, قم.
26. النافع یوم الحشر فى شرح الباب الحادى عشر, به کوشش محسن صدر رضوانى, مؤسسه مطبوعاتى علامه, قم, چاپ سوم [بى تا].
27. النافع یوم الحشر فى شرح الباب الحادى عشر, دارالطباعه, چاپ سنگى 1292ق; به ضمیمه بیان الحدیث المشهور: خلق الله الاشیاء….
28. نتائج الفکر فى شرح الباب الحادى عشر از شیخ محمد بن محمد کرمى در 4جلد, [بى نا], قم, چاپ اول 1376ق.
2 . نسخه هاى خطى
1. ارشاد البشر فى شرح الباب الحادى عشر از سلیمان بن احمد آل عبدالجبار قطیفى (تاریخ ادبیات بروکلمان ج2, ص794).
2 . جامع الدرر فى شرح الباب الحادى عشر از خضر بن محمد حبل رودى (الذریعه, ج5, ص 51).
3 . زادالمدخر فى شرح الباب الحادى عشر از محمدرضا بن قاسم غروى(الذریعه, ج12, ص 7).
4 . شرح الباب الحادى عشر از محمدرضا کلباسى (ماضى النجف و حاضرها, ج3, ص 236).
5 . ذخر البشر فى شرح الحادى عشر (نسخه هاى عکسى مرکز احیاء میراث به شماره 128).
6. شرح الباب الحادى عشر از محمدتقى بن محمدباقر در کتابخانه رضا در رامپور به شماره1887 (فهرست, ج2, ص400).
7. شرح الباب الحادى عشر از على بن محمد شیرازى در کتابخانه سالار به شماره 1266 (فهرست, ج4, ص236).
8. شرح الباب الحادى عشر از عبدالحسین کاشانى در کتابخانه نوربخش به شماره826.
9. شرح الباب الحادى عشر از ابوالفتح بن میرزا مخدوم حسینى عربشاهى در کتابخانه مدرسه آیت الله گلپایگانى به شماره35/144 (فهرست, به کوشش عرب زاده, ج1, ص431).
10. شرح الباب الحادى عشر از دلدار بن على هندى (الذریعه, ج13, ص120).
11. شرح الباب الحادى عشر از سلیمان بن عبدالله هویزى (الذریعه, ج13, ص120).
12. شرح الباب الحادى عشر از حسین بن سلطان محمد واعظ استرآبادى در کتابخانه مجلس شوراى اسلامى به شماره 14449 (فهرست, ج38, ص593).
13. شرح الباب الحادى عشر از محمد بن احمد خواجکى (الذریعه, ج13, ص122).
14. شرح الباب الحادى عشر از میرزا ابراهیم بن کاشف الدین محمد یزدى (الذریعه, ج13, ص118).
15. شرح الباب الحادى عشر مجهول المؤلف در کتابخانه مدرسه آیت الله گلپایگانى به شماره4/118 (فهرست, به کوشش عرب زاده, ج1, ص431).
16. شرح الباب الحادى عشر از ملا ادهم عزلتى خلخالى در کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى به شماره968 (فهرست آستان قدس, ج4, ص232 و فهرست نسخه هاى خطى فارسى, منزوى, ش984).
17. شرح معین الفکر فى شرح الباب الحادى عشر از ابن ابى جمهور احسایى (الذریعه, ج14, ص73).
18. فتح الباب فى شرح الباب الحادى عشر از عبدالواحد بن نعمت الله جیلانى (الذریعه, ج16, ص105).
19. مطالع النظر از صفى الدین بن فخرالدین طریحى (الذریعه, ج13, ص121).
20. معین الفکر فى شرح الباب الحادى عشر از ابن ابى جمهور احسایى (الذریعه, ج21, ص286).
21. مفتاح الغرر لفتح الباب الحادى عشر از خضر بن محمد حبلرودى (الذریعه, ج21, ص226).
22. مفتاح الفکر لفتح شرح الباب الحادى عشر از ابن ابى جمهور احسایى (الذریعه, ج21, ص339).
23. النافع یوم الحشر فى شرح الباب الحادى عشر از فاضل مقداد سیورى حلى در کتابخانه مدرسه آیت الله گلپایگانى به شماره هاى 20/161, 36/113 و 20/82 (فهرست, به کوشش عرب زاده, ج1, ص431).
