مصابیح الاحکام و مؤلف آن

 
یکى از آرزوهاى دیرینه پژوهشگران فقه غنى شیعه احیا و نشر کتاب مصابیح الاحکام بود. به لطف خدا, کتاب مذکور در سال1385 با تحقیق دو پژوهشگر ارجمند آقایان سید مهدى طباطبایى و فخرالدین صانعى در مؤسسه فقه الثقلین به زیور طبع آراسته گردید.
مؤلف این اثر ماندگار, سید مهدى طباطبایى بروجردى معروف به بحرالعلوم در سال1155ق در کربلا چشم به جهان گشود. در همان شهر علوم و معارف را از پدر دانشمندش, سید مرتضى طباطبایى و شیخ یوسف بحرانى, صاحب الحدائق الناظره فرا گرفت. در ادامه تحصیل از محفل علمى علامه وحید طباطبایى, شیخ محمدباقر هزارجریبى و شیخ مهدى فتونى بهره برد. سپس خود به کرسى تدریس تکیه زد. وى در سال1187ق به زیارت حضرت رضا(ع)مشرف مى شود. پس از بازگشت از سفر, فقیه و فیلسوف بزرگ علامه سید محمدمهدى اصفهانى وى را بحرالعلوم خطاب مى کند و پس از آن وى با این لقب شناخته مى شود.
تألیفات سید بحرالعلوم بیش از بیست کتاب و رساله است که برخى از آنها بدین قرار مى باشد:
الفوائد الرجالیه, الدرة النجفیه, مبلغ النظر فى حکم قاصد الاربعة فى السفر, مشکاة الهدایة, حاشیه بر ذخیرة المعاد محقق سبزوارى, الفوائد الاصولیه و… .
سید بحرالعلوم پس از عمرى سرشار از برکت, در ماه رجب1212ق در حالى که پنجاه و هفتمین سال عمر مبارکش را سپرى مى کرد, چشم از جهان فروبست و در جوار مرقد امیرمؤمنان در حجره اى که شیخ طوسى در آن قرار دارد, در دل خاک آرام گرفت.
نکاتى درباره مصابیح الاحکام
مصابیح الاحکام یکى از مهم ترین کتاب هاى فقهى شیعه و مشحون از نکات ناب و نظریات دقیق علمى است. این کتاب را على رغم جایگاه ویژه اى که دارد تنها به صورت خطى آن هم در گوشه وکنار کتابخانه ها مى توان یافت و فقها و محققان از دسترسى به این کتاب که مفصل ترین ومهم ترین اثر فقهى مؤلف آن است محروم بوده اند; تنها آن قسمت از نظریات مؤلف دراین کتاب در اختیار محققین قرار گرفته است که در کتاب هاى بعد از وى نقل شده باشد مانند مفتاح الکرامة و جواهر الکلام و در برخى از آثار فقهى شیخ انصارى و….
با توجه به آنچه گفته شد زدودن غبار غربت از چهره این اثر ارجمند و نشر محققانه آن خدمتى شایسته در جهت نشر و اشاعه فقه ناب شیعى است. امید آنکه پژوهشگران گرامى, فضلاى ارجمند, تشنگان معارف الهى و علاقه مندان فقه آل محمد(ع) این در یتیم وگوهر شاهوار را قدر دانسته, در جهت پدید آمدن این چنین آثارى باشکوه و جاودانه بکوشند.
اسم کتاب
الف) مصابیح الاحکام.
ب) المصابیح فى الفقه المستنبط على الوجه الصحیح.
ج) مصابیح الفقه.
دو نام نخست را بزرگ کتاب شناس شیعه, مرحوم علامه آقا بزرگ تهرانى در الذریعه ذکر مى کند1 و سومین عنوان را مرحوم علامه سید محمدباقر موسوى خوانسارى در روضات الجنات براى این کتاب ذکر مى کند.2
تاریخ تألیف کتاب
ظاهراً سید بحرالعلوم در سال هاى پایانى قرن دوازدهم قمرى به تألیف این کتاب مشغول بوده است, البته از آنجا که تقسیم بندى کتاب به صورت منظم و طبق دسته بندى متعارف در کتاب هاى فقهى نبوده, بلکه به صورت متفرقه وتنها دربردارنده برخى از ابواب و مباحث فقهى است و از طرف دیگرمؤلف در دلیل پنجم از قول مختار خود ـ مصباح سیزدهم کتاب ـ تصریح مى نماید که فقیهان شیعى در این روزگار که همانا سال1199ق باشد به این مطلب فتوا داده اند. عبارت سید بحر العلوم در این مورد چنین است: (… فإن فقهائنا الحین, وهو عام مائة و تسع وتسعین بعد الالف یفتون بذلک و لایختلفون فیه… ).3 پس مى توان گفت محدوده زمانى آفرینش این اثر, پایان قرن یازدهم وآغاز قرن دوازدهم بوده است.
مصابیح الاحکام; شرح یا متن ؟
کتاب هاى فقهى استدلالى شیعه به دو صورت است; یا به صورت متن یا به صورت شرح یا حاشیه بر متنى مستقل وهر یک از این دو نوع نیز یا تمام ابواب فقه را در بردارد و یا برخى ابواب چون صلاة, زکات, خمس, حج, مکاسب و… را شامل مى شود.
