اصطلاح نامه علوم سیاسی در حوزه علمیه قم

 
همواره در عالم اطلاعاتى بوده است, ولى چه شده است که همه انسان ها را به تفکر و تأمل وانداشته. مهم ترین علت آن نادانى انسان به آنها بوده است, یعنى آن اطلاعات در یک نظام منسجم به ذهن او راه پیدا نکرده است. اگر همین نگاه را به صورت فراگیر در یک حوزه معرفتى فرض کنیم, به این نتیجه مى رسیم که اگر اطلاعات یک شاخه علمى را به صورت نظام مند در یک درختواره و نظام معنایى منسجم قرار ندهیم, نسبت به آن علم دانشِ مؤثر نخواهیم یافت. ممکن است دانش آموخته یا استادى اطلاعاتى از یک حوزه معرفتى داشته باشد, ولى نسبت به آن حوزه دانشمند نیست, چون تسلط بر مفاهیم آن ندارد و این تسلط وقتى حاصل مى شود که براساس موضوع, مسائل و مباحث مختلف و مرتبط شاکله دانش را در یک نظم معنایى بتواند ملاحظه کند و به محتوا و مدارک آن دانش با این پیش ذهن وارد شود. اگر این نظام معنایى پویا و قابل گسترش باشد و به اطلاعات و مدارک دیجیتالى شده ملحق شود تحولى شگفت در سازماندهى دانش ایجاد خواهد کرد و بازیابى اطلاعات را سهل خواهد نمود. این نظام همان اصطلاح نامه است که در حوزه علوم اسلامى به صورت اصلى (نه ترجمه) در 9 (نه) شاخه تدوین یا طراحى شده و به عنوان نمونه در شاخه اصول فقه که یکى از علوم کاربردى و مؤثر اسلامى به شمار مى رود, اجرا گردیده است.1
چرا اصطلاح نامه علوم اسلامى
ییکى از مسائل اصلى قبل از آغاز کار تدوین اصطلاح نامه ها پاسخ به این پرسش است که آیا اصولاً نیازى به اصطلاح نامه وجود دارد یا نه؟ در جواب این پرسش ممکن است عواملى براى طراحى و ساخت اصطلاح نامه بیان شود مانند:
1. شناسایى کلید واژه ها براى نمایه سازى بر اساس زبان ساخت یافته;
2. ایجاد زبان مشترک میان ذخیره اطلاعات و بازیابى آن و میان رایانه و انسان;
3. ترسیم درختواره و نظامواره موجود در هر شاخه معرفتى با تأکید بر موضوع, محمول و مسائل علم;
4. طبقه بندى معنایى میان اصطلاحات یک حوزه معرفتى با توصیف و ترسیم همه سطوح تورفتگى مفهومى;
5. سازماندهى و نظام بخشى به اطلاعات پراکنده در داخل متون الکترونیکى براساس زبانى ساخت یافته و کنترل شده;
6. ایجاد پایگاه هاى تخصصى مستند به اشیاى متعدد اطلاعاتى (صوت, تصویر, TEXT و… );
7. نظام بخشى به پایگاه هاى وب پایه;
8. ایجاد سهولت دسترسى و انسجام بخشى به کتابخانه هاى دیجیتالى;
9. به کارگیرى اصطلاح نامه در محیطهاى الکترونیکى;
10. سازماندهى و دسترسى به اطلاعات بر مبناى اصطلاح نامه;
11. کمک به بازیابى اطلاعات در محیط ها و رسانه هاى مجازى;
12. مدیریت اطلاعات با استفاده از اصطلاح نامه;
13. به کارگیرى اصطلاح نامه در موتورهاى جستجو;
14. به کارگیرى اصطلاح نامه در نظام هاى مدیریت محتوا (CMS);
15. معمارى اطلاعات با ابزار اصطلاح نامه;
16. استفاده از بخش نظام یافته اصطلاح نامه هاى تخصصى براى طبقه بندى منابع و کتابخانه هاى تخصصى.
