شطحیات صوفیه یا طریقه شطاریه!

 
این کتاب را جناب آقاى محمدجواد ناطق پور و تنى چند از همکاران ایشان ترجمه کرده اند و از سوى مرکز مطالعات فرهنگى بین المللى سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامى به طبع رسیده است.
ذکر این نکته ضرورى است که راه یافتن نقایص و اشتباهاتى چند در کار هر مترجمى, البته به استثناى مترجمان چیره دستِ نام آشنا, امرى محتمل است. اما گاه مى شود که کژى ها و کاستى هاى بسیارى در ترجمه اى راه مى یابند و درست همین جاست که وظیفه هر انسان حق گو و حق طلبى است که از سرِ صدق و دردمندى آنها را در منظر و مرئى خواننده قرار دهد, چرا که بیم آن مى رود که خواننده ناآشنا به سبب اطلاعات نادرست به بیراهه رود و در دام اشتباه گرفتار آید. البته تشخیص و برشمردن کژى ها و نقایص بارز و برجسته اى که در کتاب تمدن اسلامى در سرزمین هاى مالایى راه یافته اند کار صعب و دشوارى نیست و حتى براى طالب علم نیاموخته و کم دانى چون نگارنده این سطور نیز کار سهل و آسانى است. فقط کافى است متن اصلى کتاب و ترجمه آن را کنار هم نهیم و به دلخواه صفحه اى از ترجمه را با متن اصلى آن مطابقت دهیم, چنان که ناقد نیز به همین نحو عمل کرده است. ناگفته نماند ناقد تنها به احصا و معرفى اشتباهات و نقایصى پرداخته که بسیار بارز و برجسته اند و به اصطلاح مته به خشخاش نگذاشته است. از این رو از ذکر اشکالات و اشتباهات مربوط به ویرایش اثر یا تلفظ نادرست اعلام خاص, مگر در مواردى معدود, تن مى زند و وجهه همت خود را تنها معطوف به ده الى یازده صفحه از کتاب 457 صفحه اى مى کند, یعنى کمى بیشتر از دو درصد متن ترجمه. در هر مورد نیز ابتدا اصل انگلیسى خواهد آمد و سپس ترجمه مترجمان محترم (از این پس: ترجمه) و پس از آن, ترجمه پیشنهادى (از این پس: پیشنهاد). افزون بر این, هرجا که لازم باشد توضیحى نیز پس از ترجمه پیشهادى خواهم آورد. کار نقد این ترجمه را از عنوان کتاب آغاز مى کنیم:
1. ISLAMIC CIVILIZATION IN THE MALAY WORLD
MALAY به مالایى ترجمه شده است. با یک بار رجوع به فرهنگ لغات انگلیسى ـ فارسى درمى یابیم که معادل این کلمه مالایایى است. البته مالزیایى هم مى توان گفت, ولى از آن جا که مؤلف در صفحه 51 متن اصلى میان مالایایى ها مالزى, سنگاپور و دیگر کشورهاى آسیاى جنوب شرقى تمایز نهاده است, وجه راجح آن است که عنوان کتاب را به تمدن اسلامى در جهان مالایایى ترجمه کنیم.
2. the Indo.Chinese Peninsula
مترجم/ مترجمان شبه جزیره هندوچین را پنسولاى هندوچین آورده است/اند (صفحه نخست مقدمه کتاب)
3. در سطر زیرین نیز or sometimes fondly referred to as Nusantara ترجمه نشده است.
4. Austronesian family of languages are in turn grouped into four families: Indonesian, MelaneSian, Micronesian and polynesian.
ترجمه: استرونیژین در عرض به چهار شاخه اندونزیایى, ملانزیایى, میکرونزیایى و پلى نزیایى تقسیم مى شوند.
پیشنهاد: خانواده زبان هاى آسترونزیایى به نوبت در چهار خانواده اندونزیایى, ملانزیایى, میکرونزیایى و پلى نزیایى دسته بندى مى شوند.
توضیح:
الف) family of languages ترجمه نشده است.
ب) معادل صحیحِ Austronesian آسترونزیایى است و نه استرونیژین.
ج) in turn باید (به نوبت) ترجمه شود و نه در عرض.
5. When the Europeans made the first inroads into the area -the Sapnish, Portuguese, Dutch and English- they found.ة
ترجمه: وقتى که اروپایى ها, اسپانیایى ها, هلندى ها و انگلیسى ها, اولین حملات خود را به سوى این ناحیه آغاز کردند…
پیشنهاد: هنگامى که اروپایى ها ـ یعنى اسپانیایى ها, پرتغالى ها, هلندى ها و انگلیسى ها ـ براى نخستین بار این ناحیه را تصرف کردند…..