ما در اینجا براى هر یک از این تقسیم بندى چهارگانه نمونه هایى را نقل مى کنیم و سپس به بیان و تعیین جایگاه کتاب حاضر مصابیح الاحکام مى پردازیم.
الف) متن مستقل و شامل تمام ابواب فقه:
النهایة, المبسوط و الخلاف از شیخ طوسى.
شرایع الاسلام و مختصرالنافع از محقق حلى.
قواعد الاحکام, إرشاد الاذهان و مختلف الشیعة از علامه حلى.
اللمعة الدمشقیة و الدروس الشرعیة از شهید اول.
مفاتیح الشرایع از فیض کاشانى.
کفایة الاحکام از محقق سبزوارى.
مستندالشیعه از مولى احمد نراقى.
ب) متن غیرمستقل و شامل تمام ابواب فقه:
إیضاح الفوائد (شرح قواعد الاحکام) از فخر المحققین حلى.
مسالک الافهام (تعلیقه بر شرایع الاسلام) از شهید ثانى.
جواهر الکلام (شرح شرایع الاسلام) از شیخ محمدحسن نجفى.
الروضة البهیة (شرح اللمعة الدمشقیة) از شهید ثانى.
ج) متن مستقل وشامل برخى از ابواب فقهى:
الالفیة, النفلیة, ذکرى الشیعة و البیان از شهید اول.
مشرق الشمسین و الحبل المتین از شیخ بهائى.
کشف الغطاء از شیخ جعفر کاشف الغطاء.
معتمد الشیعة از مولى مهدى نراقى.
تبصرة الفقهاء از شیخ محمدتقى رازى نجفى.
د) متن غیر مستقل و شامل برخى از ابواب فقهى:
روض الجنان (شرح إرشاد الاذهان), المقاصد العلیة (شرح الالفیة), و الفوائد الملیة ( شرح النفلیة) از شهید ثانى.
ذخیرة المعاد (شرح إرشاد الاذهان) از محقق سبزوارى.
مشارق الشموس ( شرح الدروس الشرعیة) از محقق خوانسارى.
مفتاح الکرامة (شرح قواعد الاحکام) از سید جواد عاملى.
مطالع الانوار (شرح شرایع الاسلام) از سید محمدباقر شفتى اصفهانى.
جامع المقاصد (شرح قواعد الاحکام) از محقق ثانى.
کتاب حاضر مصابیح الاحکام در سومین ردیف از این تقسیم بندى قرار دارد و تنها شامل برخى از ابواب فقهى چون کتاب الطهارة, کتاب الصلاة, کتاب الزکاة, کتاب التجارة, کتاب النکاح و… است و برخى از ابواب دیگر چون کتاب الجهاد, کتاب النذر, کتاب الوقف و… را شامل نمى شود.
البته گفتنى است که از بین کتاب هاى فوق دو یا سه مورد به صورت مفصل بحث شده است مانند کتاب الطهارة و کتاب الصلاة و بقیه نیز به صورت مختصر و رساله هایى کوچک است.
نحوه تقسیم بندى مباحث کتاب
برخى از کتاب هاى فقهى و اصولى شیعه در تقسیم بندى ابواب و فصل هاى خود نظمى خاص دارند. به این معنا که مؤلف تا پایان کتاب, قسمت ها و مباحث مختلف کتاب را با عناوینى خاص مانند (فصل) و(هدایة) و… از هم مجزا ساخته است.
ظاهراً مبتکر و مؤسس این شیوه در کتاب هاى فقهى و اصولى فقیه و اصولى و مفسر و فیلسوف بزرگ مرحوم فیض کاشانى باشد. وى یک دوره فقه شیعه را تدوین نمود و هر قسمت را از قسمت دیگر با عنوان (مفتاح) جدا کرد و نام آن را (مفاتیح الشرایع) نهاد.4
شاید بتوان گفت دومین نفر در این میدان, علامه بحرالعلوم با کتاب ارزشمند مصابیح الاحکام است. پس از سید بحر العلوم برخى از شاگردان وى این راه را ادامه دادند وآثارى را به این شیوه پدید آوردند, مانند:
الف) مقابس الانوار از شیخ اسدالله تسترى.
ب) المناهل از سید محمد طباطبائى معروف به سید مجاهد.
ج) مصابیح الظلام از سید عبد الله شبر.
د) تبصرة الفقهاء از شیخ محمدتقى رازى نجفى اصفهانى (صاحب هدایة المسترشدین).5
هـ ) منهاج الهدایة از حاج محمد ابراهیم کلباسى اصفهانى.6
و) العناوین از سید میر عبد الفتاح حسینى مراغى (زنده در سال1243 قمرى); وى شاگرد سید مجاهد و از شاگردان با واسطه سید بحر العلوم مى باشد.7
ز) مفاتیح الاصول از سید محمد مجاهد.
ح) إشارات الاصول از حاج محمد ابراهیم کلباسى.