24. النافع یوم المحشر2 فى شرح الباب الحادى عشر از فاضل مقداد سیورى حلى در کتابخانه آستان حضرت معصومه (س) به شماره431 (فهرست, ج1, ص431).
25. نتایج الفکر فى شرح الباب الحادى عشر از محمد بن محمد طه حویزى (الذریعه, ج24, ص46).
26. نظم الباب الحادى عشر از ملا على زنجانى در کتابخانه بزرگ آیت الله مرعشى (فهرست, ج7, ص357).
27. هادى البشر فى شرح الباب الحادى عشر از محسن بن محمد جیلانى (الذریعه, ج25, ص151).
ج. ترجمه هاى باب حادى عشر:
1. نسخه هاى چاپى
* ترجمه به زبان فارسى
1. محسن صدر رضوانى در گفتار رستگاران, مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوى (به نشر), مشهد, 1352ش و چاپخانه مهر, قم.
2. شیخ محمدباقر هندى.
3. محمدتقى محمدى, قدس, قم, تاریخ مقدمه 1362.
** ترجمه به دیگر زبان ها
1. اثیم روحى فیگلالى به ترکى, ترکیه, چاپ اول.
2. ویلیام م. میلر به انگلیسى به نام الباب الحادى عشر رساله اى در اصول علم کلام شیعه, انجمن سلطنتى آسیایى, لندن, چاپ اول 1928م:
al-Babu'l-Hadi Ashar; A treaties on the Principles of Shiصite Theology, The Royal Asiatic Society, 1928.
2. نسخه هاى خطى
ترجمه به زبان فارسى
1. سید محمد بن تقى حسینى موسوى شهرستانى (الذریعه, ج3, ص5 و فهرست نسخه هاى خطى فارسى, منزوى, ش915).
2. سید محمد بن محمدباقر رضوى (مکتبة العلامة الحلّى, ص70).
3. علامه محمدباقر مجلسى (الذریعه, ج4, ص83).
4. مجهول المترجم در کتابخانه علامه طباطبایى شیراز بدون شماره.
5. مجهول المترجم (فهرست نسخه هاى خطى فارسى, منزوى, ش915).
6. محمدباقر بن محمدرضا شانه ساز تسترى (الذریعه, ج4, ص83).
7. محمد بن احمد خواجگى شیرازى (الذریعه, ج13, ص122 و فهرست نسخه هاى خطى فارسى, منزوى, ش2/915).
8. محمدرضا بن جلال الدین اصفهانى (الذریعه, ج4, ص83).
9. ملا ادهم عزلتى خلخالى در کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى به شماره 968 (فهرست آستان قدس, ج4, ص232 و فهرست نسخه هاى خطى فارسى, منزوى, ش984).
10. میرزا حسن نائب الصدر (الذریعه, ج4, ص83).
پىنوشت:
1. این چاپ منتشر شده به تحشیه و کوشش آقاى صدر رضوانى ابتدا ترجمه شرح باب حادى عشر (یا) جامع شهرستانى نام داشته و سپس شرح باب حادى عشر (با) جامع شهرستانى نام گرفته و حجمش از 232 صفحه به 328 صفحه افزونى یافته است.
2. ظاهراً همین ضبط النافع یوم المحشر… نام صحیح این شرح است نه النافع یوم الحشر… آن گونه که مشهور شده و هم در چاپ هاى گوناگون آمده است; نسخه حاضر یکى از عوامل بیرونى, و تطبیق سجعى (محشَر) با (عَشَر) از عوامل درونى صحّت این ضبط به شمار مى رود.
امروزه باب حادى عشر را که تا چندى از کتب درسى حوزویان نیز به شمار مى رفت, هم از خامه علامه حلى و هم اثرى مستقل قلمداد مى نمایند. همچنین این نگارش که شاید روزى براى عوام یا طلاب مبتدى خلاصه گشته است, هم اکنون از پر ارج ترین کتب اعتقادى و بلکه نگارش هاى کلامى به شمار است و صد البته که این موضوع, تبحّر بى اندازه علامه را در تلخیص, و یا بهتر است بگوییم بازشناخت و خلق جدید آثار گذشتگان و بازپرداخت و بازآفرینى, بر ما روشن تر مى سازد.