توضیح:
الف) مگر اسپانیایى ها, هلندى ها و… آسیایى یا افریقایى اند؟
ب) Portugese ترجمه نشده است.
ج) مترجم/ مترجمان inroads را جمع تلقى کرده و آن را حملات ترجمه کرده است/اند, در حالى که make inroads into روى هم به معناى تصرف کردن است (البته در مورد ناحیه و منطقه).
تا این جا تنها به نقد صفحه نخستِ بخش مقدمه کتاب پرداختیم و در ادامه به نقد صفحه اول و دوم فصل اول خواهیم پرداخت; در این بین نگاهى گذرا به صفحات بعدى نیز خواهیم داشت.
در اولین سطر فصل اول صفحه 3 متن اصلى (صفحه 33 متن ترجمه) مؤلف مى گوید:
6. The "State" had existed for many centuries in the Malay world prior to the coming of Islam and colonialism to the region.
ترجمه: ایالت (state) در سرزمین مالایى از قرن ها پیش, قبل از آمدن اسلام و حاکم شدن مذهب وجود داشت.
پیشنهاد: حاکمیت دولتى در جهان مالایایى, قرن هاى متمادى پیش از آمدن اسلام و استعمار به آن دیار وجود داشت.
توضیح:
الف) سؤال ناقد از مترجم/ مترجمان محترم این است که اصلاً این عبارت چه معناى محصلى تواند داشت؟
ب) state احتمالاً به خاطر به کار رفتن governance در چند سطر پایین تر به ایالت ترجمه شده است.
ج) colonialism to the region به حاکم شدن مذهب ترجمه شده است. مى توان پذیرفت که region به علتِ خطاى بصرى به religion ترجمه شده است, اما معلوم نیست که مترجم/ مترجمان محترم colonialism را چگونه به حاکم شدن برگردانده است/اند, البته در صفحه بعد colonialism به معناى صحیح خود, یعنى استعمار ترجمه شده است.
در سه سطر بعد آمده:
7. From the time when Malays were animistsة.
ترجمه: از زمانى که مالایى ها حیوان پرست (animist) بودند….
پیشنهاد: از زمانى که مالایى ها جان گرا بودند….
توضیح:
الف) animist حیوان پرست ترجمه شده است.
ب) در یک سطر پایین تر the type of ترجمه نشده است.
8. its changing modalities of governance.
ترجمه: چگونگى حکومت در حال تغییرش
پیشنهاد: حالتمندى هاى متغیر حکومتش
توضیح:
الف) changing صفت modalities است, ولى در ترجمه به گونه اى آمده که گویى صفت governance است.
9. individual states.
ترجمه: ایالت هاى فردى.
پیشنهاد: یکایک حاکمیت هاى دولتى.
توضیح:
هرگاه کلمه اى که پس از individual مى آید جمع باشد باید individual را به یکایک ترجمه کرد, نه فردى.
10. The extent to which such forces influence the character and operations of the state very according to the particular exigencies and circumstances confronting the state.
ترجمه: میزانى که طبق آن, چنین نیروهایى بر خصوصیت و عملکرد ایالت, طبق ضرورت ها تأثیر مى گذارند و شرایط خاصى که ایالت با آن روبه رو مى شود, متفاوت است.
پیشنهاد: میزان تأثیر چنین نیروهایى [عواملى] بر خصیصه و عملکردهاى حاکمیت دولتى عیناً مطابق بود با مقتضیات و شرایط خاصى که حاکمیت دولتى با آنها مواجه بود.
توضیح:
الف) افزون بر پیچیدگى زیاده از حد ساختار عبارت, معلوم است که مترجم/ مترجمان محترم very را vary خوانده است/اند و ازاین رو تمام جمله را اشتباه ترجمه کرده است/اند.
ب) institutions در سه سطر بعد به ارگان ها ترجمه شده است.
11. The same confluence of forces and currents shaped, since early times, The nature and role of Islam in the states that comprised the Malay worldة.
ترجمه: چنین برخوردى از نیروها و عوامل رایج و طبیعت و نقش اسلام در ایالت هایى که سرزمین مالایى را در بر داشت از زمان هاى قدیم شکل گرفت.
پیشنهاد: از همان ابتدا, همین هم آمیزى فشارها و کشمکش ها بر شکل گیرى هویت و نقش اسلام در حاکمیت هاى دولتى اى, که جهان مالایایى را دربر مى گرفت, تأثیر گذارد.