ط) الفصول الغرویة از شیخ محمدحسین اصفهانى حائرى (متوفای1354 قمرى); وى شاگرد شیخ محمدتقى رازى نجفى و از شاگردان با واسطه سید بحرالعلوم مى باشد.8
قسمت هاى مختلف کتاب هاى نه گانه9 فوق به ترتیب با کلمات زیر تفکیک شده است:
(مقباس), (منهل), (مصباح), (تبصرة), (هدایة), (عنوان), (مفتاح), (إشارة) و (فصل).10
برخى از ویژ گى هاى کتاب
1. مباحث مقدماتى کتاب
در برخى از کتاب هاى فقه استدلالى, مؤلف قبل از ورود در اصل بحث, بعضى از مباحث مقدماتى لازم را مطرح مى کند. نمونه چنین سیرى را در کتاب هایى چون ذکرى الشیعة و… مى توان سراغ گرفت. مصابیح الاحکام نیز این ویژگى را داراست. سید بحرالعلوم قبل از شروع کتاب با تمهیدات و مقدماتى هفتگانه خواننده را با فقه و جایگاه فقیه و اطلاعاتى سودمند در این مورد آشنا مى سازد. این تمهیدات عبارت اند از:
ـ تعریف فقه و جایگاه فقیه.
ـ دسته بندى ابواب فقه.
ـ اقسام عبادات.
ـ مسائل و دلائل فقه.
ـ علوم مقدماتى پیرامون فقه و شرایط اجتهاد.
ـ اجتهاد مطلق و اوصاف فقیه.
ـ عظمت جایگاه فقه و منصب فقیه.
مؤلف در اوصاف فقیه از دو مطلب دیگر نیز بحث مى کند:
ـ نظریات مختلف درباره تقلید از اعلم.
ـ کیفیت و چگونگى اثبات اجتهاد.
2. فقه مقارن
سید بحرالعلوم از چنان تسلطى بر مباحث فقهى ـ کلامى عامه برخوردار بوده است که در سفر خود به بیت الله الحرام در شهر مکه به تدریس پرداخته و بسیارى از پیروان مذاهب چهارگانه اهل سنت در آن شرکت نموده اند. با توجه به این ویژگى, سید در این کتاب نیز به مناسبت متعرض اقوال و آراى اهل سنت گردیده است, مانند:
(… و قد تبین من ذلک أن الاخبار الدالة على نجاسة القلیل مخالفة للمشهور بین أهل الخلاف, و ما تضمن منها التحدید بالکر مخالف لجمیع أقوالهم, فیحمل ما خالفها على التقیة. وهذا أبین المحامل فیها, وإن غفل عنه الاکثر… .)11
3. نکات ناب اعتقادى
مؤلف در قسمت (فضل العبادة فى الکتاب و الروایات) این حدیث را نقل مى کند:
(إن الله لم یخلق العباد إلا لیعرفوه, فإذا عرفوه عبدوه, وإذا عبدوه استغنوا عن عبادة من سواه. قیل له: یابن رسول الله فما معرفة الله؟ قال: معرفة أهل کل زمان إمامهم الذى تجب علیهم طاعته).
و سپس مى فرماید: (… و فى تفسیر المعرفة بمعرفة الامام دلالة على أن المراد بها المعرفة التفصیلیة اللائقة بعلو شأنه, ولا تحصل إلا بقول الامام و تعریفه و بیانه وهذه هى التى تبلغ بالعبد إلى ساحة القرب, وترتقى به إلى معارج الحب دون المعرفة الاجمالیة المتقدمة على معرفة النبى و الامام و کیف یحب الله جبرى یسند کل ظلم وقبیح إلى الله, أو قدرى ینفى قدرة الله ویدعى لنفسه سلطان الله, أو جاهل ینکر حب الله للعبد وحب العبد لله وما أبعد هولاء عن معرفة الله و حبه وعبادته فإنهم لایأتوا البیوت من أبوابها ولم یتوسلوا إلى الاشیاء بأسبابها. وکذلک المنهمک فى الدنیا الذى جعلها اما وأبا و اتخذها دینا ومذهبا فإن حب الله و حب الدنیا ضدان لا یجتمعان, ولحبه تعالى آثار وعلامات من ادعاه من غیر حقیقة کذبته شواهد الامتحان…).12
4. بررسى گسترده نظریات گوناگون فقهى
شاید بتوان گفت صاحب جواهر الکلام در کتاب خود براى نقل اقوال مختلف از مفتاح الکرامة استاد خود سید جواد عاملى استفاده نموده است. مفتاح الکرامة در نقل اقوال مختلف, معروف و مشهور است. با توجه به این نکته که سیدجواد عاملى شاگرد سید بحرالعلوم است و تعداد بسیارى از این اقوال را با استفاده از کتاب استاد خود نقل نموده است,13 مى توان نتیجه گرفت که مؤلف مصابیح الاحکام در این عرصه نیز پیشگام بوده و تمامى اقوال و آراى را مراجعه نموده و خود استخراج کرده است. عظمت این عمل, آن گاه بیشتر نمود پیدا مى کند که توجه کنیم مؤلف در یک فرع فقهى که در شش صفحه بیان شده است نام بیش از چهل نفر ازفقهاى شیعه را نام برده وهم چنین به نام بیش از شصت کتاب تصریح کرده است.14 پس از سید بحرالعلوم برخى از شاگردان وى نیز شیوه استاد را ادامه دادند و با نقل اقوال مختلف در فروعات احکام آن هم به صورت گسترده امر تحقیق را بر پژوهشگران هموار و آسان نمودند و اینک نام برخى از آنان با ذکر آثارشان زینت بخش این نوشتار مى شود:
سید جواد عاملى در مفتاح الکرامة فى شرح قواعد العلامة.