نمى رود نمونه هاى دیگرى از این تلخیص هاى موفق علامه که ضمن بازکاوى کتاب هاى پر ارزش و ضرورى و با اهمیت براى دانش پژوهان و طلاب دین و دانش آن زمان, مطالبى از آن را هم انتخاب نموده و کتاب را دستینه (handy book) کرده و یا به طور کلى نظرات در یک موضوع را گلچین نموده و کنار هم قرار داده است را مى توان در: تذکرة الفقها على تلخیص فتاوى العلما, المستجاد من کتاب الارشاد (خلاصه کتاب (الارشاد فى معرفة حجج الله على العباد) از شیخ مفید), تلخیص المرام فى معرفة الاحکام, خلاصة الاقوال فى معرفة الرجال, خلاصة فى اصول الدین, کشف الیقین فى فضائل امیرالمؤمنین(ع), لبّ الحکمة, مختصر شرح نهج البلاغة و… به نظاره نشست.
کتاب منهاج الصلاح فى اختصار المصباح هم گزیده اى از ده فصل کتاب مصباح المتهجد شیخ طوسى است که علامه حلى هر فصلى را نامى نهاد و براى هر سرفصل جمله اى شرح گونه نگاشته و فصل یازدهم آن را (فى ما یجب على عامّة المتکلفین من معرفة اصول الدین) نام کرده است و البته این فصل هر چند در ادامه آن نگارش گزیده گونه آمده است, اما نوشتارى جداگانه است و در حقیقت هم مستقل است و هم غیر مستقل! مصباح شیخ را بسیارى تلخیص کرده اند و نخستین ملخِّص مصباح همان شیخ طوسى(ره) مؤلف کتاب است! (ر.ک: فهرست کتابخانه مرکزى دانشگاه تهران, ج1, ص210) و پس از وى بسیارى دیگر که چه بسا نامشان تاکنون مجهول مانده است (ر.ک: فهرست کتابخانه آستانه رضوى, ج2, ص245 و فهرست کتابخانه مرکزى دانشگاه تهران, ج1, ص204) چنین کرده اند.
نکته گفتنى دیگر درباره باب حادى عشر آن است که اگر تاریخ اتمام آن را, طبق نسخه هاى موجود, یازدهم ذیحجةالحرام سال 723هجرى قمرى بدانیم و تاریخ درگذشت علامه را نیز محرم الحرام 726 هجرى قمرى محسوب داریم, پس پذیرفته ایم که این از آخرین نگارش هاى علامه یعنى در کمتر از سه سال پایانى عمر گرانبار وى بوده است و این خود اهمیتى ویژه دارد.
بنابر این ضروریات و معروفیت فراوان باب حادى عشر بر آن شدم تا کتاب شناسى مختصرى بدان اختصاص دهم. این مختصر اندک مایه در بخش هاى زیر دسته بندى گشته است:
الف. باب حادى عشر
در این قسمت چاپ هاى مختلف این کتاب آمده است و بیشتر جمع آورى چاپ هاى محقَّق مدنظر بوده است و سپس نسخه هاى خطى آن در کتابخانه هاى جهان شناسانده شده است.
ب. شرح ها
در این قسمت نسخه هاى چاپى و خطى شرح هاى نگاشته شده بر کتاب علامه مذکور افتاده است, با اذعان به این مهم که شاید براى پژوهندگان امروز شگفت انگیز باشد که شرحى بر رساله اى نگاشته شود که خود به آهنگ کوتاه نویسى پدید آمده است.
ج. ترجمه ها
این قسمت به ذکر ترجمه هاى ارائه شده از متن باب حادى عشر به زبان فارسى و دیگر زبان هاى جهان در طول تاریخ پرداخته است.
کتاب شناسى باب حادى عشر
الف. متن باب حادى عشر
1 . نسخه هاى چاپى
1. به تحقیق اسماعیل انصارى در پایان مصباح المتهجد شیخ طوسى, [بى نا], 1401ق.
2. به کوشش مهدى محقق, دانشگاه مک گیل, سلسله دانش ایرانى شماره38, تهران, چاپ اول 1365ش.
3. به کوشش مهدى محقق, مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوى (به نشر), مشهد, چاپ دوم 1368ش [افست از چاپ مک گیل].