درباره اصطلاح نامه علوم اسلامى نیز ممکن است همه پاسخ هاى یاد شده صحیح و قابل انطباق باشد, ولى براى روشن شدن واقعیت عینى و نیاز عملى دفتر تبلیغات اسلامى به این پژوهش بنیادى لازم است به تاریخ نمایه سازى در معاونت پژوهشى دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم نگاهى گذرا بیفکنیم تا ضمن توجه دادن محققان و مراجعان به ضرورت تدوین اصطلاح نامه علوم اسلامى در حوزه علمیه قم بر این مطلب نیز تأکید کنیم که تدوین اصطلاح نامه علوم اسلامى بر مبناى یک نیاز واقعى بوده است و همانند کارگاهى عملیاتى رو به روز پیشرفت نموده و به ارتقاى نسبى رسیده است. نه اینکه بر فرضیه ها و مباحث نظرى صرف مستند باشد, بدون اینکه مراحل انطباق اصطلاحات با مأخذ و منابع مقبول اندیشمندان را بگذراند, بلکه تمامى اصطلاحات برگرفته از منابع معتبر و قابل قبول بوده و داراى برگه هاى مستند مى باشد که با آرایش مجدد برگه هاى یاد شده, زمینه تدوین فرهنگ نامه هاى مستند علوم اسلامى ایجاد شده و هم اکنون در دو حوزه تخصصى علوم قرآنى و اصول فقه در حال انجام است.
نمایه سازى در حوزه علیمه قم
معاونت پژوهشى دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم از سال هاى 1367 ـ 1369 براى اولین بار در حوزه علمیه قم نمایه سازى را شروع کرد. در آن دوران این موضوع در حوزه علمیه ناشناخته بود و ابعاد, فرایند, فوائد و کاربردهاى آن نامشخص مى نمود و همانند هر کار تازه اى بستگى به شرایط و اقتضاهاى محیطى و پیرامونى مشکلات خاص خود را داشته و دارد. در آن دوران رجوع به مطبوعات و آگاهى از اخبار و موضوعات آنها براى فضلاى حوزوى مهم بود. آرشیو منظّمى که مطبوعات کلاسه بندى درستى شده باشد وجود نداشت, رجوع به سوابق مقالات, مصاحبه ها, سخنرانى ها و… مشکل بود.
تعداد اندکى از فضلاى حوزه علمیه قم گرد آمدند2 و با شناسایى حوزویانى که از ذوق و سلیقه و انگیزه کار در مسائل جدید اطلاع رسانى برخوردار بودند, حدود 40 نفر در بخش نمایه سازى, کنترل و نظارت و اصطلاح شناسى مشغول به کار شدند. اساتیدى از دانشگاه3 براى آموزش و انتقال داشته هاى خود به قم مى آمدند و جلسات مفیدى تشکیل مى شد. نتیجه این اقدام نمایه سازى مطبوعات معروف فارسى و عربى اسلامى کشور و ارائه آنها در بانک اطلاعات دفتر تبلیغات اسلامى بود که خدمت درخورى به فرهیختگان, فضلاى حوزه و کاربرانى که از جاهاى مختلف مراجعه مى کردند, فراهم شد و هنوز جزءپرمراجعه ترین قسمت هاست.
سطوح نمایه سازى از آغاز تاکنون ـ دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم
نمایه مطبوعات
در نمایه سازى مطبوعات کثیرالانتشار ایران که از سال 1367 آغاز شد, براى مقالات علمى مصاحبه ها و سخنرانى ها چکیده عنوانى تهیه مى شد و به آنها کلید واژه هاى مناسبى تخصیص مى یافت و در کاربرگ هاى مخصوص آدرس مقاله, نام پدیدآور, شماره و صفحه مدرک ثبت مى شد (نمونه کاربرگ).
نمایه مجلات و آثار شخصیت هاى اسلامى
در سال 1369 نمایه مجلات اسلامى بر نمایه مطبوعات اضافه شد و پس از آن مجموعه آثار بزرگانى همچون استاد شهید مرتضى مطهرى در ردیف کار قرار گرفت, مجموعه آثار آیةاللّه حسن زاده آملى, جوادى آملى, مقام معظم رهبرى (در آن وقت رئیس جمهور بودند) نیز نمایه شد و بعداً برنامه نرم افزارى مطهر (براى آثار شهید مطهرى) عرضه شد و در سال هاى بعد مجموعه آثار مرحوم فلسفى نیز نمایه سازى شد و با عناوین نجم, رهبر, خطیب, اولین ویرایش آنها در مجموعه بلاغ 1 و 2 ارائه گردید و همه اینها براساس اصطلاحات اصطلاح نامه اى و زبان کنترل شده, نمایه سازى مى شد.