مولى احمد نراقى در مستند الشیعة فى أحکام الشریعة.
شیخ محمد تقى رازى نجفى اصفهانى در تبصرة الفقهاء.
سید محمدباقر شفتى اصفهانى در مطالع الانوار فى شرح شرائع الاسلام.
5. عصاره نظریات رجالى مؤلف
همان گونه که در قسمت آغازین این نوشتار گذشت سید بحرالعلوم از جمله نام آورانى است که در علم رجال نیز از جایگاه ویژه اى برخوردار است و نظریات رجالى ایشان مورد توجه عالمان و فقیهان شیعى مى باشد و مى توان گفت عصاره نظریات رجالى مؤلف در این کتاب منعکس شده است مانند صحیحه دانستن روایات ابراهیم بن هاشم و قول به وثاقت محمد بن سنان و احمد بن یحیى و… .
ما در این مبحث تنها به نقل دو قسمت از کلام مؤلف اکتفا مى کنیم: (… واعلم أن هذه الروایة وإن لم تکن مسندة إلى معصوم إلا أن ذلک لا یقتضى القطع المنافى للصحة; إذ الظاهر أن الاضمارات الواقعة فى الروایات إنما نشأ من تقطیع الاخبار ولان الشیخ (رحمه الله)… ) ;15 و یا (… و مما یؤید توثیقه (ابراهیم بن هاشم) و یرشد إلیه اعتماد أجلة الاصحاب وثقاتهم علیه, على أن مدحهم إیاه بکثرة الروایة, وأنه أول من نشر حدیث الکوفیین بقم, عبارة شاملة… ومجرد عدم تنصیص علماء الرجال لو انتهض دلیلا على العدم, لزم أن یکون کثیر من أجلة الاصحاب غیر موثقین;کیف والصدوق (رضوان الله تعالى علیه) لم ینص أحد من علماء الرجال على وثاقته, مع أنه لا یکاد یختلج بالبال إخراج الحدیث عن الصحة من جهته). 16ر17
6. آراى خاص و متفردات علامه بحرالعلوم
مى توان در این کتاب که مهم ترین کتاب فقهى مؤلف است, برخى از نظریات خاص و متفردات وى را یافت, نمونه مؤلف در مبحث حکم ماء البئر پس از بیان پنج نظریه موجود در مسئله, قول دوم طهارة ماء بئر را مطلقا پذیرفته و دلائل خود را بیان نموده است که قسمتى از عبارت دلیل پنجم قول خود چنین است: (الخامس: إطباق أصحابنا على الطهارة و استحباب النزح, بعد الخلاف; فإن فقهائنا الحین… یفتون بذلک, ولا یختلفون فیه وقد استقر مذهبهم علیه منذ مائتى سنة و أکثر, وقد تبین فى محله أن إجماع کل عصر حجة, و أن الحق لایخرج من الفرقة الناجیة فى شىء من الاعصار).18
7. حواشى علمى و ارزشمند کتاب
از دیگر ویژگى هاى کتاب دربرداشتن حواشى ارزشمند و علمى مؤلف آن است که گاه در درک مطلب و فهم مقصود مؤلف, بسیار راهگشا و مفید بوده و بر دامنه اطلاعات علمى خواننده مى افزاید. مؤلف در قسمت (العبادة فضلها والمقصود منها) دو روایت از امام حسین (ع) نقل مى کند و در توضیح یکى از آن دو در حاشیه کتاب چنین مى فرماید:
(وفى قوله: إن الله لم یخلق العباد إلا لیعرفوه إشارة إلى أن الغرض من خلق العباد أن یعرفوه, لیفوزوا بفوائد المعرفة, لا أن یعرف هو على أن یکون المقصود معروفیته ـ کما یوهمه ظاهر الحدیث القدسى ـ فإنه غنى عن ذلک, فیجب تنزیله على أرادة عارفیة العبد العائد نفعها إلیه, لا معروفیة الرب; ولابد فیه وفى آیة العبادة من الحمل على التکلیف بهما, لتخلفهما فى کثیر من العباد, وامتناع تخلف الغایة فى الحکیم العالم بالعواقب).19ر20
8. مؤلف مصابیح الاحکام
برخى از بزرگان تردید نموده اند که آیا مصابیح الاحکام از تألیفات سید بحرالعلوم است یا از نگاشته هاى شاگردان وى. بیان صاحب روضات الجنات در این باره چنین است:
(… ثم إن من جملة مصنفات الرجل ـ غیر ما ذکر ـ کتابه المصابیح فى الفقه المستنبط له على الوجه الصحیح, وفیه غایة الرعایة لما یخاله الانسان من التهذیب و التنقیح… و لهذا انتسب تدوینه إلى بعض تلامیذه; و هو قریب عند المتأمل اللبیب).21
مرحوم صدر الاسلام خوئى در کتاب مرآة الشرق در شرح حال سید رضا نجفى طباطبائى, فرزند علامه بحرالعلوم چنین مى نویسد: (هو نجل العلامة الکبیر السید مهدى بحر العلوم و کان من الفقهاء المتبحرین… و قد رأیت مصابیح والده العلامة, بخط المترجم تاما فى ثلاث مجلدات و هذا یکشف من شدة عنایته و کثرة ولعه واشتغاله بالعلمیات. ومن هنا یقدح فیما عن العلامة الخونسارى فى روضاته من نسبة تدوین کتاب المصابیح المذکور إلى بعض تلامذة حضرة العلامة بحر العلوم و استقرا به ذلک, بل أظن أن فى نسخة المترجم المذکورة نسبة الکتاب إلى والده العلامة أیضا, فى آخر مجلداته بعضها أو بعضها أو جمیعها صریحا).22
افزون بر آنچه ذکر شد, دقت در کتاب و نحوه ورود و خروج در مباحث آن و شهرتى که در این باره وجود دارد, هرگونه شک و تردیدى را در مورد صحت انساب این کتاب به علامه بحرالعلوم, برطرف مى سازد.
