کتابشناسى احوال و آثار میرفندرسکى
آرشیو
چکیده
متن
سیّد ابوالقاسم بن میرزا بیک بن میر صدرالدین حسینى موسوى در حدود سال 970 هجرى قمرى در فندرسک1 از توابع استرآباد پا به جهان نهاد.
وى از خاندان سادات درست نسب آن ناحیه بود که در فندرسک برآمد و پس از خردسالى در ایران و عراق به تحصیلات معمول زمان پرداخت. سپس به هندوستان رفت تا دانش هاى آن جا را نیز فراگیرد و با دانشمردان آن خطه آشناتر گردد. عارفان و حکمرانان هند از او استقبال کم نظیرى کردند و وى پس از مدتى با کوله بارى از علم به ایران بازگشت و در اصفهان پایتخت صفویان رحل اقامت افکند.
رفت وآمدش در دربار و با درباریان باعث نیامد تا روابطش با مردمان کوچه و بازار بریده شود و در این باره و درباره بى پیرایگى هایش شکایت هاى فراوانى از او نزد شاه عباس دوم و شاه صفى و شیخ بهایى و میرداماد بردند.
سلوک وى همان است که دست به اموال حکومتى نبرد و بیست سال عمل مباحى از او صادر نشد و چهل سال رختخواب نیفکند. مکتب شخصیتى این چنین, جز پروراندن محقق سبزوارى, میرزا رفیعاى نایینى, ملا محمّدصادق اردستانى, و آقا حسین خوانسارى, نمى توانست و برنمى تابید.
رانجام آن دانشمند جامع اصول و فروع در سال 1050 قمرى به جهان باقى شتافت و هنوز آن ناحیه از تخت پولاد اصفهان که به دستور شاه صفى2 براى آرامگاه ابدیش مهیّا آمده بود, با نام تکیه (میر) مشهور و مطاف اهل نظر است.
داستان هاى حکمى و عرفانى از زندگانى اش هنوز در افواه یافت مى شود. لطایف وى زبانزد خاص و عام است و جامعیت او در معقول و منقول و علوم طبیعى و ریاضى در کتب مسطور.
از میان آثار گران بهایش تنها قصیده یائیه بسیار مشهور و کوتاه او که به استقبال ناصرخسرو سروده است, چون مثلى سائر شده و افزون بر پنج شرح ممتّع دارد.
از نکته هاى قابل پژوهش درباره فندرسکى شناسایى نسخه هاى خطى آثار میرفندرسکى و فراهم آوردن فهرستى مشروح و توصیفى و نسخه پژوهانه و کتاب گزارانه از مؤلفات و مصنفات او است.
کنکاش در قصیده یائیه فندرسکى و شرح هایش و ارائه تصحیحى انتقادى از آن, و یا چاپ کامل و پسندیده اى از مشهورترین نگاشته اش ـ یعنى رساله صناعیه3 که تاکنون یا به صورت خلاصه و یا ناخوانا عرضه گشته است ـ اهمیتى جداگانه دارد.
گردآورى فهرستواره و معرفى آثار ملى و کتاب هاى موجود در کتابخانه وى که پس از مرگ به کتابخانه سلطنتى شاه صفى منتقل و اهدا شد4, قابلیت بررسى دارد5 و حتماً پدید آوردن تک نگارى جامعى درباره شرح حال و آثار و اندیشه ها و مکتب حکمى و حکمت مکتبى چُنویى لازم و هم خواندنى خواهد بود.
آنچه در پى مى آید کوششى است براى ارائه گزیده اى از کتاب شناسى اصلى ترین منابع اصیل موجود درباره شرح حال فندرسکى, و در پایان فهرست اجمالى نگارش هاى خطى و چاپى همو.
*
احوال
در این بخش, منابعى آمده اند که به زعم فراهم آورنده این کتابشناسى, گزارش و یا تحلیلى از زندگانى میرفندرسکى ارائه کرده اند که تنها ذکر مکررات و یا فقط نقل مطالب از نگاشته هاى پیشینیان ـ با ذکر مأخذ و یا بدون آن ـ نبوده است.
در ذکر مآخذ, سعى بر آن بوده تا از بهترین و برترین چاپ موجود از آن مأخذ استفاده گردد6 و در ضمن بر فهارس و معاجم و یا حتى نمایه ها و نام یاب هاى احتمالى مصادر تکیه نشود.
همچنین این بخش از کتابشناسى حاضر, هرچند (احوال) نام گرفته, ولى شامل منابع گزارش کننده از اندیشه ها, بازکاوى آثار و بررسى هاى هنرى و تاریخى درباره مزار و خاکجاى میرفندرسکى نیز شده است.
1. آتشکده, لطف على آذر, با مقدمه سید جعفر شهیدى, نشر کتاب, چاپ اوّل, 1337ش, ص4 و143.
2. آثار ملى اصفهان, ابوالقاسم رفیعى مهرآبادى, انجمن آثار ملى, تهران, چاپ اوّل, 1352ش, ص858 و 861.
3. (آثار و مقامات علمى میرفندرسکى), تقى تفضلى, مقالات و بررسى ها, 1356ش, ش28 و29, ص85 ـ 98.
4. احوال و اشعار فارسى شیخ بهایى, سعید نفیسى, فروغى, تهران, 1316ش, ص62 ـ66.
5. استرآبادنامه, به کوشش مسیح ذبیحى, ابن سینا, تهران, چاپ اوّل 1348ش, ص132ـ139.
6. اسرارالصنایع, قاضى محمد سعید قمى, نسخه خطى کتابخانه ملامحمدعلى خوانسارى7 در نجف, بدون شماره (الذریعه, ج2, ص51).
7. اصفهان, لطف الله هنرفر, شرکت سهامى کتاب هاى جیبى, تهران, چاپ اوّل1346ش, ص217 و218.
8. اصفهان زادگاه جمال و کمال, نعمت الله میرعظیمى, گل ها, اصفهان, چاپ اول 1379ش, ص255, 394, 395, 430.
9. اصول الفصول, رضاقلى نورى مازندرانى (به نقل از طرایق الحقایق, چاپ سنگى, ج3, ص70).8
10. اصول فلسفه و روش رئالیسم (در مجموعه آثار), [سید محمدحسین طباطبایى, با حواشى] مرتضى مطهرى, صدرا, تهران, 1373ش, ج6, ص78.
11. اعیان الشیعه, سید محسن امین, دارالتعارف للمطبوعات, بیروت, ج2, ص365, 466, 403, 417.
12. انوار النعمانیه, سیّد نعمت الله جزائرى, تبریز, چاپ اوّل, ج2, ص309.
13. الایرانیون والادب العربى, قیس آل قیس, مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگى, تهران, چاپ اوّل, رجال فقه شیعه, ج3, ص465.
14. بناهاى آرامگاهى, ویراسته محمدمهدى عقابى, حوزه هنرى سازمان تبلیغات اسلامى, تهران, چاپ اوّل 1376ش, ص109.
15. (پیرامون احوال و آثار میرفندرسکى), کریم زمانى, کرمان, پاییز 1370ش, ش2, ص60 ـ61.
16. تاریخ ادبیات ایران, ادوارد براون, لندن, 1969م, ج4, ص435.9
17. تاریخ ادبیات ایران, سیّد محمّدرضا دایى جواد, شرکت مطبوعات اصفهان, [چاپ اول 1339ش], ج1, ص352, 353, 360, 372ـ379.
18. تاریخ ادبیات در ایران, ذبیح الله صفا, فردوس, تهران, 1366ش, ج5, بخش اول, ص287, 310ـ314; ج5, بخش دوم, ص1482.
19. تاریخ اصفهان, حسن جابرى انصارى, تصحیح جمشید مظاهرى, مشعل وبهى, اصفهان, چاپ اول 1378ش, ص176 و177.10
20. تاریخ تذکره هاى فارسى, احمد گلچین معانى, دانشگاه تهران, تهران, چاپ اول 1348ـ1350ش, ج2, ص846.
21. تاریخ حکما و عرفاء متأخّر بر صدرالمتألهین, منوچهر صدوقى سها, انجمن اسلامى حکمت و فلسفه ایران, تهران, چاپ اول 1359ش, ص19, 28 و29.
22. تاریخ صفویه, احمد تاجبخش, نوید, شیراز, چاپ اول 1378ش, ج2, ص344.
23. تاریخ عرفان و عرفاى ایرانى, عبدالرفیع حقیقت, کومش, تهران, چاپ اوّل 1370ش, ص198.
24. تاریخ فلاسفه ایرانى, على اصغر حلبى, کتابفروشى زوّار, تهران, ص702 و 705.
25. تاریخ فلسفه اسلامى, هانرى کوربن, ترجمه سیّد جواد طباطبایى, کویر, تهران, چاپ اول1373ش11, ص480ـ 481.
26. تاریخ فلسفه در اسلام, م.م. شریف, تهران, چاپ اوّل 1362ش, ج2, ص459 و460.
27. تاریخ کامل ایران, عبدالله رازى, تصحیح کاظم کاظم زاده ایرانشهر, اقبال, تهران, 1347ش, ص468.
28. تاریخ مختصر اصفهان, ص172, چاپ شده در فرهنگ ایران زمین, ج12.
29. تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسى, سعید نفیسى, فروغى, تهران, 1363ش, ص62 ـ66.
30. تحفة المراد, عباس شریفى دارابى, مقدمه از سیّد جلال الدین آشتیانى, به کوشش محمّدحسین اکبرى ساوى, الزهراء, چاپ اوّل 1372ش12, مقدمه آشتیانى, ص1ـ20.