4. به کوشش محمدتقى محمدى, قدس, قم, تاریخ مقدمه 1362.
5. به کوشش محمود افتخارزاده, دفتر نشر معارف اسلامى, قم. و بعدها:
6. به تصحیح و تحقیق و تعلیق محمود افتخارزاده, نشر هیأت, تهران, چاپ چهارم 1378ش.
2 . نسخه هاى خطى
1. کتابخانه آستانه مشهد شماره هاى 48, 352, 353, 355 و357 (فهرست, ص614).
2. کتابخانه آستانه حضرت عبدالعظیم(ع) شماره هاى 212 و 287 (فهرست, ص444 و447).
3. کتابخانه آستان حضرت معصومه(س) شماره55 (فهرست, ص75).
4. کتابخانه آقاى سیّد عباس کاشانى شماره22 (فهرست, ص83).
5. کتابخانه آیت الله حکیم شماره هاى 725م, 1177م, 1705م, 1757م و 1927 (فهرست, ج1, ص85).
6. کتابخانه بادلیان شماره 64 و1541.
7. کتابخانه بزرگ آیت الله مرعشى نجفى شماره هاى 69, 1003, 2247, 5147 و 7036/24 (فهرست, ج1, ص82; ج3, ص394; ج6, ص232; ج13, ص353 و ج18, ص202).
8. کتابخانه بنیاد اوپنهایم بدون شماره.
9. کتابخانه دانشکده الهیات دانشگاه مشهد شماره هاى 668 و 1577 (فهرست, ج1, ص467 و ج2, ص712).
10. کتابخانه دانشگاه لوس آنجلس شماره هاى 97م و 1051 (فهرست, ص663 و707).
11. کتابخانه شاهچراغ(ع), شماره ف (فهرست, ج2, ص194).
12. کتابخانه فاضل خوانسار شماره هاى 244, 244/5 و 254 (فهرست, ج1, ص211).
13. کتابخانه مجلس شوراى اسلامى شماره هاى 109, 2767, 3149, 4339, 4954, 5344, 5384 و 5417 (فهرست, ج1, ص1789; ج7, ص325; ج10, ص729; ج12, ص38; ج14, ص243; ج16, ص256, 290 و327).
14. کتابخانه مدرسه آخوند همدان شماره 4643.
15. کتابخانه مدرسه آیت الله گلپایگانى شماره هاى 387, 4/160, 19/152, 10/63 (فهرست, ج1, ص320).
16. کتابخانه مدرسه نوّاب شماره79 (فهرست, ص518).
17. کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى شماره هاى 48, 371 تا 376, 6808 (فهرست, ج1, ص22 و ج4, ص33).
18. کتابخانه مرکزى دانشگاه اصفهان شماره122 (فهرست, ص926).
19. کتابخانه مرکزى دانشگاه تهران شماره هاى328, 893, 4176, 7274 و 8596 (فهرست, ج3, ص543; ج13, ص3143; ج16, ص503; ج17, ص169).
20. کتابخانه مسجد گوهرشاد شماره1981 (فهرست, ص224).
21. کتابخانه ملّى پرینستون شماره هاى1550 و 1886 (فهرست, ص24).
22. کتابخانه ملّى تهران شماره هاى1190 و 1957 ف (فهرست, ج4, ص427 و ج9, ص187).
23. کتابخانه ملّى ملک شماره2147 (ج5, ص437).
24. کتابخانه وزیرى یزد شماره هاى2085, 2284 و 2520 (فهرست, ج4, ص1159, 1232 و 13264).
ب. شرح هاى باب حادى عشر:
1 . نسخه هاى چاپى
1. احسن الاثر فى شرح الباب الحادى عشر از شیخ محمد بن محمد کرمى, بصیرتى, قم, 1404ق.
2. ترجمه النافع یوم الحشر فى شرح الباب الحادى عشر به اردو از سید تصدّق حسین, [بى نا], هند, چاپ اوّل.
3. ترجمه النافع یوم الحشر فى شرح الباب الحادى عشر از عبدالرحیم عقیقى بخشایشى, نوید اسلام, قم, 1371ش.
4. ترجمه النافع یوم الحشر فى شرح الباب الحادى عشر از على اصغر حلبى, اساطیر, تهران, چاپ اول 1373ش.