درباره تحقیق این اثر
1. ارائه متنى کامل وصحیح
این کتاب یکى از بهترین نمونه هاى إحیاى میراث گرانقدر فقهى شیعى است. از آنجا که نسخه اصل کتاب دستیاب نبوده است دو محقق ارجمند براى تحقیق و تصحیح این کتاب, پس از تهیه چهارده نسخه خطى از آن, رنج مقابله آن ها را به جان خریده و در تلاشى ستودنى, نسخ هاى صحیح و کامل از این اثر ارجمند رافراروى خواننده آن قرار داده اند. قابل ذکر اینکه تعدادى از نسخه هاى مورد استفاده, تاریخ کتابت ندارد, ولى نزدیک ترین نسخه ها به عصر مؤلف, دانشکده الهیات مشهد است که تاریخ کتابت آن ماه صفر1228 ق است یعنى شانزده سال پس از وفات مؤلف ـ و دیگرى نسخه کتابخانه ملک و پایان کتابت آن1251 است ـ یعنی39 سال پس از وفات مؤلف. البته هر یک از این دو نسخه قسمتى از مصابیح الاحکام را دربر دارد و در کنار هم نسخه اى کامل از متن را ـ به جز کتاب الطهارة ـ به دست مى دهد.
دو محقق محترم از روش تلفیق نسخه ها استفاده نموده و اختلاف نسخ را در حاشیه یادآور شده اند; البته نه تمامى موارد اختلاف را, بلکه مواردى را که اشتباه از ناحیه کاتب بوده ذکر ننموده اند و این کار ستودنى برخلاف شیوه برخى از احیاگران متون قدیمى است که خود را به ذکر تمام موارد اختلاف مقید مى دانند و در چنین تحقیقاتى پاورقى هاى کتاب پر از موارد اختلافى است که هیچ گونه خاصیتى ندارد جز حجیم شدن کتاب و زیاد شدن پاورقى ها.23
2. ارائه تحقیقى کامل
دو محقق کتاب با همتى تحسین برانگیز تمامى مواردى را که مؤلف به آن تصریح نموده است, به منابع ارجاع داده اند. این مطلب آن گاه نمود بیشترى پیدا مى کند که توجه کنیم مؤلف با احاطه فوق العاده به مسائل و مباحث و هم چنین در اختیار داشتن کتابخان هاى بسیار غنى گاه در یک یا دو صفحه به بیش از چهل کتاب استناد مى کند.24 در این تحقیق افزون بر ارجاع منابع متن تمامى مواردى که مؤلف در حاشیه کتاب از آن نام برده و به آن استناد نموده است آدرس یابى شده است.
3. منبع یابى اقوال اشاره شده
در تحقیق این کتاب, همچنین دو محقق ارجمند تمامى مواردى را که مؤلف تنها به آن اشاره نموده و تلاش بیشتر براى بازیابى قائلین به آن را بر عهده خواننده کتاب نهاده است, استخراج کرده اند; ما در اینجا چند نمونه از این موارد را ذکر مى کنیم:
ما قیل… صفحه11 کتاب.
مایقال… صفحه34.
کما نبه علیه بعض المحققین… صفحه 121.
کما اختاره بعض محققى المتأخرین… صفحه122.
و قد ناقش فى ذلک بعض فضلاء المحققین… صفحه178.
ذهب إلیه بعض الاصحاب… صفحه191.
و رجح بعض المتأخرین… صفحه379.
قد صرح غیر واحد منهم… صفحه381.
ذهب إلیه آخرون… صفحه115.
کما صرح به جملة من الاصحاب… صفحه380.
کما لهج به جماعة من المتأخرین… صفحه279.
اجیب عن هذا… صفحه281.
واعترض علیه… صفحه281.