31. تذکره پیمانه13, احمد گلچین معانى, دانشگاه مشهد, مشهد, 1359ش, ص35.
32. تذکره دلگشا, على اکبر نواب شیرازى, تصحیح منصور رستگار فسایى, نوید, شیراز, چاپ اوّل, ص86.
33. تذکره روز روشن, محمد مظفر حسین صبا, تصحیح محمدحسین رکن زاده آدمیّت, کتابخانه رازى, تهران, چاپ اوّل1343ش, ص25 و26.
34. تذکره شام غریبان, اورنگ آبادى, ص19 (تاریخ تذکره هاى فارسى, ج2, ص846).
35. تذکره شعرا, محمدطاهر نصرآبادى اصفهانى, به کوشش حسن وحید دستگردى, کتابفروشى فروغى, تهران, چاپ اوّل1317ش, ص152ـ154.
36. تذکرةالقبور یا رجال اصفهان, عبدالکریم گزى, با حواشى و ملحقات سید مصلح الدین مهدوى, ثقفى, اصفهان, 1328ش, ص108ـ113.14
37. تراجم الرجال, سیّد احمد حسینى, کتابخانه مرعشى, قم, چاپ اوّل1414ق, ج2, ص766 و767.
38. (ترجمه شذور الذهب), میرفندرسکى, به کوشش زهرا گواهى, مجموعه رسائل خطى فارسى, بنیاد پژوهش هاى اسلامى, مشهد, دفتر اوّل, چاپ اوّل 1368ش, ص120ـ 122.
39. التسهیل, کافى قائنى, صفحات آخر (فهرست کتابخانه مرکزى دانشگاه تهران, ج8, ص326).
40. جزوات تخت فولاد, جزوه تکیه میر, غلام رضا نصراللهى, نسخه دستنویس مجموعه فرهنگى ـ مذهبى تخت فولاد اصفهان.
41. جشن نامه هنرى کربن, سیّد حسین نصر, مؤسسه مطالعات اسلامى, تهران, چاپ اوّل 1397ق, ص32ـ44.
42. (چهره شیخ بهایى و میرفندرسکى), مظفر نوربختیار, معارف اسلامى, فروردین 1350ش, ش12, ص73 75.
43. حرکت و زمان در فلسفه اسلامى, مرتضى مطهرى, حکمت, تهران, چاپ اوّل, ج1, ص55.
44. حکیم استرآباد, على مدرس بهبهانى, اطلاعات, تهران, چاپ اوّل 1370ش, ص303.
45. (حکیم امیر ابوالقاسم فندرسکى), حسین سعیدى سبزوارى, کیهان اندیشه, بهمن و اسفند 1375ش, ش7, ص162ـ172.
46. خاتمة مستدرک الوسائل, حسین نورى, آل البیت, قم, چاپ اوّل 1415ق, ج2, ص172.
47. خاندان شیخ الاسلام اصفهان, سیّد مصلح الدین مهدوى, گل بهار, اصفهان, چاپ اوّل 1371ش, ص64 و65.
48. خدمات متقابل اسلام و ایران, مرتضى مطهرى, قیام, قم, چاپ اوّل 1378ش, ص583, 585, 590, 610.
49. خزائن, احمد نراقى, تصحیح حسن حسن زاده آملى, قیام, قم, چاپ اوّل 1378ش, ص48, 49, 178, 179.15
50. دانشمندان خوانسار, محمدعلى یزدى, رسول علوى و على اکبر زمانى نژاد, دفتر کنگره محقق خوانسارى, قم, چاپ اوّل 1378ش, ص89 ـ91.
51. دانشمندان و بزرگان اصفهان, سید مصلح الدین مهدوى, ثقفى, اصفهان, 1348ش, ص95 و96.
52. دایرةالمعارف بزرگ اسلامى, ذیل (ابوالقاسم), فتح الله مجتبایى, ج6, ص169ـ173.
53. دبستان المذاهب16, کیخسرو اسفندیار, به کوشش رحیم رضازاده ملک, تهران, 1362ش, ج1, ص47, 140, 337, 338.
54. (در محضر حکیم فندرسک), منصور طباطبایى بهبهانى, مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانى دانشگاه تهران, زمستان 1377 و بهار 1378ش, ش148 و149, ص213ـ 229.
55. دنباله جستجو, در تصوف ایران, عبدالحسین زرین کوب, مؤسسه انتشارات امیرکبیر, تهران, 1376ش, ص258.17
56. دین و دولت در عصر صفوى, مریم میراحمدى, مؤسسه انتشارات امیرکبیر, تهران, چاپ اوّل 1363ش, ص72.
57. الذریعه الى تصانیف الشیعه, آقابزرگ تهرانى, دارالاضواء, بیروت, ج9, ص848.
58. رجال اصفهان, سیّد محمّدباقر کتابى, گل ها, اصفهان, چاپ اوّل 1375ش, ج1, ص289ـ292.
59. روضات الجنات فى احوال العلماء و السادات, سیّد محمدباقر خوانسارى, مؤسسه اسماعیلیان, تهران, [1390ـ 1392ق], ج1, ص242ـ246;18 ج2, ص68, 354, 355; ج3, ص184 و 185; ج5, ص380.
60. روضة الصفا, رضاقلى هدایت, تهران, چاپ اوّل 1339ش, ج8, ص586.
61. روضة النضرة, آقابزرگ تهرانى, مؤسسه فقه الشیعه, بیروت, چاپ اوّل 1411ق, ص242, 450, 451.
62. ریاض الجنة, محمدحسن زنوزى, به کوشش على رفیعى, قم, 1370ش, ج1, ص515 ـ521.
63. ریاض الشعرا, واله داغستانى, نسخه عکسى مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامى, ص35ب.
64. ریاض العارفین, رضاقلى هدایت, به کوشش مهرعلى گرگانى, کتابفروشى محمودى, تهران, 1344ش, ص267ـ 269.
65. ریاض العلما و حیاض الفضلا, عبدالله افندى اصفهانى, به کوشش سید احمد حسینى, کتابخانه مرعشى, قم, چاپ اوّل 1401ق, ج5, ص499ـ502.
66. ریحانةالادب, محمدعلى مدرس, چاپخانه شفق, تبریز, ج3, ص418; ج4, ص357ـ360; ج5, ص242.
67. ریشه هاى تشیع و حوزه علمیه اصفهان, سید حجّت موحّد ابطحى, دفتر تبلیغات المهدى, اصفهان, چاپ اوّل 1418ق, ج2, ص471 و472.
68. زندگى نامه علامه مجلسى, سید مصلح الدین مهدوى, وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى, تهران, چاپ اوّل 1378ش, ج1, ص125, 174, 197, 374; ج2, ص362, 363, 370.
69. سبک شناسى, محمدتقى بهار, مجید, [تهران], چاپ اوّل 1376ش, ج3, ص1168 و1221.
70. سفینه خوشگو, بندر بن داس خوشگو, به کوشش محمد عطاء الرحمان, عطاکاکوى, چاپ سنگى, اداره تحقیقات عربى و فارسى, چاپ اوّل 1959م.
71. سیرى در تخت فولاد اصفهان, سید مصلح الدین مهدوى, انجمن کتابخانه هاى عمومى, اصفهان, چاپ اوّل 1370ش, ص44, 208ـ213.
72. سیرى در زندگانى میرفندرسکى, غلام رضا نصراللهى, نسخه دستنویس, 22ص.
73. شرح حال میرداماد و میرفندرسکى (به انضمام دیوان میرداماد و قصیده میرفندرسکى), اکبر هادى حسین آبادى, کتابفروشى میثم تمار, اصفهان, [چاپ اوّل] 1363ش, [190]ص.
74. شرح حال میرفندرسکى (و مختصرى از اوضاع ایران و هند در زمان او), فریده صفوى, استاد راهنماد: سید بدرالدین کتابى, پایان نامه کارشناشى از دانشکده ادبیات و علوم انسانى دانشگاه اصفهان, 1339ـ1340ش, [98]ص, ش140 پ123472 در کتابخانه مرکزى دانشگاه اصفهان.
75. شواهد الربوبیّه, صدرالدین شیرازى, با حواشى ملاهادى سبزوارى, دانشگاه مشهد, مشهد, چاپ اوّل 1346ش, مقدمه سید جلال الدین آشتیانى, ص86 ـ 88, 91, 96.
76. شوخى علما, رحیم زاده صفوى, مؤسسه على اکبر علمى, تهران, [چاپ اوّل] 1335ش, ص57, 58, 66 ـ71.
77. شیخ بهایى در آیینه عشق, اسدالله بقایى, گل ها, اصفهان, چاپ اوّل 1371ش, ص11, 177, 253, 254.
78. صدرالدین شیرازى (معروف به ملاصدرا), هانرى کوربن, ترجمه و اقتباس ذبیح الله منصورى, جاویدان, تهران, چاپ جدید 1361ش, ص57 ـ62.19
79. طاقدیس, احمد نراقى, به کوشش حسن نراقى, تهران, 1362ش, ص122, 195ـ202.
80. طرایق الحقایق, محمد معصوم معصوم علیشاه شیرازى, به کوشش محمدجعفر محجوب, کتابخانه سنایى, تهران, چاپ اوّل 1318ش, ج3, ص158.20
81. عدل الهى (در مجموعه آثار), مرتضى مطهرى, صدرا, تهران, 1374ش, ج1, ص165.