نمایه منابع تخصصى
پس از این مرحله, نمایه سازى منابع تخصّصى در شاخه هاى علوم اسلامى طراحى شد و قرار شد به صورت تخصصى در رشته هاى علوم اسلامى نمایه سازى انجام شود, تجربه هاى فراوانى به دست آمد و فراز و فرودهایى بر این امر گذشت و هم اکنون نیز نمایه سازى منابع تخصصى در گرایش هاى مختلف علوم اسلامى به منظور ایجاد پایگاه هاى تخصصى براساس اصطلاح نامه ها ادامه دارد.
تزاروس = مدیریت نمایه ها
یکى از موضوعات مهم موردنظر و گفتگو, مدیریت اطلاعات نمایه ها و سازماندهى درست آنها بوده است. براى همین دغدغه همزمان با نمایه سازى گروه (تزاروس) (اصطلاح نامه) راه اندازى شد که آنها کلید واژه ها و موضوعات موردنیاز براى بازنمود مباحث مطبوعات را بررسى و تصویب مى کردند. شکل اصطلاحات, رابطه آنها با اصطلاحات قبلى مشخص مى شد و با تعیین رابطه هم ارز سیاهه اى از واژگان مُجاز در نمایه سازى تحویل نمایه سازان مى شد و به صورت پیوست در اختیار نمایه سازان قرار مى گرفت. در تاریخ 1371 سه هزار اصطلاح علمى اسلامى و هشت هزار نام مستند مشاهیر و اعلام و بیش از دو هزار تنالگان آماده شد.
جهان اسلام و اصطلاح نامه علوم اسلامى
بدین روى در فرایندهاى مختلف نمایه سازى نیاز به اصطلاح نامه عملاً ضرورى مى نمود. بررسى حوزه هاى مختلفى انجام شد, مکاتباتى با برخى کشورهاى خارجى صورت گرفت. اطمینان حاصل شد که در حوزه علوم اسلامى اصطلاح نامه وجود ندارد و نام (تزاروس) براى بسیارى از آنها ناآشنا بود.
همچنین در خرداد سال 1374 در چهارمین کنگره کتابداران و اطلاع رسانان مسلمان (کاملیس) طى مقاله اى طرح اصطلاح نامه علوم اسلامى مطرح شد و مسلم شد که در این باره در جهان اسلام اقدامى نشده است.4
احساس نیاز به سازماندهى اطلاعات
مسئله مهم این بود که با حجیم شدن اطلاعات و الحاق متن به نمایه ها چگونه باید سازمان ذخیره و بازیابى اطلاعات طراحى شود که قابل گسترش باشد, امکان ویرایش داشته باشد, یکدستى و یکسان سازى در واژه ها ایجاد شود, منطقى هماهنگ با منطق رایانه را بپذیرد ـ زبان ذخیره سازى, بازیابى, کامپیوتر, کاربران و نمایه سازان یکدست و هماهنگ باشد.
ضرورت طراحى یک چنین نظامى از ابتدا احساس مى شد, ولى هرچه تخصّصى تر و عمیق تر مى شدیم و تبادل اقدامات با استفاده کاربران را به آزمون مى گذاشتیم به خصوص با الحاق متن هاى تخصّصى به سیستم حساسیت و اهمیت و ضرورت آن را ملموس تر مى یافتیم.
به عوامل یاد شده, مواردى افزوده شد از قبیل: لزوم تسلط بر داشته ها, اطلاعات و مدارک اسلامى موجود و آگاهى از محتواى دیدگاه هاى پیشینیان, گسترش منابع چاپى, کتب و مقالات و همچنین مواد صوتى تصویرى و عموماً سرعت یافتن محمل هاى عرضه اطلاعات و از سویى فرصت هاى کوتاه و کم حوصلگى که از خصوصیت هاى زمانه ماست و… .