ویؤیده ما نقل عن الشهید… صفحه115.25
4. دقت هاى رجالى
خواننده در پاورقى کتاب از برخى تذکرات رجالى نیز بهره مند مى شود, مانند:
سید بحرالعلوم ضمن نقل روایتى از اسماعیل بن أبى زیاد (معروف به سکونى) پس از اشکال در سند آن مى فرماید: (این روایت از این جهت که سکونى و نوفلى, هر دو عامى هستند مخدوش مى باشد).
دو محقق محترم ضمن پذیرفتن بیان مؤلف درباره سکونى, به نقد سخن وى در مورد نوفلى مى پردازند و تصریح مى کنند که به کسى یا کسانى که با مؤلف در این عقیده هماهنگ باشند و به آن تصریح کنند, دست نیافتند وسپس کلام مرحوم نجاشى را که به نوفلى آن هم در پایان عمر نسبت غلو داده است, نقل مى کنند.
عبارت متن کتاب و پاورقى آن به ترتیب چنین است: (…وأما روایة السکونى فیتوجه علیها أولا الطعن فى السند; لاشتماله على السکونى والنوفلى, وهما عامیان).
(وأما السکونى فصرح بکونه عامیا… وأما النوفلى, فلم نجد التصریح بکونه عامیا إلا النجاشى حکى غلوه فى آخر عمره).26
برخى کاستى هاى تحقیق
اگرچه این گونه تحقیق تمام و کامل, آن چنان ارزشمند است که یک یا چند کاستى در آن به چشم نمى آید, لیکن با تمام آنچه در قسمت هاى قبلى این نوشتار به آن اشاره گردید و توجه به این مطلب که مجلدات بعدى این اثر ارجمند نیز در راه است, به برخى کاستى ها در تحقیق اشاره مى گردد.
1. اشتباهات نوشتارى مانند تصحیف, اعراب گذارى غلط و تشدید بى جا.
اعراب گذارى ناصحیح; مانند: (حُریز).27 علامه حلى در کتاب إیضاح الاشتباه در این باره مى فرماید: (حریز بالحاء المهملة المفتوحة أولا والیاء المنقوطة تحتها و… ).28
تصحیف, مانند: (الخلیل) به جاى (الخیل)29 و (إبن نویس) به جاى (إبن یونس).30
تشدید بى جا مانند: (إبن بزیع) با تشدید بر روى حرف (ز).31
2. اشکال در تحقیق و ارجاع به منابع مانند ارجاع به چاپ سنگى با بودن چاپ حروفى یا منابع غیر مستقل و…
کتاب ارزشمند حبل المتین هم داراى چاپ سنگى است که در ضمن رسائل شیخ بهائى مى باشد و هم دو چاپ حروفى یکى در لبنان و دیگرى در ایران از آن وجود دارد که بهترین این دو, چاپ محققانه بنیاد پژوهش هاى اسلامى آستان قدس رضوى در سال1384 ش مى باشد. در تحقیق این کتاب مصابیح الاحکام از چاپ سنگى استفاده شده است.
کتاب معالم الدین فى فقه آل یاسین از شیخ شجاع الدین إبن قطان حلى است که در سال1424 ق با تحقیق محقق ارجمند مرحوم حجةالاسلام ابراهیم بهادرى به زیور طبع آراسته گردید. از این اثر در پاورقى کتاب با عنوان (مخطوط) نام برده شده است.32
کتاب الرجال از إبن غضائرى است که در سال1422 ق با تحقیق محقق توانا حضرت آیة الله سید محمدرضا جلالى به زیور طبع آراسته گردید, ولى در تحقیق مصابیح الاحکام به کتاب مجمع الرجال مرحوم مولى عنایة الله قهپائى ارجاع داده شده است.33
تذکر دو نکته
اول) اسوه حسنه
مؤسسه فقه ثقلین و دفتر مرجع عالیقدر حضرت آیة الله العظمى صانعى ـ مد ظله العالى ـ با نشر محققانه این اثر, خدمتى شایسته به فقه و فقاهت انجام داد. این عمل مى تواند فتح باب و الگوى حسنه اى براى سایر بیوت و دفاتر حضرات آیات عظام ـ دامت برکاتهم ـ باشد, که هر یک عهده دار تحقیق و نشر یکى از میراث مکتوب بر جاى مانده از سلف صالح را عهده دار گردند و بدین گونه برگى دیگر بر کتاب پر افتخار مرجعیت شیعه افزوده و نام خود را جاودانه سازند.
قابل ذکر این که فقیهان راحل شیعه به امورى این چنین اهتمامى خاص داشته اند مانند:
مرحوم آیة الله العظمى بروجردى با اینکه خود داراى تألیفات رجالى است جامع الرواة مرحوم اردبیلى را چاپ و منتشر نمود. از دیگر فعالیت هاى وى نشر کتاب الخلاف شیخ طوسى بود.
مرحوم آیة الله العظمى سید محمد حجت کوه کمره اى تفسیر تبیان را که مادر تفاسیر شیعه است چاپ نمود.
مرحوم آیة الله العظمى مرعشى نجفى و کتابخانه ارزشمند ایشان بسیارى از میراث مکتوب شیعه را نشر دادند که معرفى آن خود فرصتى مفصل مى طلبد.