82. عرفات العاشقین, محمد اوحدى بلیانى, نسخه عکسى کتابخانه دایرةالمعارف بزرگ اسلامى, ص12, 150, 151, 168, 282.
83. علامه مجلسى, على دوانى, امیرکبیر, تهران, چاپ اوّل 1370ش, ص81, 245 و253.
84. علماى بزرگ شیعه از کلینى تا خمینى, م. جرفادقانى, معارف اسلامى, قم, چاپ اوّل 1364ش, ص132 و133.
85. فرهنگ بزرگان اسلام و ایران, آذر تفضلى و مهین فضائلى جوان, آستان قدس رضوى, مشهد, چاپ اوّل 1372ش, ص431.
86. فرهنگ سخنوران, عبدالرسول خیامپور, شرکت چاپ کتاب آذربایجان, تبریز, 1340ش, ج1, ص13 و456.
87. فرهنگ شاعران زبان پارسى از آغاز تا امروز, عبدالرفیع حقیقت, شرکت مؤلفان و مترجمان ایران, تهران, چاپ اوّل 1368ش, ص542.
88. فرهنگ فارسى, محمد معین, ج6 (اعلام), ص1379 و1380, ذیل (فندرسکى).
89. فلاسفة الشیعة, حیاتهم وآرائهم, عبدالله نعمه, بیروت, چاپ اوّل, ص112 و113.
90. فلاسفه شیعه, عبدالله نعمه, ترجمه سید جعفر غضبان, به ویرایش پرویز اتابکى, سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامى, تهران, چاپ اوّل 1367ش, ص13, 272, 506, 507.
91. فهرست بناهاى تاریخى و اماکن باستانى ایران, نصرت الله مشکوتى, سازمان ملى حفاظت آثار باستانى ایران, تهران, 1349ش, ص337.
92. فهرست نسخه هاى خطى فارسى در کتابخانه موزه بریتانیا, ریو, آکسفورد, چاپ اوّل 1881م, ج2, ص815.21
93. قصص العلما, محمد تنکابنى, تهران, 1362ش, ص236 و237.
94. (قصیده یائیه میرفندرسکى و شرح هاى آن), محسن کدیور, آینه پژوهش, سال5, ش4 (پیاپى28), آذر و دى 1373ش, ص17ـ20.
95. قواعد کلى فلسفه در فلسفه اسلامى, غلام حسین ابراهیمى دینانى, مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگى, تهران, چاپ اوّل 1366ش, ج2, ص528 ـ530.
96. کاروان هند, احمد گلچین معانى, آستان قدس رضوى, چاپ اوّل 1369ش, ج1, ص15ـ 18.
97. کلیات فلسفه (در مجموعه آثار), مرتضى مطهرى, صدرا, تهران, 1374ش, ج5, ص145.
98. الکنى والالقاب, عباس قمى, کتابخانه صدر, تهران, ج1, ص142; ج3, ص28, 29, 35, 36.22
99. گزارش کویر (تحفةالفقرا), سفرنامه على صفاءالسلطنه نایینى, به کوشش محمد گلبن, اطلاعات, تهران, 1366ش, ص91.
100. گنجینه آثار تاریخى اصفهان, لطف الله هنرفر, ثقفى, اصفهان, 1344ش, ص543 ـ546.
101. لغت نامه, على اکبر دهخدا, تهران, 1325ش, ج3, ص764, ذیل (ابوالقاسم فندرسکى).
102. مؤلفین کتب چاپى فارسى و عربى, خان بابا مشار, [تهران], 1340ـ1344ش, ج1, ص290 و291.
103. مجمع الفصحا, رضاقلى هدایت, مؤسسه انتشارات امیرکبیر, تهران, چاپ اوّل1340ـ1346ش, ج2, ص6.
104. مجموعه کتب کنگره مقدس اردبیلى, دفتر کنگره مقدس اردبیلى, قم, چاپ اوّل 1375ش, ج12, ص307ـ314.
105. المحاسن, احمد بن خالد برقى, تحقیق سید جلال الدین حسینى, دارالکتب الاسلامیة, تهران, چاپ اوّل, ج1, ص191.
106. محقق خوانسارى, محمدحسن فاضلى, مؤسسه فاضل خوانسارى, قم, چاپ اوّل 1378ش, ص179ـ204.
107. (مزار میرفندرسکى و غلام رضا سردار بختیار), لیلا بختیار, ارمغان, 1352ش, ش42, ص272ـ 275.
108. مستدرک سفینةالبحار, على نمازى, تحقیق حسن نمازى, اسلامى, قم, چاپ اوّل 1419ق, ج5, ص258.
109. مشاهیر و بزرگان شرق و غرب جهان, مریم میرهادى, تهران, 1334ش, ص27 و28.
110. مطرح الانظار فى طبقات اطباء الاعصار و فلاسفة الامصار, عبدالحسین زنوزى, تبریز, چاپ اوّل 1334ش, ج1, ص155.
111. معاریف اصفهان23, سید مصلح الدین مهدوى, نسخه تایپى کتابخانه دکتر لطف الله هنرفر, بدون شماره, ص106.
112. معجم الفلاسفة, جورج طرابیشى, دارالطلیعة, بیروت, چاپ اوّل 1987م, ص430.
113. معجم مؤلفى الشیعة, على فاضل قائنى, وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى, تهران, چاپ اوّل 1363ش, ص301.
114. مقالات تاریخى, رسول جعفریان, دفتر نشر الهادى, قم, چاپ اوّل 1378ش, دفتر5, ص324.
115. منتخباتى از آثار حکماى الهى ایران, سید جلال الدین آشتیانى, ویرایش دوم, دفتر تبلیغات اسلامى, قم, 1378ش, ج1, ص85 ـ 88, 237 و371.24
116. منطق و فلسفه, مرتضى مطهرى, صدرا, تهران, ص147ـ149.
117. مواقف الشیعه, على احمدى میانجى, اسلامى, قم, چاپ اوّل 1416ق, ج3, ص247 و248.
118. موسوعة مؤلفى الامامیة, زیرنظر محمدباقر محمودى, مجمع الفکر الاسلامى, قم, چاپ اوّل, ج2, ص622 ـ624.
119. (میر ابوالقاسم میرفندرسکى), زهرا گواهى, مشکوة, ش29, زمستان 1369ش, ص58 ـ77.
120. (میرفندرسکى), محمد فشارکى, جشن نامه محمد پروین گنابادى, زیرنظر محسن ابوالقاسمى, توس, تهران, 1354ش, ص343ـ360.
121. (میرفندرسکى), محمدتقى دانش پژوه, دانشکده ادبیات و علوم انسانى دانشگاه تبریز, سال31, ش1 (پیاپى127), بهار1362ش, ص58 ـ71.
122. میرفندرسکى, محسن شوشتریان, فیلم نامه اى دست نویس براساس زندگانى میرفندرسکى.
123. (میرفندرسکى در هند), فتح الله مجتبایى, مقالات و بررسى ها, ش38ـ39, ص62 ـ 68.
124. (میرفندرسکى و مجموعه اى خطى و رسایل موسیقى), کتابدارى و اطلاع رسانى, ش8, 1360ش, ص5 ـ 15.
125. نصف جهان فى تعریف الاصفهان, محمدمهدى بن محمدرضا اصفهانى, تصحیح منوچهر ستوده, کتابخانه تأیید, اصفهان, 1340ش, ص177.25
126. نقباء البشر فى القرن الرابع عشر, آقابزرگ تهرانى, با تعلیقات سید عبدالعزیز طباطبایى, دارالمرتضى, مشهد, ص1265.
127. نیایش فیلسوف, غلام حسین ابراهیمى دینانى, دانشگاه علوم اسلامى رضوى, مشهد, چاپ اوّل 1377ش, ص343ـ 345.
128. وفیات العلما یا دانشمندان اسلامى, حسین جلالى شاهرودى, تهران, ص92.
129. وقایع السنین و الاعوام, سید عبدالحسین خاتون آبادى, به کوشش محمدباقر بهبودى, کتابفروشى اسلامیه, تهران, چاپ اوّل 1352ش, ص514ـ516.
130. هدیّة الاحباب, عباس قمى, مؤسسه انتشارات امیرکبیر, تهران, 1363ش, ص253.
*
آثار
درباره ثبت اسامى تألیفات و حتى تعداد واقعى نگارش هاى میرفندرسکى, فاصله آرا و عقاید و گزارش ها بسیار است. در این میان چه بسا کتاب هایى را به او نسبت مى دهند که خلاف ضبط تمامى ترجمه نگاران است; نمونه را بنگرید در ثبت آثارى همچون: رساله در جبر و اختیار, شرح شفا, شرح اشارات, شرح رساله هیأت قوشچى, شرح تقریرات شهید اول26 و… در فهرست آثار او.
در مقابل, گروهى آثار وى را محدود به دو ـ سه رساله مى دانند که باز تعدادى از آن ها فقط به فندرسکى منسوب است و دلیلى بر این انتساب موجود نیست و حتى در فهرست مخطوطات, نامى از آن ها به میان نیامده است.27
امتزاج تألیفات نوه میرفندرسکى, یعنى سید ابوطالب بن میرزا بیک بن میرابوالقاسم فندرسکى28 همانند المنتهى, سامى نامه29, غزوات حیدرى, شرح تجرید العقاید30 و یا ترجمه فارسى شرح لمعه, حاشیه بر تفسیر بیضاوى [(= انوار التنزیل)]31 با نگارش هاى خود میرفندرسکى, و یا اختلاط میرابوالقاسم قارى و قصیده نظم اللئالى اش32 در تجوید با میرفندرسکى و آثارش را مى توان بر فهرست پر نشیب و فراز نگارش هاى فندرسکى افزود.