همه این امور و امورى از این دست انگیزه چاره اندیشى را تشدید مى کرد و به همین دلیل تدوین اصطلاح نامه علوم اسلامى تصویب شد. در ابتدا احساس مى شد تنظیم سیاهه اى از واژگان کلیدى در تنظیم اطلاعات با قالب هاى متفاوت و هماهنگ کردن ذخیره و بازیابیِ اطلاعات مشکل را حل مى کند. اصطلاحات موردنیاز نمایه سازان بررسى و تصویب مى شد و با تعیین رابطه هم ارز (ترادف) کار پیش مى رفت و تعامل میان گروه اصطلاح شناسى و نمایه سازان به صورت کارگاه عملیاتى روز آمد بود و به دلیل تنوع موضوعات و موادّ نمایه سازى شده اصطلاحات و کلید واژه هاى به کار رفته مشتمل بر حوزه هاى مختلف و متفاوت بود و از ساختارى منظم و هماهنگ برخوردار نبود; به همین دلیل باعنوان (اصطلاح نامه عمومى) و هر از چند گاه ویرایشى از آن آماده مى شد که ویراست سوم آن در سال 1374 مشتمل بر شش هزار واژگان علمى موضوعى و دوازده هزار مستند نام اعلام و دو هراز و پانصد تنالگان بوده است.
شالوده تفکر اصطلاح نامه تخصصى
با طراحى و آغاز نمایه سازى منابع تخصّصى در شاخه هاى علوم اسلامى در سال 1371 اصطلاحات عمومى (غیرتخصّصى به حسب موضوع) جوابگو نبود; از این رو تهیه اصطلاح نامه هاى تخصصى مطابق با اصول و استانداردهاى پذیرفته شده جهانى در حوزه علوم اسلامى مطرح شد و طى حکمى از سوى شوراى اطلاع رسانى دفتر اداره اصطلاح نامه علوم اسلامى تأسیس گردید.
از اواخر سال 1371 تدوین اصطلاح نامه براساس اصول و قواعد جهانى جدّى شد و بدین منظور گفتگوهاى فراوانى با کارشناسان دانشگاهى انجام گرفت. در این میان آقاى دکتر عباس حرّى از بهترین یاران و مؤسسان این حرکت بزرگ به شمار مى رود. یکى از مشکلاتِ اساسى نیروهاى انسانیِ مناسب براى تدوین اصطلاح نامه هاى تخصصى بود. افرادى دعوت به همکارى شدند و اساتیدى مانند آقاى دکتر حرّى و مهندس عمرانى براى تدریس به قم آمدند و حدود دو واحد درسى نمایه سازى و اصطلاح نامه در دفتر تبلیغات حوزه علمیه قم تدریس کردند. از میان آنان افرادى برگزیده شدند و مدیریت اصطلاح نامه و نمایه را بر عهده گرفتند. نتیجه بررسى هاى ابتدایى جزوه آموزشى (ساختار اصطلاح نامه علوم اسلامى) است که به عنوان دستورالعمل تدوین اصطلاح نامه علوم اسلامى تهیه کردم.
از نیمه دوم سال 1372 مطالعه فراگیر در زمینه اصطلاح نامه نویسیِ تخصصى آغاز شد و اصطلاح نامه هاى غیرفارسى مانند اصطلاح نامه یونسکو و اصطلاح نامه اریک مطالعه و مقدمه آنها ترجمه شد و با تبیین مبانى نظرى اصطلاح نامه دست نامه (درآمدى بر مبانى اصطلاح نامه علوم اسلامى) طراحى و تدوین شد (که بعداً در سال 1375 به صورت کتاب انتشار یافت). در واقع کار تهیه اصطلاح نامه علوم اسلامى از این دوران آغاز شد.