جامع احادیث شیعه با اشراف آیة الله العظمى بروجردى نگاشته شد و بعد از ایشان دفتر مرحوم آیة الله العظمى خوئى عهده دار هزینه چاپ و نشر آن گردید و برخى از مجلدات آن با کمک دفتر مرحوم آیة العظمى گلپایگانى منتشر گردید و مابقى آن نیز با همیارى دفتر حضرت آیة العظمى سیستانى چاپ گردید و پس از اتمام چاپ تمامى مجلدات آن نیز به کوشش آیة الله العظمى سیستانى ـ مد ظله العالى ـ مجددا به زیور طبع آراسته گردید.
البته درایت و دوراندیشى مرحوم آیة العظمى گلپایگانى در جهت پدید آوردن معجم فقهى رایانه اى, و به خدمت گرفتن علوم جدید براى تحقیق علوم اسلامى بر اهل تحقیق و پژوهشگران این عرصه هیچ گاه مخفى نیست.
دوم) بایسته هاى پژوهشى
نگارنده در اینجا فهرستى هرچند ناقص از برخى از کتاب هاى فقهى و اصولى شیعه ارائه مى کند که بعضى مخطوط است و غبار غربت بر چهره آن نشسته و بعضى دیگر نیز اگرچه چاپ سنگى دارد ولى شایسته است که با تحقیقى کامل به زیور طبع آراسته گردد و دسته سوم شایسته تکمیل و یا نشر مجدد مى باشد.
الف) برخى از آثار خطى
جامع الفوائد شرح قواعد الاحکام از ملاعبد الله تسترى (م1021 ق), استاد علامه محمدتقى مجلسى و اولین رواج دهنده اخبار در اصفهان.34
مناهج السویة شرح اللمعة الدمشقیة از شیخ بهاءالدین محمد اصفهانى معروف به فاضل هندى (م1137 ق).
نبراس الهدایة شرح کفایة الاحکام از سید محمدمهدى اصفهانى خراسانى (م1218 ق).
البحر الزاخر منظومه فقهى از سید محمد شهشهانى اصفهانى (م1246 ق).35
شوارع الهدایة شرح کفایة الاحکام و از حاج محمد ابراهیم کلباسى (م1262 ق).
دلائل الاحکام از سید ابراهیم قزوینى صاحب ضوابط الاصول, (م1262 ق).
منهج الاجتهاد از مولى محمدتقى برغانى معروف به شهید ثالث (م1263).
أنوار الفقاهة از شیخ حسن بن شیخ جعفر کاشف الغطاء (م1264 ق).
کشف الاسرار شرح شرائع الاسلام و از مولى حسین على تویسرکانى (م1296 ق).
منتهى مقاصد الانام شرح شرائع الاسلام و از مولى عبد الله مامقانى (م1351 ق).36
البته مجموعه هاى ارزشمندى چون رسائل شیخ لطف الله میسى که از اتقان لازم برخوردار و در نهایت تحقیق است, خود حدیثى مفصل دارد.
ب) برخى از نسخه هاى چاپ سنگى
ذخیرة المعاد از محقق سبزوارى (م1090 ق).
مشارق الشموس شرح الدروس الشرعیة از محقق خوانسارى (م1098 ق).
مقابس الانوار از شیخ اسدالله تسترى (م1234).
المناهل و مفاتیح الاصول از سید محمد مجاهد (م1242 ق).
مطالع الانوار شرح شرایع الاسلام از سید محمدباقر شفتى اصفهانى (م120 ق).
منهاج الهدایة از حاج محمدابراهیم کلباسى اصفهانى (م121 ق).
الفصول الغرویة از شیخ محمدحسین اصفهانى حائرى (م1254 ق).
ج) تحقیق وتکمیل
برخى از کتاب ها چون کشف الالتباس عن موجز أبى العباس تنها یک مجلد آن به زیور طبع آراسته گردیده است و متأسفانه از تحقیق و نشر مجلدات بعدى آن خبرى نیست. نخستین مجلد این کتاب در سال1417 ق یعنى بیش از ده سال قبل توسط مؤسسه صاحب الامر (عج) و با اشراف مرحوم آیة الله شیخ حسن صافى اصفهانى(قدس سره) تحقیق و منتشر گردید.
د) نشر مجدد
برخى از کتاب ها اگرچه یک بار تحقیق و عرضه شده است, ولى سال هاست که نسخه هاى آن نایاب و جاى آنها در کتابخانه ها خالى است و محققان از مطالعه آن محروم اند مانند قسمت فقه کتاب ارجمند معالم الدین. این کتاب در سال1418 ق با تحقیق محقق ارجمند حجة الاسلام سید منذر حکیم, تحقیق و در شهر مقدس قم چاپ و منتشر گردید.
هـ ) تحقیق, تکمیل ونشر مجدد
برخى از کتاب ها نیز اگرچه به صورت حروفى منتشر شده اند, ولى باید تحقیق شوند و دوباره نشر یابند مانند کتاب ارجمند وسائل الشیعة إلى أحکام الشریعة از مرحوم علامه سید محسن اعرجى معروف به (مقدس بغدادى); این کتاب یک مرتبه چاپ سنگى شده بود و در بهمن ماه1364 ش نیز بدون تحقیق و با حروف چینى نامناسب نشر و عرضه گردید.