5. ترجمه النافع یوم الحشر فى شرح الباب الحادى عشر از محسن صدر رضوانى در گفتار رستگاران, مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوى (به نشر), مشهد, 1352ش و چاپخانه مهر, قم.
6. الجامع فى ترجمة النافع یوم الحشر فى شرح الباب الحادى عشر از محمدعلى بن محمدحسین حسینى شهرستانى, به کوشش عبدالرحیم عقیقى بخشایشى, نوید اسلام, قم, چاپ اول 1371ش.
7. الجامع فى ترجمة النافع یوم الحشر فى شرح الباب الحادى عشر از محمدعلى بن محمدحسین حسینى شهرستانى, به کوشش محسن صدر رضوانى,1 مؤسسه مطبوعاتى علامه, قم, چاپ دوم 1368ش.
8. الجامع فى ترجمة النافع یوم الحشر فى شرح الباب الحادى عشر از محمدعلى بن محمدحسین حسینى شهرستانى, به کوشش محمدتقى محمدى, نشر کتاب, تهران, 1337ش.
9. الجامع فى ترجمة النافع یوم الحشر فى شرح الباب الحادى عشر از محمدعلى بن محمدحسین حسینى شهرستانى, [بى نا], تهران, چاپ سنگى 1325ق.
10. دلیل الفکر شرح واف للکتاب الباب الحادى عشر از على علمى اردبیلى, مؤسسة الامامة, مشهد, 1374ق.
11. شرح باب الحادى عشر از محمدتقى محمدى, قدس, قم, تاریخ مقدمه 1362.
12. شرح و تکمیل باب الحادى عشر از حسن مصطفوى, امیرکبیر, تهران, چاپ اول 1370ش.
13. شرحى بر شرح فاضل مقداد سیورى حلّى بر کتاب باب حادى عشر از آیت الله عبدالحسین طیّب در کلم الطیّب در تقریر عقاید اسلام (به ضمیمه عمل الصالح در بیان ایمان و تقوا), بنیاد فرهنگ اسلامى, تهران, 1352ش.
14. مفتاح الباب الحادى عشر از ابوالفتح بن میرزا مخدوم حسینى عربشاهى, به کوشش مهدى محقق, دانشگاه مک گیل, سلسله دانش ایرانى شماره38, تهران, چاپ اول 1365ش.
15. مفتاح الباب الحادى عشر از ابوالفتح بن میرزا مخدوم حسینى عربشاهى, به کوشش مهدى محقق, مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوى (به نشر), مشهد, چاپ دوم 1368ش [افست از چاپ مک گیل].
16. النافع یوم الحشر فى شرح الباب الحادى عشر از فاضل مقداد سیورى حلّى; به ضمیمه اعتقادات صدوق, سیر و سلوک مجلسى, آداب المتعلّمین, سؤال و جواب حضرت رضا(ع) و… از انتشارات کتابفروشى بوذرجمهرى, به خط عبدالرحیم [تبریزى], چاپ سنگى 1370ق, مصوّر.
17. النافع یوم الحشر فى شرح الباب الحادى عشر از فاضل مقداد سیورى حلّى, به نام شرح عنوان الحادى عشر, به تصحیح و توضیح على اصغر حلبى, اساطیر, تهران, چاپ اوّل 1373ش.
18. النافع یوم الحشر فى شرح الباب الحادى عشر از فاضل مقداد سیورى حلّى, به کوشش محمود افتخارزاده, دفتر نشر معارف اسلامى, قم.
19. النافع یوم الحشر فى شرح الباب الحادى عشر از فاضل مقداد سیورى حلّى, [بى نا], چاپ سنگى 1271ق.
20. النافع یوم الحشر فى شرح الباب الحادى عشر از فاضل مقداد سیورى حلّى, شرح و تکمیل از حسن مصطفوى, امیرکبیر, تهران, چاپ اول 1370ش.
21. النافع یوم الحشر فى شرح الباب الحادى عشر از فاضل مقداد سیورى حلّى, [بى نا], تهران, چاپ سنگى 1325ق.
22. النافع یوم الحشر فى شرح الباب الحادى عشر از فاضل مقداد سیورى حلّى, به کوشش مهدى محقق, دانشگاه مک گیل, سلسله دانش ایرانى شماره38, تهران, چاپ اول 1365ش.