توضیح:
الف) مترجم/ مترجمان the same به معناى همین/همان را such ترجمه کرده است/اند.
ب) confluence به (برخوردى از) برگردانده شده است. اگر این برگردان در این جا صحیح هم باشد کدام فارسى زبانى را دیده ایم که این گونه سخن بگوید, مثل این که به جاى برخورد تمدن ها بگوییم: برخوردى از تمدن ها.
پ) the nature and role of Islam مفعول فعل shape است, اما در متن ترجمه در کنار The same confluence of forces and currents فاعل آن تلقى شده است.
ت) nature باید در این جا هویت ترجمه مى شد و نه طبیعت.
ث) معلوم نیست صفت رایج در برابر کدام کلمه انگلیسى قرار گرفته است. از این گذشته در کجاى متن اصلى مى بینیم که جملات به نحوى که مترجم/ مترجمان آورده است/اند به هم عطف شده باشند.
12. در صفحه بعد, یعنى 4 متن اصلى و 34 از متن ترجمه, norm به خاصیت طبیعى ترجمه شده است.
13. the essentially indigeneous Buddhist/Hindu traits.
ترجمه: آثار لودایى و هندوى بومى.
پیشنهاد: ویژگى هاى اساساً بومى بودایى/هندویى.
توضیح:
الف) the essentially در ترجمه حذف شده است.
ب) traits به آثار ترجمه شده است و بودایى ـ هندویى نیز به یکدیگر عطف شده اند.
14. Other socio-economic and polititical imperatives.
ترجمه: دیگر جنبه هاى حاکم اجتماعى ـ اقتصادى و سیاسى.
پیشنهاد: دیگر اقتضائات اجتماعى ـ اقتصادى و سیاسى
توضیح:
معلوم نیست که imperatives چگونه به جنبه هاى حاکم برگردانده شده است.
15. in terms of.
ترجمه: در دوره هاى.
پیشنهاد: بر حَسَبِ.
16. ارجاع درون متنى مؤلف و نیز پاورقى همین صفحه ترجمه نشده است.
17. از سطر چهارم پاراگراف دوم صفحه 4 متن اصلى تا سطر سوم پاراگراف سوم همین صفحه ترجمه نشده است, یعنى پنج سطر.
18. the Indo-Chinese peninsula.
شبه جزیره هندوچین تنها به چین ترجمه شده است.
در چند سطر پیش نیز Mahayana در ترجمه حذف شده است.
19. world view.
ترجمه: دیدگاه جهانى.
پیشنهاد: جهان بینى.
20. animistic.
ترجمه: جاندارانگارى.
پیشنهاد: جاندار انگارانه.
در مورد نقایص مربوط به ویرایش این کتاب این عبارات را بنگرید (البته در صفحات بعد نمونه هاى دیگرى را نیز خواهیم دید): … اصول دینى اى که در عقاید و سنت هاى animistic (جاندار انگارى) طبقه بندى شده… (ص7 متن اصلى و 37 متن ترجمه).
یا این جمله را که در آغاز پاراگراف آمده بنگرید:
Buddhist (آئین بودا) در دنیاى مالایا, شکلى از تحصیلات رسمى را وارد کرد که در مؤسسه انجام مى گرفت(ص201 متن اصلى و 255 متن ترجمه).
البته این ترجمه مشحون از این گونه نوآورى هاست که برشمردن آنها از حد این مقاله درمى گذرد. از آن رو مى گویم نوآورى که تا به حال ندیده بودیم که در تألیف یا ترجمه اى به زبان فارسى با رسم الخط انگلیسى آغاز شود و سپس به اصطلاح معادل آن معادل آن در داخل پرانتز آورده شود. پیداست که ویرایشى هم بر روى این کتاب صورت نگرفته است, چه رسد به مقابله متن اصلى با متن ترجمه. برکنار از این, سؤال ناقد از گروه مترجمان این است که اگر هر مترجمى فصلى از کتاب را ترجمه کرده است, چرا در یک صفحه colonialism به حاکم شدن ترجمه شده است و در صفحه یا صفحات بعد به استعمار. یا این که animist در یک صفحه به حیوان پرست و در چهار صفحه بعد animistic به جاندار انگارى ترجمه شده است. البته در این جا کارى به درست یا نادرست بودن معادل فارسى آنها ندارم, اما همین که مثلاً به جاى حیوان پرستى جاندار انگارى آمده, نشان از این مى دهد که مترجمِ آن صفحه مى دانسته که جاندار انگارى با حیوان پرستى تفاوت دارد. هرچند ناقد سخن خود را با قطع و یقین و در قالب حکمى کلى بیان نمى کند, ولى گروه مترجمان به خوانندگانِ کتابشان این حق را بدهند که چنین گمانى داشته باشند.