آنچه این جا مى آید نه در پى ادغام تمامى آثار و خلاصه نمودن آن ها در چند عنوان محدود بوده است و نه به دنبال آن است که بر تعداد تألیفات میرفندرسکى چیزى بیفزاید.
1. اجازة الى ملاّ حسنعلى بن عبدالله تسترى اصفهانى:
بحارالانوار, ج110, ص21.
* ارکان اربعه صناعت=زیبق.
* باب الاصغر والاقصر=زیبق.
*اکسیر و کیمیا=زیبق.
2. برهان الابصار:
کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى, ش3/5602 (فهرست, ج8, ص381).
کتابخانه ملى تهران, شماره 6/12030ف (فهرست, ج3, ص239).
*بندى در صف حل=زیبق.
* بیان الحقائق الصنائع= رساله صناعیّه.
* پرسش و پاسخ= جواب سؤالات ملا مظفر کاشانى.
3. تاریخ الصفویة.33
4. تحقیق المزلّة:
کتابخانه ملاعلى محمد نجف آبادى, بدون شماره (الذریعه, ج3, ص485).
* تحقیق المنزلة=تحقیق المزلة.
* تحقیق حدیث منزلت= تحقیق المزلة.
* جواب میر از سؤالات آقا مظفر= جواب سؤالات ملا مظفر حسین کاشانى.
5. تخمیریه:
کتابخانه آیةاللّه مرعشى, شماره 608 و (فهرست, ج2, ص203).
کتابخانه آقاى على اصغر مهدوى, شماره 280 (نشریه نسخه هاى خطى, دفتر2, ص196).
6. ترجمه (شذور الذهب)34:
الف) خطى
کتابخانه دانشکده الهیات و معارف اسلامى دانشگاه مشهد, شماره 5/1252 (فهرست, ج2, ص398).
ب) چاپى
مجموعه رسائل خطى فارسى, بنیاد پژوهش هاى اسلامى, مشهد, دفتر اول, به کوشش زهرا گواهى, چاپ اوّل 1368ش, ص123ـ136.
7. تفسیر قرآن.35
8. جواب سؤالات ملامظفر حسین کاشانى:
الف) خطى
کتابخانه آیةاللّه فاضل خوانسارى, شماره 9/249 (فهرست, ج1, ص215).
کتابخانه دانشکده الهیات و معارف اسلامى دانشگاه تهران, شماره 9/293ج (فهرست, ج1, ص199).
کتابخانه سید محمد یزدى در نجف (الذریعه, ج11, ص148).
کتابخانه مدرسه آیةاللّه گلپایگانى, شماره 9/218 (فهرست جدید, ج1, ص400).
کتابخانه مجلس شوراى اسلامى, شماره 16/5283 (فهرست, ج16, ص185); شماره 25/4942 (فهرست, ج14, ص183); شماره 22 و (فهرست, ج13, ص90).
کتابخانه مرکزى دانشگاه تهران, شماره 7/8201 (فهرست, ج17, ص53); شماره 7/1038 (فهرست, ج3, ص191); شماره 9/6616 (فهرست, ج16, ص309); شماره 7/1046 (فهرست, ج3, ص191).
کتابخانه ملى ملک, شماره 50/4655 (فهرست, ج7, ص464).
ب) چاپى
منتخباتى از آثار حکماى الهى ایران, سید جلال الدین آشتیانى, ویرایش دوم, دفتر تبلیغات اسلامى, قم, 1378ش, ج1, ص114ـ119.
* حاشیه بر ترجمه جوک باشست= حاشیه جوک باشست.
9. حاشیه جوک36 باشست37:
کتابخانه دانشکده الهیات و معارف اسلامى دانشگاه مشهد, شماره 4/1797 (فهرست, ج3, ص869).
کتابخانه آیةاللّه مرعشى, شماره 2/9044 (فهرست, ج23, ص202); شماره 4/6999 (فهرست, ج18, ص171).
کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى, شماره 374 (فهرست, ج4, ص44).
* حواشى بر جوک باشست= حاشیه جوک باشست.
* حقائق الصنائع= رساله صناعیه.
10. حاشیه بر تفسیر کتاب العلل38:
کتابخانه دانشکده الهیات و معارف اسلامى دانشگاه تهران, شماره 59/242ب (فهرست, ج1, ص147).
* حرکت و صورت ها= رساله حرکت.
11. دیوان اشعار39:
الف) خطى
کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى, شماره 4/204.
ب) چاپى
اصفهان, 1350ق, 77ص.
در کتاب نگین سخن, شرکت مؤلفان و مترجمان ایران, تهران, 1364ش, ج4, ص156ـ159.40
12. رساله حرکت:
الف) خطى
کتابخانه مدرسه آیةاللّه گلپایگانى, شماره 9/218 (فهرست جدید, ج1, ص268).
کتابخانه آیةاللّه مرعشى, شماره هاى 11/337 و 2/1952 (فهرست, ج5, ص318).41
کتابخانه دانشکده الهیات و معارف اسلامى دانشگاه مشهد, شماره 1/1410 (فهرست, ج2, ص553).
کتابخانه شوشترى ها, شماره 5/422 (نسخه هاى خطى, دفتر11, ص860).
کتابخانه مجلس شوراى اسلامى, شماره 6/5238 (فهرست, ج16, ص181); شماره 24/4942 (فهرست, ج16, ص183); شماره 12/90 (فهرست, ج22, ص18); شماره 9/280 (فهرست, ج1, ص138).
کتابخانه مرکز شرق شناسى لنینگراد, شماره 345A/12 (نشریه نسخه هاى خطى, دفتر10, ص332).
کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى, شماره 4/5602 (فهرست, ج8, ص382); شماره 5/12124 (فهرست, ج10, ص154).
کتابخانه مرکزى دانشگاه تهران, شماره 2401 (فهرست, ج9, ص1017); شماره 10/6616 (فهرست, ج16, ص309); شماره 6/1046 (فهرست, ج3,ص248).
کتابخانه ملى تهران, شماره 5/1203 (فهرست, ج2, ص239).
کتابخانه ملى شیراز, شماره 4/654 (فهرست, ج2, ص238).
کتابخانه ملى ملک, شماره 2/1252 (فهرست, ج5, ص251); شماره 4/4693 (فهرست, ج8, ص32); شماره 3/6130 (فهرست, ج9, ص187); شماره 75/4655 (فهرست, ج7, ص469).
ب) چاپى
منتخباتى از آثار حکماى الهى ایران, سید جلال الدین آشتیانى, ویرایش دوم, دفتر تبلیغات اسلامى, قم, 1378ش, ج1, ص105ـ113.
* رساله در تحقیق حدیث منزلت= تحقیق المزلة.
* رساله در زیبق= زیبق.
* رساله در زیبق و کبریت= زیبق.
* رساله علوم غریبه= زیبق.
* رساله در کیمیا= زیبق.
* رساله در کبریت و زیبق= زیبق.
* رساله در پاسخ به سؤالات آقا مظفر در نفى تشکیک در ذاتیات= جواب سؤالات ملامظفر کاشانى.
13. رساله صناعیّه42:
الف) خطى
کتابخانه آقاى على اصغر مهدوى, شماره 10/268 (نشریه نسخه هاى خطى, دفتر2, ص100).
کتابخانه ملاّ محمدعلى خوانسارى در نجف, بدون شماره (الذریعه, ج2, ص51; ج15, ص89).43
کتابخانه آقاى مولوى در مشهد, شماره ف2/452 (نشریه نسخه هاى خطى, دفتر5, ص63).
کتابخانه آیةاللّه سید جلال الدین آشتیانى در مشهد, بدون شماره (منتخباتى از آثار حکماى الهى ایران, ج1, ص89).
کتابخانه آیةاللّه فاضل خوانسارى, شماره 7/245 (فهرست, ج1, ص214).
کتابخانه آیةاللّه مرعشى, شماره 1/7936 (فهرست, ج20, ص266); شماره 5/7498 (فهرست, ج19, ص293); شماره 9/971 (فهرست, ج3, ص162); شماره 2/2199 (فهرست, ج6, ص192); شماره 10/9562 (فهرست, ج24, ص305); شماره 1498.
کتابخانه بادلیان, آکسفورد, شماره 2/94.44
کتابخانه دانشکده ادبیات و علوم انسانى دانشگاه تهران, شماره 25/145 (فهرست, ج2, ص43); شماره 1/125د (فهرست, ج1, ص351); شماره 1/570 (فهرست, ج1, ص92).45
کتابخانه دانشکده الهیات و معارف اسلامى دانشگاه مشهد, شماره 2/633 (فهرست, ج1, ص405).
کتابخانه دانشکده حقوق و علوم سیاسى دانشگاه تهران, شماره 9/111ب (فهرست, ص337).
کتابخانه دانگشاه لوس آنجلس, شماره 359M (نشریه نسخه هاى خطى, دفتر11, ص63); شماره 468M/3 (نشریه نسخه هاى خطى, دفتر11, ص676); شماره 1402M/3 (نشریه نسخه هاى خطى, دفتر11, ص828).
کتابخانه دکتر حسین مفتاح, شماره 1/43 (نشریه نسخه هاى خطى, دفتر7, ص223); شماره 1306 (نشریه نسخه هاى خطى, دفتر7, ص261).