ییافتن افراد جدید, کارشناسان و متخصصان موضوعى علوم اسلامى, جلب توجه اساتید و مشاوران حوزوى و دانشگاهى براى پشتیبانى علمى از مشکل ترین مسائلى بود که بخشى از فرصت ها را مى گرفت. آموزش نیروهاى جدید, طراحى برنامه و جذب بودجه خود افسانه دیگرى دارد. توجیه تصمیم گیران و حمایت سازمانى و تخصیص فضاى کار و حمایت مدیران ارشد دفتر همواره از معضلات دست و پاگیر به شمار آمده است.
جلسات مباحثه با حضور کارشناسان حوزوى و دانشگاهى
ییکى از خاطره انگیزترین حوادث علمى, جلسات روزانه محققان زبده و مسئولان گروه هاى تازه تأسیس اصطلاح نامه هاى فلسفه و علوم قرآنى با حضور پرانگیزه و ارزشمند جناب آقاى دکتر عباس حرّى بود که به بحث و بررسى درباره اصول و قواعد ساخت اصطلاح نامه علوم اسلامى مى پرداخت. مباحث علمى در اطراف خصوصیت هاى اصطلاح نامه هاى تخصّصى به حدّى پرشور بود که گاه به بگومگو منتهى مى شد و فصل الخطاب نظر آقاى دکتر حرّى بود تا آنجا که در جلسه اى فرمود: (دیگر مرا چلا ندید, گاه مى گفت اینجا به سیاستگذارى خودتان نیاز دارد).
اولین جلسه در تاریخ 20/10/72 (10 صبح تا 4 بعد از ظهر) با بررسى مسائل مرتبط با اصطلاح نامه و مراجعه به منابع و اصطلاحات علوم قرآنى تشکیل شد که مجموعه گفتگو تحت عنوان (سلسله بحث هایى پیرامون اصول و مبانى اصطلاح نامه نویسى) به نوشتار درآمد و جزءاسناد اصطلاح نامه علوم اسلامى نگهدارى مى شود.
دومین جلسه در تاریخ 3/1/72 (از ساعت 11 صبح تا 5 بعد از ظهر).
سومین جلسه در تاریخ خرداد/82 (از ساعت 9 صبح تا 4 بعد از ظهر).
این جلسات دستمایه مهمى بود براى شناسایى ابعاد کار و پیدا کردن مواردى که اصول و قواعد موجود پاسخگو نیست و باید خود ما با سیاستگذارى و تصمیم گیرى اقدام مى نمودیم. تنگناهایى وجود داشت که با برنامه گروه اصطلاح نامه و مشورت با آقاى دکتر حرّى و معدود کارشناسان دیگر چاره اندیشى مى شد.
دوره هاى طى شده
الف) اصطلاح نامه عمومى ـ اتاق چوبى
تقریباً همزمان با آغاز نمایه سازى مطبوعات در سال هاى 1367 ـ 1369 عده اى از فضلاى حوزه علمیه قم در دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم در محل ساختمان مرکزى دفتر, طبقه سوم, در اتاق چوبى گرد آمدند و در کنار نمایه سازان, چند نفر, کلید واژه هاى موردنیاز را جمع آورى مى کردند و از نظر شکلى با رعایت اصول فارسى نویسى تصویب مى شد و در اختیار نمایه سازان قرار مى گرفت. بعد از اندکى رابطه مترادف (هم ارز) نیز مشخص مى شد.
قسمت مهمى از این کار را حجج اسلام آقایان على عسکرى و سیداحمد میرعمادى مدیریت مى کردند و نظارت عالى نیز بر عهده شوراى اطلاع رسانى بود که در رأس آن مدیر مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامى و شوراى عالى پژوهشى دفتر بودند. البته شوراى نمایه سازان کنترل و نظارت نیز نقش خوبى در پیشرفت و اصلاح کارها برعهده داشتند. امور ادارى نیز از سوى بخش ادارى مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامى وابسته به دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم انجام مى شد. حدود 20 نفر مجموعه محققانى بودند که باحوصله و دقت کار را پیگیرى مى کردند.
ب) اصطلاح نامه تخصصى ـ مؤسسان, گروه ها و سازماندهى کار
بنیانگذاران و مؤسسان اصلى اصطلاح نامه علوم اسلامى عبارت اند از آقایان: دکتر عباس حرى, محمدهادى یعقوب نژاد, على عسکرى و درایتى.