21. ارجاعات درون متنى صفحه ده متنِ اصلى حذف شده و پاورقى ده سطرى آن نیز ترجمه نشده است(ص39 متن ترجمه).
در همان صفحه مؤلف مى گوید:
22. Early Malay states were powerful entities but the notion of a "state" in pre-colonial Malay society was somewhat fluid and did not correspond to the spatial areaة.
ترجمه: ایالت هاى اولیه مالایى قدرتمند بودند, اما اندیشه ایالت در جامعه مالایى قبل از استعمار تا حدى متغیر بود و با فضاى فکرى منطقه مطابقت نداشت….
پیشنهاد: نخستین حاکمیت هاى دولتى مالایایى موجودیت هاى مقتدرى بودند, اما انگاره حاکمیت دولتى در جامعه مالایایى پیش از استعمار نسبتاً متغیر بود و با قلمرو مکانى مطابقت نداشت….
توضیح:
الف) entities در ترجمه حذف شده است.
ب) the notion of a state به اندیشه ایالت ترجمه شده است. نمى دانم اگر از مترجم/مترجمان محترم پرسیده شود که اندیشه ایالت را توضیح دهید چه جوابى خواهند داشت.
ج) the spatial area به فضاى فکرى ترجمه شده است.
در صفحه 144 (فصل چهارم) متن اصلى و صفحه 190 متن ترجمه:
23. Local beliefs and deities.
ترجمه: باورهاى محلى و الوهیتى.
پیشنهاد: عقاید و آلهه محلى.
توضیح: مترجم/مترجمان محترم حتى متوجه علامت جمع در deities نشده اند و آن را وصفى براى beliefs دانسته اند.
در صفحه 160 (فصل چهارم) متن اصلى و 209 متن ترجمه:
24. the shattariyyah order.
ترجمه: تعلیم شتریه.
پیشنهاد: طریقه شطّاریه.
توضیح:
الف) order به معناى طریقه, فرقه و مسلک است و نه تعلیم.
ب) متأسفانه اطلاعات مترجم/مترجمان محترم از دانش ادیان و مذاهب آن قدر نازل بوده که قادر به خواندن اصطلاحات و واژه هاى معروفى چون اَرتَه شاستَرَه Arthasastra (ص36 متن ترجمه), مهابهاراتَه Mahabaratta (ص36 متن ترجمه), قوانین مَنُو Manu, کَرمَه Karma (ص113 متن ترجمه) بوجَنگَه bhujangga (ص24 متن ترجمه), سَبَّت sabbath (ص99 متن ترجمه), گورو Guru (ص208 متن ترجمه) و… نبوده است/اند. البته این یکى از نقص ها و کاستى هاى متن اصلى کتاب است که آوانویسى واژه هایى از این دست را دقیقاً نشان نداده است.
در صفحه 99 متن ترجمه و 68 متن اصلى:
25. the prayer hall.
ترجمه: نمازگزاران.
پیشنهاد: نمازخانه.
در صفحه 99 متن ترجمه و 69 متن اصلى:
26. the mihrab is constructed to face Makkah, the proper direction of prayer (kiblat).
ترجمه: محراب به دلیل مطابقت با جهت نمازگزاران به سمت قبله ساخته مى شود.
پیشنهاد: محراب را به سوى مکه مى سازند, یعنى جهت صحیح نماز خواندن (قبله).
توضیح:
الف) مکه در ترجمه حذف شده است.
ب) the proper مطابقت معنا شده است.
ج) prayer همان طور که پیش از این دیدیم به نمازگزاران ترجمه شده است.
د) خداى را سپاس که پس از گذشت چهارده قرن از ظهور اسلام, دانستیم که این نمازگزاران نیستند که در جهت قبله مى ایستند, بلکه این قبله است که بنابر جهتِ ایستادن نمازگزاران مشخص مى شود.
البته صفحه 99 متن ترجمه از حیث سبک نگارش شاهکار مترجم/مترجمان کتاب است, براى نمونه به این اشکالات بنگرید:
مؤلف مى گوید: امام جماعت نماز را امامت مى کند (the imam leads the prayer) ولى مترجم/مترجمان محترم آورده است/اند: امام نماز را رهبرى مى کند.