کتابخانه شوشترى ها, شماره 1/422 (نشریه نسخه هاى خطى, دفتر11, ص860).
کتابخانه مجلس شوراى اسلامى, شماره 5/644 (فهرست, ج2, ص410 و411); شماره 15/1207 (فهرست, ج5, ص498)46; شماره 6/1958 (فهرست, ج9, ص665); شماره 3/1919 (فهرست, ج9, ص618); شماره 11/4149 (فهرست, ج11, ص153); شماره 1/5188 (فهرست, ج16, ص14); شماره 16/4954 (فهرست, ج14, ص239); شماره 2/4594 (فهرست, ج12, ص293); شماره 7/1988 (فهرست, ج9, ص699)47; شماره 9/4802 (فهرست, ج13, ص199); شماره 1/1959 (فهرست, ج9, ص665).48
کتابخانه مدرسه آخوند همدان, شماره 2/188 (فهرست شهرستان ها, ج3, ص1394).
کتابخانه مدرسه آیةاللّه گلپایگانى, شماره 735 (فهرست, ج2, ص66); شماره 1/57 (فهرست جدید, ج1, ص124); شماره 21/51 (فهرست جدید, ج1, ص271).
کتابخانه مدرسه سپهسالار تهران, شماره 21/2913 (فهرست, ج5, ص179);49 شماره 6495 (فهرست, ج5, ص179); شماره 9/2916 (فهرست, ج4, ص72).
کتابخانه مدرسه صدر بازار اصفهان, شماره 826 (نشریه نسخه هاى خطى, دفتر5, ص312).
کتابخانه مدرسه مروى تهران, شماره 1/753 (فهرست, ص306).
کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى, شماره ض15088 (فهرست الفبایى, ص656); شماره 202ـ51 و (فهرست, ج1, ص170); شماره 787 (فهرست, ج4, ص204).
کتابخانه مرکزى دانشگاه اصفهان, شماره 7/366 (نشریه نسخه هاى خطى, دفتر11, ص943).
کتابخانه مرکزى دانشگاه تهران, شماره 6/5865 (فهرست, ج16, ص114); شماره 15/3903 (فهرست, ج12, ص2892); شماره 8/1046 (فهرست, ج3, ص295); شماره 1/7408 (فهرست, ج16, ص548); شماره 1/8201 (فهرست, ج17, ص52); شماره 5586 (فهرست, ج16, ص40); شماره 12/4736 (فهرست, ج14, ص3693); شماره 3/1925 (فهرست, ج8, ص536); شماره 1/2579 (فهرست, ج9, ص1380); شماره 1/3743 (فهرست, ج12, ص2737); شماره 1/6470 (فهرست, ج16, ص272)50.
کتابخانه مسجد اعظم قم, شماره 10/24 (فهرست, ص430).
کتابخانه ملى دانشگاه پرینستون, شماره 6/1465 (نشریه نسخه هاى خطى, دفتر10, ص37).
کتابخانه ملى ملک, شماره 10/1396 (فهرست, ج5, ص263); شماره 17/6075 (فهرست, ج9, ص135); شماره 4/4681 (فهرست, ج8, ص23); شماره 6/2830 (فهرست, ج6, ص127); شماره 5/1568 (فهرست, ج5, ص292); شماره 8/4040 (فهرست, ج7, ص160).
کتابخانه وزیرى یزد, شماره 6/321 (فهرست, ج1, ص307).
ترجمه به عربى توسط محمدتقى نصیرى طوسى, در ضمن کتاب ناموس اصغر, کتابخانه دانشکده حقوق و علوم سیاسى دانشگاه تهران (فهرست, ص437).
ب) چاپى
به همراه اخلاق ناصرى از محقق طوسى, به کتابت میرزا ابراهیم ساغر اصفهانى, چاپ سنگى, بمبئى هند, 1267ق, وزیرى, 427ص.
به اهتمام و مقدمه على اکبر شهابى, انتشارات فرهنگ خراسان, مشهد, 1317ش, ط«72ص.
به اهتمام و مقدمه على اکبر شهابى, قم, 1363ش.
تلخیصى از آن در منتخباتى از آثار حکماى الهى ایران, سیّد جلال الدین آشتیانى, ویرایش دوم, دفتر تبلیغات اسلامى, قم, 1378ش, ج1, ص89 ـ104.
* شرح جوک= منتخب جوک باشست.
14. رسالة فى ارتباط الحادث بالقدیم.51
* رسالة فى التشکیک= جواب سؤالات ملامظفر کاشانى.
* رسالة فى التفسیر= تفسیر قرآن.
* رسالة فى الحرکة= رساله حرکت.
15. رسالة فى حقیقة الوجود.52
16. رسالة فى المقولات العشر.53
17. زیبق54:
الف) خطى
کتابخانه آقاى آتشى در یزد, شماره 2 (نشریه نسخه هاى خطى, دفتر7, ص708).
کتابخانه آقاى على اصغر مهدوى, شماره 57/280 (نشریه نسخه هاى خطى, دفتر2, ص104); شماره 58/280 (نشریه نسخه هاى خطى, دفتر2, ص104).
کتابخانه آیةاللّه مرعشى, شماره 608 و (فهرست, ج2, ص203); شماره 6/7515 (فهرست, ج19, ص318).
کتابخانه دانشکده ادبیات و علوم انسانى دانشگاه تهران, شماره 23/253 (فهرست, ج3, ص41).
کتابخانه دانشکده الهیات و معارف اسلامى دانشگاه مشهد, شماره 8/1252 (فهرست, ج2, ص398).
کتابخانه مجلس سنا, شماره 16/153 (فهرست, ج1, ص78).
کتابخانه مجلس شوراى اسلامى, شماره 7/2780 (فهرست, ج9, ص230); شماره 12515 (فهرست, ج36, ص30و31).
کتابخانه مدرسه آیةاللّه گلپایگانى, شماره 38/108 (فهرست جدید, ج1, ص95).
کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى, شماره ض13735 (فهرست الفبایى, ص476).
کتابخانه ملى تهران, شماره 5/2892 (فهرست, ج6, ص582).
کتابخانه ملى ملک, شماره 3297 و (فهرست, ج2, ص21); شماره 24/665 (فهرست, ج9, ص422).
کتابخانه وزیرى یزد, شماره 16/3731 (فهرست, ج5, ص1769).
ب) چاپى
مجموعه رسائل خطى فارسى, بنیاد پژوهش هاى اسلامى, مشهد, دفتر دوم, به کوشش زهرا گواهى, چاپ اوّل 1371ش, ص93ـ104.
* سؤال مظفر حسین کاشى از میرفندرسکى= جواب سؤالات ملامظفر حسین کاشانى.
* شرح جوک= منتخب جوک باشست.
* شرح مهابارات= منتخب جوک باشست.
* شرح المهابارة= منتخب جوک باشست.
* شرح مهابهارات= منتخب جوک باشست.
* شرح مهابهارتا= منتخب جوک باشست.
* صنائع الحقائق= رساله صناعیه.
* صناعت= رساله صناعیه.
* فرهنگ جوک= کشف اللغات (جوک باشست).
* فرهنگ جوک نامه= کشف اللغات (جوک باشست).
* فرهنگ واژه هاى جوک باشست= کشف اللغات (جوک باشست).
18. قبسات (؟).
* قصیده شکوائیه= قصیده یائیّه.
19. قصیده یائیّه55:
الف) خطى
کتابخانه آیةاللّه مرعشى, شماره 2/7512 (فهرست, ج19, ص313).
کتابخانه دکتر حسین مفتاح, شماره 2/43 (نشریه نسخه هاى خطى, دفتر7, ص223).
کتابخانه مجلس سنا, شماره 2/1207 (فهرست, ج2, ص167).
کتابخانه مجلس شوراى اسلامى, شماره 68/2329 (فهرست, ج8, ص33); شماره 15/3323 (فهرست, ج10, ص1094); شماره 13433 (فهرست, ج36, ص366).
کتابخانه مدرسه سپهسالار تهران, شماره 2913 (فهرست, ج4, ص67).
کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى, شماره 4485 (فهرست, ج7, ص265); شماره 4488 (فهرست, ج7, ص267).
کتابخانه مرکزى دانشگاه تهران, شماره 5/4604 (فهرست, ج14, ص3536); شماره 11/6616 (فهرست, ج16, ص309); شماره 51/2465 (فهرست, ج9, ص1217); شماره 2/7408 (فهرست, ج16, ص548).
کتابخانه مسجد اعظم قم, شماره 3/1569 (فهرست, ص520).
کتابخانه ملا محمدعلى خوانسارى در نجف, بدون شماره (الذریعه, ج17, ص133).
کتابخانه ملى ملک, شماره 4/5824 (فهرست, ج9, ص58); شماره 2/1568 (فهرست, ج5, ص292); شماره 39/5085 (فهرست, ج8, ص196).
ب) چاپى
به همراه کنز الحقایق (شبسترى) و زادالمسافرین (میرحسینى) و لیلى و مجنون (چاه وصال56), چاپ سنگى, تهران, چاپ اوّل 1354ق, جیبى, 152ص.
ریاض العارفین, رضاقلى هدایت, به کوشش مهرعلى گرگانى, کتابفروشى محمودى, تهران, 1344ش, ص268 و269.
ریاض الجنه, محمدحسن زنوزى, به کوشش على رفیعى, قم, 1370ش, ج1, ص515 ـ 520.
لغت نامه, على اکبر دهخدا, تهران, 1375ش, ج3, ص764, ذیل (ابوالقاسم فندرسکى).