و… سخن پایانى
زینت بخش قسمت پایانى این نوشتار را ابیاتى چند از شیخ جعفر کاشف الغطاء(فقیه بزرگ شیعه) قرار مى دهیم. وى در توصیف علامه بحرالعلوم چنین مى سراید:
(لسانى عن إحصاء فضلک قاصر
وفکرى عن إدراک کنهک حاسر
جمعت من الاخلاق کل فضلیة
فلا فضل إلا عن جنابک صادر
ییکلفنى صحبى نشید مدیحکم
لزعمهم إنى على ذاک قادر
فقلت لهم: هیهات لست بقائل
لشمس الضحى: یاشمس نورک ظاهر
وما کنت للبدر المنیر بناعت
له ابدا بالنور واللیل عاکر
ولا للسماء: بشراک أنت رفیعة
ولا للنجوم الزاهر أنت زواهر). 37
پی نوشت ها:
1 . الذریعه, ج21, ص81, رقم 4046.
2 . روضات الجنات, ج7, ص215.
3 . مصابیح الاحکام, ج1, ص346.
4 . این کتاب مورد توجه فقهاى دوره هاى بعد از فیض قرار گرفت و بر آن شروح و حواشى متعددى نگاشته شد, مانند مصابیح الظلام از علامه وحید بهبهانى و الذخر الرائع از عبدالله بن نور الدین جزائرى (متوفاى 1173 قمرى), نک: مقدمه اى بر فقه شیعه, ص245 ـ 249.
4 . این کتاب در1385 شمسى در سه مجلد و با تحقیق حجة الاسلام سید صادق اشکورى و اهتمام کتابخانه آیة الله نجفى در اصفهان منتشر گردید.
6 . این کتاب دو سال پس از وفات مؤلف آن, چاپ حجرى شد و در سال1428 قمرى نیز قسمتى از آن به اهتمام دوست گرامى آقاى مهدى رضوى در ضمن مجموعه نصوص و رسائل به زیور طبع آراسته گردید.
7 . این کتاب در دو مجلد و از سوى مؤسسه نشر اسلامى, در سال1417 قمرى به چاپ رسید.
8 . قسمتى ازاین کتاب به اهتمام دوست و محقق گرامى جناب حجة الاسلام مجید هادى زاده در مجموعه (نصوص و رسائل) منتشر شد.
9 . کتاب الشرائع المحمدیة در فقه نیز این گونه است و عناوین آن شریعة شریعة است, نک: الذریعه, ج13, ص51, رقم166.
01. در تقسیم بندى فوق به جز مقدم بودن کتاب هاى فقهى بر اصولى سال وفات مؤلفین نیز لحاظ شده است.
11. مصابیح الاحکام, ج1, ص212.
21. همان, ص41 ـ 42 .
31. البته این سخن از عظمت کار صاحب مفتاح الکرامة نمى کاهد; چرا که سید بحرالعلوم تنها برخى از ابواب فقهى را بررسى کرده است و شاید بتوان گفت بررسى اقوال مختلف, در مفتاح الکرامة مفصل تر مى باشد.
41. مصابیح الاحکام, ج1, ص 244 ـ 256 (مصباح ششم).
51. هما ن, ص121.
61. همان, ص212 ـ312.
71. نمونه هاى دیگر در صفحات 106, 107, 183.
81. همان, ص 346.
19 . همان, ص346.
02. نمونه هاى دیگر در صفحات 94, 112, 130, 137, 139…
12. روضات الجنات, ج 7, ص215.
22. مرآة الشرق, تحقیق على صدرائى خوئى, ج 1, ص 726, رقم 330.
32. در این باره نگارنده مقاله اى دارد با عنوان یک نکته از هزاران.
42. نک: ص244 ـ 246 کتاب; مؤلف در3 صفحه, به48 کتاب استناد نموده است.
52. تمام موارد فوق با کلماتى مانند (هو), (منهم), (المعترض) و… در پاورقى کتاب مشخص شده است.
62. مصابیح الاحکام, ج1, ص 218.
72. همان, ص207.
82. إیضاح الاشتباه, مؤسسه نشر اسلامى, ص165, رقم235.
29 . مصابیح الاحکام ,ج, ص109.
03. همان, ص182.
13. همان, ص135 ـ 235.
23. همان ص, 246و 327.
33. همان, ص 202 ; تذکر این نکته لازم است که چنین مواردى, بسیار اندک وانگشت شمار است و هیچ گاه از ارزش کار این دو محقق محترم نمى کاهد.
43. نک: الذریعه, ج 14, ص 19, رقم1565.
53. قسمتى از این منظومه فقهى با تحقیق دوست فاضل و گرامى جناب حجة الاسلام مجید هادى زاده در مجموعه نصوص و رسائل به زیور طبع آراسته گردیده است.
36 . نسخه هاى خطى تمامى این دوازده کتاب در کتابخانه هاى مختلف موجود است.
37 . نک: رجال سید بحرالعلوم, ج1, ص99.