در آذرماه سال 1371 شوراى اطلاع رسانى و بانک اطلاعات دفتر براساس بررسى ها و مشورت ها و به ضرورت کار نمایه سازى تخصصى علوم اسلامى, تصمیم به طراحى و تدوین اصطلاح نامه علوم اسلامى و انسانى گرفت. طى حکم 1833/ت مورخ 24/9/1371 این موضوع رسماً ابلاغ شد و این جانب (محمدهادى یعقوب نژاد) به عنوان مسئول منصوب شدم.
طرح اولیه با مشورت مدیران وقت و با استفاده از راهنمایى مشاوران براى تقاضاى بودجه در سال 1372 آماده و پیگیرى شد.
گروه هاى پژوهشى علوم قرآنى و فلسفه اسلامى تشکیل شد و با فراز و نشیب هاى فراوان و تلاش پیگیر, سرانجام اصطلاح نامه علوم قرآنى و اصطلاح نامه فلسفه اسلامى در سال 1375 زیرنظر شوراى علمى اصطلاح نامه علوم اسلامى منتشر شد. پژوهشگرانى مانند آقایان على محمد حسین زاده, دکتر محمود حکمت نیا, دکتر سیداحمد میرخلیلى, مهراب صادق نیا, محمدحسین کارگر, سیدصاحب شفیعى, سیدغلامحسین حسینى, جعفر فکرى در علوم قرآنى و آقایان عبدالحسین خسروپناه, حسین حسن زاده, سیدمحمدعلى داعى نژاد, حسین دیبا و على اکبر ایمانى در فلسفه اسلامى با نظارت و کوشش محمدهادى یعقوب نژاد در تدوین این آثار نقش ایفا کردند. در طول این کار اساتید بزرگى همانند آیةاللّه معرفت, آیةاللّه ممدوحى و دکتر حرّى نیز تأثیر فوق العاده در اتقان کار داشتند.
نخستین اصطلاح نامه ها زیرنظر شوراى علمى اصطلاح نامه علوم اسلامى از سال 1373 ـ 1376 منتشر شد. پس از آن در سال 1378 اصطلاح نامه اصول فقه تدوین شد که دست اندرکاران عبارت بودند: محمود حکمت نیا, محمدحسین کارگر, سعید مسعودى, سیدمهدى منصورى, سیداحمد میرخلیلى, مهدى نجیبى, مسئول گروه: على محمد حسین زاده, مشاوران: آیةاللّه على کرباسى, دکتر عباس حرّى, ناظر: محمدهادى یعقوب نژاد. اصطلاح نامه هاى بعدى با همین سازمان طراحى و تدوین شد که تاکنون اصطلاح نامه هاى کلام اسلامى, منطق, اخلاق اسلامى, منتشر شد و اصطلاح نامه علوم حدیث در دست نشر است و اصطلاح نامه فقه, حقوق, مسائل جدید کلامى در حال تدوین مى باشد. خوشبختانه این تلاش در سطح حوزه مورد توجه قرار گرفته و تقدیرنامه هایى از سوى برخى شخصیت هاى حوزوى و دانشگاهى و همچنین دفتر یونسکو در ایران دریافت نموده است.
تقدیرنامه یونسکو
*. عضو هیئت علمى پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامى و رئیس مرکز اطلاعات و مدارک اسلامى وابسته به معاونت پژوهشى دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم.
2. پایگاه تخصصى اصول فقه براساس اصطلاح نامه علوم اسلامى, مشتمل بر 160 عنوان منبع هسته اصول فقه, مرکز اطلاعات و مدارک اسلامى.
2 . آقایان مصطفى درایتى, على عسکرى یزدى, سیداحمد میرعمادى, سیدتقى واردى, محمدهادى یعقوب نژاد, محسن مهاجرنیا, غلامرضا عسکرى یزدى از جمله آنها بودند.
3 . جناب آقاى دکتر عباس حرّى نقش اساسى و محورى داشتند.
4 . رک: مجموعه مقالات کاملیس 4 (29 ـ 31 خرداد تهران 1374), کتابخانه ملى جمهورى اسلامى ایران, 1377.