تاریخ ادبیات ایران, سید محمدرضا دایى جواد, شرکت مطبوعات اصفهان, [چاپ اول 1339ش], ج1, ص374 و377.
شرح حال میرداماد و میرفندرسکى (به انضمام دیوان میرداماد و قصیده میرفندرسکى), اکبر هادى حسین آبادى, کتابفروشى میثم تمار, اصفهان, [چاپ اول] 1363ش.
معارف و معاریف, سید مصطفى دشتى, چاپ دانش, قم, 1376ش, ج9, ص752ـ754.
محقق خوانسارى, محمدحسن فاضلى, مؤسسه فاضل خوانسارى, قم, چاپ اول 1378ش, ص192ـ196.
شرح هاى قصیده:
ـ از ملامحمدصالح بن محمدسعید خلخالى (م1095ق).57
الف) خطى
کتابخانه آقاى قاسم برنا در همدان, شماره 4 (نشریه نسخه هاى خطى, دفتر5, ص377).
کتابخانه جمعیت نشر فرهنگ رشت, شماره 598, رساله اوّل; مجموعه شماره 675, رساله اول.
کتابخانه دانشکده حقوق و علوم سیاسى دانشگاه تهران, شماره 1/30د (فهرست, ص152).
کتابخانه دکتر حسین مفتاح, دو نسخه.
کتابخانه مجلس شوراى اسلامى, شماره 16/1 (فهرست, ج7, ص163); شماره 3/5370; شماره 2/5500 (فهرست, ج16, ص400); شماره 12/1866 (فهرست, ج5, ص349).
کتابخانه مدرسه آیةاللّه گلپایگانى, شماره 102ر ـ116 (فهرست, ج1, ص11).
کتابخانه مدرسه سپهسالار تهران, شماره 3/7535 (فهرست, ج5, ص220); شماره 4/6522 (فهرست, ج5, ص220).
کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى, شماره 699 (فهرست, ج7, ص632); شماره 700 (فهرست, ج7, ص531).
کتابخانه مرکزى دانشگاه تهران, شماره 3/2871 (فهرست, ج10, ص1716); شماره 2/2909 (فهرست, ج10, ص1755); شماره 1/1587 (فهرست میکروفیلم ها, ج1, ص613).
کتابخانه ملى تبریز, شماره 45 (فهرست تربیت, ص174).
کتابخانه ملى ملک, شماره هاى 3/5959 و 13/693.
ب) چاپى
چاپ سنگى, تهران, 1312ق, جیبى, 53ص.
چاپ سنگى, 1362ق, 47ص.
به همراه شرح دعاى حضرت امیر(ع)58 از مجذوبعلى شاه کبوترآهنگى و لوایح جامى, چاپ سنگى, تهران, 1305ق, جیبى, 160ص.59
به همراه شرح دعاى حضرت امیر(ع) از مجذوبعلى شاه کبوترآهنگى و لوایح جامى, چاپ سنگى, لکهنو, 1936م, 32ص.
در تحفةالمراد, عباس شریفى دارابى, مقدمه از سید جلال الدین آشتیانى, به کوشش محمدحسین اکبرى ساوى, انتشارات الزهراء, چاپ اول1372ش, ص179ـ243.60
به کوشش على اکبرخان محمدى, میراث اسلامى ایران, کتابخانه مرعشى, قم, چاپ اول, ج4, ص233ـ262.61
ـ از ملانظر فندرسکى.
کتابخانه جمعیت نشر فرهنگ رشت, مجموعه شماره598, رساله پنجم.
ـ از ملانظرعلى گیلانى.
کتابخانه جمعیت نشر فرهنگ رشت, مجموعه شماره 598, رساله ششم.
ـ از ملاعباس شریفى دارابى (م1200ق): تحفةالمراد.62
الف) خطى
کتابخانه دانشکده ادبیات و علوم انسانى دانشگاه تهران, شماره 287 (فهرست, ج2, ص7).
کتابخانه دانشکده حقوق و علوم سیاسى دانشگاه تهران, شماره 45 (فهرست, ص47).
کتابخانه على اکبر نهاوندى, بدون شماره (الذریعه, ج14, ص15).
کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى, شماره 204 (فهرست, ج7, ص240); شماره 205 (فهرست, ج7, ص241).63
ب) چاپى
تحفةالمراد با شرح حال دارابى, 1377ق.
به تصحیح و تعلیق و کتابت فضل الله لایق, چاپ سنگى, انتشارات اقبال, تهران, [چاپ اول] 1337ش, رقعى, لز64« 182ص, مصور.
به همراه شرح خلخالى و محسن گیلانى, مقدمه از سید جلال الدین آشتیانى, به کوشش محمدحسین اکبرى ساوى, انتشارات الزهراء, چاپ اول 1372ش, ص179ـ243.65
ـ از محسن بن محمد گیلانى (زنده در 1207ق).66
الف) خطى
کتابخانه مرکزى دانشگاه تهران, شماره 10/3195
(فهرست, ج13, ص3165).
ب) چاپى
در تحفةالمراد, عباس دارابى, مقدمه از سید جلال الدین آشتیانى, به کوشش محمدحسین اکبرى ساوى, انتشارات الزهراء, چاپ اول 1372ش, ص245ـ291.
ـ از مسعود ریاضى.
اسرارى از آفرینش, در شرح و توضیح و بیان و اصلاح قصیده حکمیّه معروف حکیم میرابوالقاسم فندرسکى بنا به عقیده حکمت نوین, انتشارات وحدت نوین جهانى, تهران, چاپ اول 1348ش, 79ص.
ـ از محمدتقى جعفرى.
مبدأ اعلى یا پشتیبان نهایى بشر, تهران, چاپ اول 1337ش, 181ص.
ـ از حسن حسن زاده آملى.
دروس معرفت نفس, انتشارات علمى و فرهنگى, تهران, چاپ اول 1361ش, دفتر سوم, ص517 ـ532.67
ـ تخمیس قصیده توسط سید امیرمحمدعلى هندى (12ق).
کتابخانه ملا محمدعلى خوانسارى در نجف, بدون شماره (الذریعه, ج17, ص133).
کتابخانه ملى تبریز, شماره 45 (فهرست تربیت, ص174).68
ـ تخمیس قصیده توسط محمدتقى جعفرى.
مبدأ اعلى یا پشیبان نهایى بشر, تهران, چاپ اول 1337ش, ص66 ـ69.
* کبریت=زیبق.
* کتاب صناعت= رساله صناعیه.
20. کشف اللغات (جوک باشست)69:
کتابخانه آیةاللّه مرعشى, شماره 1/6999 (فهرست, ج18, ص170)70; شماره 1/9044 (فهرست, ج23, ص202).
کتابخانه دانشکده ادبیات و علوم انسانى دانشگاه تهران, شماره 183 (فهرست, ج1, ص195); شماره 185
(فهرست, ج1, ص195).
کتابخانه دانشکده الهیات و معارف اسلامى دانشگاه مشهد, شماره 4/1797 (فهرست, ج3, ص869).
کتابخانه دانشکده حقوق و علوم سیاسى دانشگاه تهران, شماره 1/44 (فهرست, ص173); شماره 1/50
(فهرست, ص173)..
کتابخانه مرکزى دانشگاه شیراز,بدون شماره.
کتابخانه مجلس شوراى اسلامى, شماره 2/4757 (فهرست, ج113, ص144); شماره 7243 (فهرست, ج25, ص243).
کتابخانه محمود فرهاد معتمد, بدون شماره (میراث اسلامى ایران, ج5, ص579).
کتابخانه مدرسه سپهسالار تهران, شماره 17
(فهرست, ج2, ص255).
کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى, شماره 374 (فهرست, ج4, ص44); شماره 373 و (فهرست, ج4, ص45).
کتابخانه مرکزى دانشگاه تهران, شماره 1/246 (فهرست, ج3, ص478 و479)71; شماره 1/1415 (فهرست, ج8, ص89).
کتابخانه ملى تهران, شماره 1343 و (فهرست, ج3, ص405).
کتابخانه ملى ملک, شماره 2/2873 (فهرست, ج6, ص148).
* کیفیت ابصار= برهان الابصار.
* لغات جوک= کشف اللغات (جوک باشست).
* متحرکات= رساله حرکت.
* مقالةالحرکة= رساله حرکت.
* مقولة الحرکة والتحقیق فیها= رساله حرکت.
* الکیمیاء= تخمیریه.
21. منتخب جوک باشست72:
الف) خطى
کتابخانه آیةاللّه مرعشى, شماره 2/9044 (فهرست, ج23, ص202); شماره 4/6999 (فهرست, ج18, ص171).
کتابخانه مجلس شوراى اسلامى, شماره 17/64073
(فهرست, ج2, ص407).
کتابخانه مرکزى دانشگاه تهران, شماره 2/5903
(فهرست, ج16, ص141).
کتابخانه ملى ملک, شماره 405794(فهرست, ج7, ص191); شماره 97/4057 (فهرست, ج7, ص191).
ب) چاپى
با عنوان آداب طریقت و خدایابى, به کوشش محمدرضا جلالى نایینى, تهران, چاپ اول 1348ش.74
* منظومه عربى در کیمیا= منظومة فى الکیمیا.
22. منظومة فى الکیمیا:
کتابخانه مرکزى دانشگاه تهران(فهرست, ج2, ص96).
کتابخانه آقاى على اصغر مهدوى, شماره 2/156 (نشریه نسخه هاى خطى, دفتر2, ص96).75
* منظومة فى الحکمة= قصیده یائیه.