23. النافع یوم الحشر فى شرح الباب الحادى عشر از فاضل مقداد سیورى حلّى, به کوشش مهدى محقق, مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوى (به نشر), مشهد, چاپ دوم 1368ش [افست از چاپ مک گیل].
24. النافع یوم الحشر فى شرح الباب الحادى عشر, به تصحیح و تحقیق محمود افتخارزاده, نشر هیأت, تهران, چاپ چهارم 1378ش.
25. النافع یوم الحشر فى شرح الباب الحادى عشر,به نام گفتار رستگاران, به کوشش محسن صدر رضوانى, مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوى (به نشر), مشهد, 1352ش و چاپخانه مهر, قم.
26. النافع یوم الحشر فى شرح الباب الحادى عشر, به کوشش محسن صدر رضوانى, مؤسسه مطبوعاتى علامه, قم, چاپ سوم [بى تا].
27. النافع یوم الحشر فى شرح الباب الحادى عشر, دارالطباعه, چاپ سنگى 1292ق; به ضمیمه بیان الحدیث المشهور: خلق الله الاشیاء….
28. نتائج الفکر فى شرح الباب الحادى عشر از شیخ محمد بن محمد کرمى در 4جلد, [بى نا], قم, چاپ اول 1376ق.
2 . نسخه هاى خطى
1. ارشاد البشر فى شرح الباب الحادى عشر از سلیمان بن احمد آل عبدالجبار قطیفى (تاریخ ادبیات بروکلمان ج2, ص794).
2 . جامع الدرر فى شرح الباب الحادى عشر از خضر بن محمد حبل رودى (الذریعه, ج5, ص 51).
3 . زادالمدخر فى شرح الباب الحادى عشر از محمدرضا بن قاسم غروى(الذریعه, ج12, ص 7).
4 . شرح الباب الحادى عشر از محمدرضا کلباسى (ماضى النجف و حاضرها, ج3, ص 236).
5 . ذخر البشر فى شرح الحادى عشر (نسخه هاى عکسى مرکز احیاء میراث به شماره 128).
6. شرح الباب الحادى عشر از محمدتقى بن محمدباقر در کتابخانه رضا در رامپور به شماره1887 (فهرست, ج2, ص400).
7. شرح الباب الحادى عشر از على بن محمد شیرازى در کتابخانه سالار به شماره 1266 (فهرست, ج4, ص236).
8. شرح الباب الحادى عشر از عبدالحسین کاشانى در کتابخانه نوربخش به شماره826.
9. شرح الباب الحادى عشر از ابوالفتح بن میرزا مخدوم حسینى عربشاهى در کتابخانه مدرسه آیت الله گلپایگانى به شماره35/144 (فهرست, به کوشش عرب زاده, ج1, ص431).
10. شرح الباب الحادى عشر از دلدار بن على هندى (الذریعه, ج13, ص120).
11. شرح الباب الحادى عشر از سلیمان بن عبدالله هویزى (الذریعه, ج13, ص120).
12. شرح الباب الحادى عشر از حسین بن سلطان محمد واعظ استرآبادى در کتابخانه مجلس شوراى اسلامى به شماره 14449 (فهرست, ج38, ص593).
13. شرح الباب الحادى عشر از محمد بن احمد خواجکى (الذریعه, ج13, ص122).
14. شرح الباب الحادى عشر از میرزا ابراهیم بن کاشف الدین محمد یزدى (الذریعه, ج13, ص118).
15. شرح الباب الحادى عشر مجهول المؤلف در کتابخانه مدرسه آیت الله گلپایگانى به شماره4/118 (فهرست, به کوشش عرب زاده, ج1, ص431).
16. شرح الباب الحادى عشر از ملا ادهم عزلتى خلخالى در کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى به شماره968 (فهرست آستان قدس, ج4, ص232 و فهرست نسخه هاى خطى فارسى, منزوى, ش984).
17. شرح معین الفکر فى شرح الباب الحادى عشر از ابن ابى جمهور احسایى (الذریعه, ج14, ص73).
18. فتح الباب فى شرح الباب الحادى عشر از عبدالواحد بن نعمت الله جیلانى (الذریعه, ج16, ص105).
19. مطالع النظر از صفى الدین بن فخرالدین طریحى (الذریعه, ج13, ص121).