مؤلف مى گوید: مالایایى ها روزجمعه را مثل روز سَبَّت محسوب نمى دارند و به هر مکلفى توصیه مى شود که در نمازجمعه شرکت کند (Malay do not reserve Friday as a sabbath, and every adult is enjoined to atlend Friday prayer) ولى مترجم/مترجمان محترم آورده است/اند:
مالایى ها جمعه را به عنوان یک روز sabbath به حساب نمى آورند و به همه بزرگسالان سفارش مى شود که در نمازجمعه حضور به هم رسانند (مترجم/مترجمان محترم هرکجا که as را دیده است/اند آن را (به عنوان) ترجمه کرده اند و فراموش کرده اند که as داراى معانى دیگرى هم هست و در بسیارى از موارد ترجمه آن نیز ضرورى نیست, افزون بر این بزرگسالان را در لسان دین اسلام مکلفین مى گویند).
مؤلف مى گوید: بنابراین جمعه را نمى توان با یکشنبه مسیحیان یا شنبه یهودیان یکى گرفت. (therefore Friday cannot be equated with the christianصs sunday or the Jewish saturday)
ولى مترجم/مترجمان محترم آورده است/اند: (پس جمعه نمى تواند با یکشنبه مسیحیان و شنبه یهودیان یکسان پنداشته شود). چنان که ملاحظه مى کنیم در نگارش کتاب از این نکته غفلت شده است که عبارات و جملات فارسى را حتى المقدور باید در سیاق عبارات و جملات معلوم نگاشت و نه مجهول.
تکرار مکرر (یک) در سطر ذیل از همان صفحه (مترجم/مترجمان محترم هرگاه a و یا an را دیده اند آن را به یک ترجمه کرده است/اند):
(مسجد در یک جامعه مالایى با الوار و کف چوبى و معمولاً سقف آهنى چین دار که یک طرح برجسته است بنا مى گردد. فضاى اصلى مسجد به وسیله سقف هاى هرمى شکل پوشیده شده است. چگونگى بالا رفتن شیب آن در مقایسه با دیگر بناها یک طرح منحصر به فرد در روستاهاى مالایى است. شیب سقف عموماً به چهار طرف مسجد منتهى مى شود. قسمت جلویى با یک دیوار کامل براى ساختن یک ایوان به اندازه یک پنجم فضاى اصلى جدا شده است. باقى ساختمان یک هال بزرگ خالى با یک مقدار وسائل ضرورى متناسب براى یک گردهمایى است).
27. the great kubah or dome.
ترجمه: گنبد.
پیشنهاد: گنبد یا قبه بزرگ.
در ص67 متن اصلى و 97 فارسى آمده:
28. The other pillar is a doctrinal attestation of fith in the oneness of God and prophethood of Muhammad.
ترجمه: اصول دیگر که مربوط به شهادت عقیدتى و گواه ایمانى است اعتقاد به وحدانیت خداوند و نبوت حضرت محمد(ص) مى باشد.
پیشنهاد: رکن دیگر عبارت است از شهادت عقیدتى ایمان به وحدانیت خداوند و نبوت حضرت محمد(ص).
توضیح:
الف) pillar به اصول برگردانده شده است, در حالى که مفرد است.
ب) adoctrinal atlestation of fith inة به شهادت عقیدتى و گواه ایمانى ترجمه شده است.
29. the understanding of elaborate religious teachings.
ترجمه: درک از آموزش نکات ظریف و ریز دین.
پیشنهاد: فهم تعالیم پر تفصیل دینى.
در صفحه 168 متن اصلى و 219 متن ترجمه آمده:
30. Sufy order
ترجمه: عرفان.
پیشنهاد: سلسله.
در همان صفحه آمده:
31. he was affiliated with this sufi order.
ترجمه: او با این نوع عرفان آشنا بود.
پیشنهاد: او وابسته به این سلسله بود.
توضیح:
affiliated with به معناى وابسته بودن به چیزى است و نه آشنا بودن با چیزى
در صفحه 174 متن اصلى و 224 متن ترجمه آمده:
32. shattariyyah order.
ترجمه: شطحیات صوفیه
پیشنهاد: طریقه شطاریه
توضیح: ناقد هر چه مى کوشد درنمى یابد شطاریه, که در صفحات پیشین دیدیم که به شتریه برگردانده شده بود در این جا چگونه به شطحیات ترجمه شده است. کاش مترجم/مترجمان محترم همان شتریه را مى آوردند.