* منظومه یائیه= قصیده یائیه.
* المهارة= منتخب جوک باشست.
1. تاریخ پدید آمدن (فندرسک) چندان روشن نیست; به ویژه آن که در منابع تاریخى کهن و سفرنامه ها نشانى از آن نیست (ر.ک: تاریخ رامیان و فندرسک, محمدعلى سعیدى, 1364ش).
2. درباره واقعى بودن اهمیت دادن ها و احترام هاى شاه صفى به دانشمندان و از جمله همین میرفندرسکى, هنوز نمى توان قاطعانه سخن گفت. براى برخوردهاى مناسب سپسین شاه صفى با منسوبان و شاگردان میرفندرسکى رجوع کنید به تنها منبع مورد اعتماد در این باره: تذکره نصرآبادى.
3. کتب تراجم از میرفندرسکى با عنوان (صاحب رساله صناعیه) نام مى برند.
4. از جمله رجوع کنید به: فهرست کتابخانه سلطنتى, شماره 1484. تصویر موجود مشترک از میرفندرسکى و شیخ بهایى خود موضوع مقاله اى جداگانه است (ر.ک: بخش کتابشناسى (احوال) فندرسکى در همین مقال) و نیز بررسى هایى پیرامون و درباره آثار ملى و هنرى موجود در آرامگاه وى که شاید برخى از آن ها را در زمان خویشتن فراهم آورده, به ویژه که اکنون در حال استحاله و انتقال و نابودى است, لازم مى نماید و این علاوه است بر موضوعاتى همانند صحت نسبت خطاطى بى نظیرى در آرامگاهش به (میرعماد) (ر.ک: احوال و آثار میرعماد; مهدى بیاتى و یا مجموعه مقالات عباس اقبال, ج2, ص471 و472) و….
5. این انتقال شاید همچون تصاحب محترمانه اموال وزیرانى مانند صاحب بن عباد, توسط پادشاهان آل بویه باشد.
6. با این حال در مواردى در پاورقى به چاپى دیگر از یک مأخذ آدرس داده و مختصات آن را آورده ام.
7. گزارشى از این کتابخانه را بنگرید در: کتابخانه هاى ایران, عبدالعزیز جواهرکلام, چاپخانه فردوسى, چاپ اول 1311ش, ص105.
8. شرح حال (نورى) را بنگرید در ریاض العارفین, ص559.
9. همچنین مراجعه نمایید به ترجمه رشید یاسمى, تهران, ج4, ص283 و 306.
10. نگرش به نگارش (جابرى انصارى) از آن رو که در شمار تاریخ نگاران دربارى است قابل توجه مى نماید; به ویژه آن که این تصحیح, در حقیقت گردآورى و درهم کردى از مجموع نوشته هاى انتشاریافته وى درباره اصفهان است.
11. چاپ هاى پیشین در 1361 و 1371ش, انتشارات امیرکبیر با ترجمه اسدالله مبشّرى.
12. تاریخ مقدمه, 1370ش.
13. ذیلى است بر تذکره میخانه.
14. همچنین مراجعه نمایید به چاپ ناصر باقرى, کتابخانه مرعشى, قم, چاپ اوّل 1371ش, ص58 ـ60.
15. همچنین مراجعه نمایید به چاپ 1308ق, ص22 و134.
16. همچنین ر.ک: خلاصه دبستان المذاهب, چاپ سنگى, 1276ق, بدون صفحه شمار.
17. نظریات دیگر مرحوم دکتر زرین کوب درباره شیوه فلسفى و اندیشه هاى میرفندرسکى را بنگرید در: نقد ادبى, مؤسسه انتشارات امیرکبیر, تهران, 1373ش, ج2, ص630 و631; از چیزهاى دیگر, سازمان انتشارات جاویدان, تهران, چاپ اوّل 1364ش, ص128 و129; همچنین دیدگاه وى پیرامون اشعار میرفندرسکى را مى توان در سیرى در شعر فارسى, مؤسسه انتشارات نوین, چاپ اوّل 1363ش, ص110, 111, 385 و541 نگریست.
18. چاپ سنگى, تصحیح سید محمّدعلى روضاتى, به کوشش سید سعید نایینى و کتابت سید محمدحسن خوانسارى, تهران, چاپ دوم 1367ق, ص116 و….
19. چاپ اوّل 1358ش و چاپ دوم 1359ش و چاپ چهارم 1372ش, همان صفحات.
20. همچنین مراجعه نمایید به چاپ سنگى تهران, 1319ق, ج3, ص70.
21. Catalogue of the persian Manuscripts in the British museum, Oxford, 1881.
22. چاپ نخستین به تصحیح سید حسن لواسانى در مطبعة العرفان, صیدا, 1357ـ 1358ق انجام گرفته و چاپ هاى بعدى (کتابخانه صدر تهران و انتشارات بیدار قم) همگى از روى آن افست شده و تنها فهرستى بر پایان آن افزوده اند.
23. کتابى است که برحسب بخش هاى موضوعى سامان یافته; یعنى هر مدخل براساس آن که صاحب ترجمه, حکیم بوده است, یا فیلسوف, یا عارف, یا مورخ, یا لغوى, یا… در بخش مربوط به خود آمده و شامل چند شرح حال منحصر به فرد است.
ظاهراً این تألیف سال ها پیش از رحلت شادروان استاد سید مصلح الدین مهدوى و در زمانى که بخش تراجم کتاب اصفهان دکتر لطف الله هنرفر (ر.ک: ص203) با همکارى مستقیم ایشان فراهم مى آمده, تحریر شده; زیرا آن مرحوم در اواخر عمر پربرکتش کلمه (معاریف) را به هیچ صورت به کار نمى گرفت و از جمله در حواشى دستنویس دانشمندان و بزرگان اصفهان در تمامى مواضع, (معاریف) را به (مشاهیر) تغییر داده است.
24. چاپ پیشین, انتشارات انجمن اسلامى حکمت و فلسفه ایران, 1351ـ 1358ش.
25. همچنین ر.ک: چاپ انتشارات امیرکبیر, تهران, چاپ دوم 1368ش, همان صفحه.
26. دفاتر ملکوتى, على تاجدینى, انتشارات حوزه هنرى سازمان تبلیغات اسلامى, تهران, چاپ اوّل 1376ش, ص335. شگفت است که گردآورنده این کتاب, فندرسکى را در شمار کم نویسان ذکر مى کند; در حالى که با توجه به ضبط ایشان, شمار آثار میرفندرسکى دست کم به 30 اثر خواهد رسید.
27. دایرةالمعارف بزرگ اسلامى, ج6, ص172.
28. حتى در برخى از متون, سید ابوطالب را فرزند میرفندرسکى محسوب داشته اند, از جمله بنگرید به: تذکره دلگشا, ص86. و یا میرفندرسکى را (میرزا حاتم بیک) خطاب کرده اند (سیمایى از شیخ بهایى در آیینه آثار, فهرست اعلام). منسوبین کنونى به میرفندرسکى را بنگرید در فهرستى از سادات اصفهان, ج1, ص137.
29. در کتابخانه مجلس, شماره 3038 با نام ساقى نامه آمده است.
30. دفاتر ملکوتى, ص335. گفتنى است که این نگارش, شرح مستقیم تجرید المقاید نیست, بلکه شرح و حاشیه اى است بر حاشیه (فخرى) بر شرح تجرید. نکته افزودنى دیگر آن که حاشیه سید ابوطالب فندرسکى تنها مربوط به قسمت الهیات است, نه بخش هاى هیأت و….
31. دین و دولت در عصر صفوى, ص72; همچنین وفیات العلما, ص92.
32. ر.ک: الذریعه, ج3, ص364 و ج24, ص235.
33. الذریعه, ج3, ص261 و ج9, ص850.
34. شذور الذهب فى الکسیر, از على بن موسى حکیم اندلسى مشهور به ابن ارفع (ت515 ـ م500؟ یا 594ق) اشعارى است به عربى در موضوع کیمیا. ظاهراً نام اصلى آن دیوان الشذور و تحقیق الامور باشد که این گونه آغاز مى شود:
اخونا الّذى یأتى بعشرین دورة
من الفلک العالى لیحصر مهملاً
بر آن شرح هایى نگاشته اند: طوالع البدور, در المنثور از (جلدکى), غایةالسرور از همو, کشف الستور (خلاصه در المنثور) از همو, مفتاح السماح (مجهول المؤلف), شرح شذور از (محمدحسن بن محمد خراسانى), تخمیس توسط (شرف الدین محمد قدسى) و….
روشن است که آثار دیگرى نیز (شذور الذهب) نام گرفته اند, مانند شذور الذهب فى خیر النسب از (ابن رحمون), شذور الذهب از (محمد بن عمر تلمسانى), شذور الذهب از (ابن هشام) که دست کم 50 شرح بر آن نگاشته و بسیارى آن را به نظم درآورده اند.
35. اعیان الشیعه, ج2, ص403.
36. در بعضى نسخه ها به صورت (جول) تصحیف شده است.
37. باشست را (بسشست) و (بشست) و (باششت) نیز مى گویند. آوانگارى صحیح آن چنین است: Bas (h)isgth Gog (Jog)
38. کتاب العلل از ابلینوس است.
39. اشعار پراکنده را بنگرید در: ریاض العارفین, ص269; تذکره روز روشن, ص25 و26; ریحانةالادب, ج4, ص358; ریاض الجنة, ج1, ص520; همچنین در ضمن برخى از نسخه ها همانند نسخه شماره 7243 از کتابخانه مجلس.