20. معین الفکر فى شرح الباب الحادى عشر از ابن ابى جمهور احسایى (الذریعه, ج21, ص286).
21. مفتاح الغرر لفتح الباب الحادى عشر از خضر بن محمد حبلرودى (الذریعه, ج21, ص226).
22. مفتاح الفکر لفتح شرح الباب الحادى عشر از ابن ابى جمهور احسایى (الذریعه, ج21, ص339).
23. النافع یوم الحشر فى شرح الباب الحادى عشر از فاضل مقداد سیورى حلى در کتابخانه مدرسه آیت الله گلپایگانى به شماره هاى 20/161, 36/113 و 20/82 (فهرست, به کوشش عرب زاده, ج1, ص431).
24. النافع یوم المحشر2 فى شرح الباب الحادى عشر از فاضل مقداد سیورى حلى در کتابخانه آستان حضرت معصومه (س) به شماره431 (فهرست, ج1, ص431).
25. نتایج الفکر فى شرح الباب الحادى عشر از محمد بن محمد طه حویزى (الذریعه, ج24, ص46).
26. نظم الباب الحادى عشر از ملا على زنجانى در کتابخانه بزرگ آیت الله مرعشى (فهرست, ج7, ص357).
27. هادى البشر فى شرح الباب الحادى عشر از محسن بن محمد جیلانى (الذریعه, ج25, ص151).
ج. ترجمه هاى باب حادى عشر:
1. نسخه هاى چاپى
* ترجمه به زبان فارسى
1. محسن صدر رضوانى در گفتار رستگاران, مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوى (به نشر), مشهد, 1352ش و چاپخانه مهر, قم.
2. شیخ محمدباقر هندى.
3. محمدتقى محمدى, قدس, قم, تاریخ مقدمه 1362.
** ترجمه به دیگر زبان ها
1. اثیم روحى فیگلالى به ترکى, ترکیه, چاپ اول.
2. ویلیام م. میلر به انگلیسى به نام الباب الحادى عشر رساله اى در اصول علم کلام شیعه, انجمن سلطنتى آسیایى, لندن, چاپ اول 1928م:
al-Babu'l-Hadi Ashar; A treaties on the Principles of Shiصite Theology, The Royal Asiatic Society, 1928.
2. نسخه هاى خطى
ترجمه به زبان فارسى
1. سید محمد بن تقى حسینى موسوى شهرستانى (الذریعه, ج3, ص5 و فهرست نسخه هاى خطى فارسى, منزوى, ش915).
2. سید محمد بن محمدباقر رضوى (مکتبة العلامة الحلّى, ص70).
3. علامه محمدباقر مجلسى (الذریعه, ج4, ص83).
4. مجهول المترجم در کتابخانه علامه طباطبایى شیراز بدون شماره.
5. مجهول المترجم (فهرست نسخه هاى خطى فارسى, منزوى, ش915).
6. محمدباقر بن محمدرضا شانه ساز تسترى (الذریعه, ج4, ص83).
7. محمد بن احمد خواجگى شیرازى (الذریعه, ج13, ص122 و فهرست نسخه هاى خطى فارسى, منزوى, ش2/915).
8. محمدرضا بن جلال الدین اصفهانى (الذریعه, ج4, ص83).
9. ملا ادهم عزلتى خلخالى در کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى به شماره 968 (فهرست آستان قدس, ج4, ص232 و فهرست نسخه هاى خطى فارسى, منزوى, ش984).
10. میرزا حسن نائب الصدر (الذریعه, ج4, ص83).
پىنوشت:
1. این چاپ منتشر شده به تحشیه و کوشش آقاى صدر رضوانى ابتدا ترجمه شرح باب حادى عشر (یا) جامع شهرستانى نام داشته و سپس شرح باب حادى عشر (با) جامع شهرستانى نام گرفته و حجمش از 232 صفحه به 328 صفحه افزونى یافته است.
2. ظاهراً همین ضبط النافع یوم المحشر… نام صحیح این شرح است نه النافع یوم الحشر… آن گونه که مشهور شده و هم در چاپ هاى گوناگون آمده است; نسخه حاضر یکى از عوامل بیرونى, و تطبیق سجعى (محشَر) با (عَشَر) از عوامل درونى صحّت این ضبط به شمار مى رود.
تبلیغات