40. حجم اشعار میرفندرسکى هنوز در ابهام است. در مواضع مختلف الذریعه به دیوان وى اشاره کرده و بر گردآمدن اشعار او در یک دفتر و کتاب جداگانه تأکید مى کند و از سویى (گلچین معانى) به شدت درباره فراوان بودن اشعار فندرسکى ابراز تردید مى نماید. جز این, موضوعات مورد بحث در اشعار وى هنوز پوشیده است و گزارش هاى معاصران در این باره به کلى غیرقابل قبول مى نماید که مثلاً میرفندرسکى تنها در شمار مذهبى سُرایان باشد (سیمایى از شیخ بهایى در آیینه آثار: محمد قصرى, بنیاد پژوهش هاى اسلامى آستان قدس رضوى, مشهد, چاپ اوّل 1374ش, ص161). براى برآیند بررسى ها درباره اوضاع شعر و شاعران و نمودهاى شاعرى در آن زمان ها بنگرید به: از چیزهاى دیگر, ص113ـ140.
41. همچنین مراجعه نمایید به جلد دوم, ص203.
42. از نگارش هاى مشهور مشابه و مربوط به همین موضوع مورد بحث در رساله میرفندرسکى مى توان به صناعیه از میرداماد, درّالمکنون از فؤاد سمعان, حقایق العلوم از ابراهیم تبریزى, اسرار الصنایع از قاضى سعید قمى و… اشاره کرد.
43. همچنین مراجعه نمایید به جلد هفتم, ص34.
44. میکروفیلمى از این نسخه در کتابخانه مرکزى دانشگاه تهران به شماره 1142 نگهدارى مى شود. (فهرست میکروفیلم ها, ج1, ص567).
45. ر.ک: ج1, ص332.
46. ر.ک: ج4, ص4.
47. ر.ک: ج5, ص160.
48. ر.ک: شماره هاى 4944 و 1/6606 و یا میکروفیلم شماره 6/12909 (فهرست میکروفیلم ها, ج1, ص624).
49. ر.ک: ج5, ص291.
50. ر.ک: شماره 2314 از میکروفیلم هاى کتابخانه مرکزى دانشگاه تهران (فهرست میکروفیلم ها, ج1, ص167).
51. اعیان الشیعه, ج2, ص403.
52. همان.
53. همان.
54. آنچه را از فندرسکى درباره کیمیا به جا مانده, در دو مدخل اصلى آوردم: یکى همین زیبق, و مدخل هاى فرعى دیگرى را نیز به آن ارجاع دادم که همگى آن ها به فارسى نگاشته شده و در حقیقت یک نگارش با عناوین مختلف است; دیگرى منظومة فى الکیمیا (همین مقال, شماره 22) به زبان فارسى که به آن هم ارجاعاتى داده شد; یعنى در مجموع دو رساله کیمیایى موجود است: یکى به فارسى و دیگرى به عربى.
به جز این دو, رساله اى تقریباً در همین موضوع و با نام تخمیریه به فندرسکى منسوب است که در ضمن مجموعه ها و پایان نسخه ها آمده و البته در مدخل جداگانه اى ذکر شد (همین مقال, شماره 5).
55. طول این قصیده را از 32 تا 41 بیت ثبت کرده اند.
56. متخلّص به (سند).
57. با محمد صالح خلخالى تهرانى (م1306ق) اشتباه نشود. ر.ک: دانشمندان آذربایجان, ص216; و از آن جا در نقباء البشر, ص885 و مؤلفین کتب چاپى فارسى و عربى, ج3, ص520 را بنگرید.
58. منظور آن دعاى منسوب به حضرت امیرالمؤمنین(ع) است که چنین آغاز مى شود: اللهم نوّر ظاهرى بطاعتک….
59. شرح قصیده, 47ص, لوایح, 47ص, شرح دعا, 53ص.
60. معرفى این کتاب را بنگرید در: آینه پژوهش, سال5, ش28, ص17ـ 20.
61. همچنین توسط (حامد ناجى) تصحیح شده و سال ها است که آماده چاپ است.
62. براى مطالعه بیش تر درباره این شرح که چون تحفه اى براى حسام السلطنه سلطان مراد حاکم فارس بوده و تحفةالمراد نام گرفته و پدیدآورنده اش که به واسطه محقق سبزوارى از شاگردان میرفندرسکى به شمار مى رود مراجعه کنید به: آثار العجم, ص100; مؤلفین کتب چاپى فارسى و عربى, ج3, ص650; مجله راهنماى کتاب, سال دوم, شماره اول, ص126; مجله آینه پژوهش, سال5, ش28, آذر و دى 1373ش, ص17ـ20.
63. این نسخه گزیده شرح دارابى است.
64. لز=37.
65. کل کتاب 12«291ص است.
66. از شاگردان همان ملامحمدصالح خلخالى است.
67. یک بار نیز قصیده اى به اقتفاى قصیده یائیه فندرسکى سروده اند (دفتر دل, ص152ـ154) ولى از آن جا که قصاید با قافیه (ستى) تنها محصور به شعر میرفندرسکى نیست, اذعان به در نظر داشتن قافیه مورد استفاده میرفندرسکى در این پیروى را مى توان در روزنامه رسالت (24/7/1373) نگریست.
68. این نسخه اخیر شاید تنها تضمین باشد نه تخمیس.
69. فرهنگى است هندى ـ فارسى با 460 مدخل, شامل واژگان به کار رفته در ترجمه (نظام الدین پانى پتى) در 1006ق از اصل سانسکریت جوک باشست اثر (گودا آنندا پندت) از اهالى کشمیر.
70. بدون ذکر مؤلف.
71. ر.ک: ج3, ص248 و 295.
72. میرفندرسکى علاوه بر انتخاب و گزینش مطالب از ترجمه (پانى پتى) از جوک باشست, اشعارى از حافظ, مولوى, عطار, شبسترى و… را در هر بخش آورده است. براى ترجمه جوک و نسخه هایش مراجعه نمایید به: الذریعه, ج4, ص129 و براى گزیده هاى دیگر جوک مراجعه نمایید به: الذریعه, ج22, ص394; همچنین جریان شناسى ترجمه هایى از این دست در آن زمان را مى توان در نگارش هایى همچون آیین اکبرى پى گرفت.
73. ر.ک: شماره 4757 تحت عنوان (المهارة).
74. ترجمه پانى پتى از جوک باشست نیز به کوشش سید محمدرضا جلالى نایینى در تهران و به سال 1360 خورشیدى منتشر شده است; البته بدون حواشى فندرسکى.
شاخص ترین نسخه هاى ترجمه (پانى پتى) به شماره هاى 2/414, 13/143 و 7243 در کتابخانه مجلس و به شماره هاى 3/428 و 8/89 در کتابخانه مرکزى دانشگاه تهران موجود است. به جز چاپ بسیار کهن سال 1224ق در 331 صفحه بهترین تصحیح موجود از متن جوک باشست همان است که به کوشش (امیرحسن عابدى) و (تارا چند) توسط دانشگاه علیگر در کلکته با مقدمه پرارزشى منتشر شده است (1968م, 55«340ص).
75. این نسخه ترجمه منظومه به فارسى را نیز شامل مى شود.
وى از خاندان سادات درست نسب آن ناحیه بود که در فندرسک برآمد و پس از خردسالى در ایران و عراق به تحصیلات معمول زمان پرداخت. سپس به هندوستان رفت تا دانش هاى آن جا را نیز فراگیرد و با دانشمردان آن خطه آشناتر گردد. عارفان و حکمرانان هند از او استقبال کم نظیرى کردند و وى پس از مدتى با کوله بارى از علم به ایران بازگشت و در اصفهان پایتخت صفویان رحل اقامت افکند.
رفت وآمدش در دربار و با درباریان باعث نیامد تا روابطش با مردمان کوچه و بازار بریده شود و در این باره و درباره بى پیرایگى هایش شکایت هاى فراوانى از او نزد شاه عباس دوم و شاه صفى و شیخ بهایى و میرداماد بردند.
سلوک وى همان است که دست به اموال حکومتى نبرد و بیست سال عمل مباحى از او صادر نشد و چهل سال رختخواب نیفکند. مکتب شخصیتى این چنین, جز پروراندن محقق سبزوارى, میرزا رفیعاى نایینى, ملا محمّدصادق اردستانى, و آقا حسین خوانسارى, نمى توانست و برنمى تابید.
رانجام آن دانشمند جامع اصول و فروع در سال 1050 قمرى به جهان باقى شتافت و هنوز آن ناحیه از تخت پولاد اصفهان که به دستور شاه صفى2 براى آرامگاه ابدیش مهیّا آمده بود, با نام تکیه (میر) مشهور و مطاف اهل نظر است.
داستان هاى حکمى و عرفانى از زندگانى اش هنوز در افواه یافت مى شود. لطایف وى زبانزد خاص و عام است و جامعیت او در معقول و منقول و علوم طبیعى و ریاضى در کتب مسطور.
از میان آثار گران بهایش تنها قصیده یائیه بسیار مشهور و کوتاه او که به استقبال ناصرخسرو سروده است, چون مثلى سائر شده و افزون بر پنج شرح ممتّع دارد.
از نکته هاى قابل پژوهش درباره فندرسکى شناسایى نسخه هاى خطى آثار میرفندرسکى و فراهم آوردن فهرستى مشروح و توصیفى و نسخه پژوهانه و کتاب گزارانه از مؤلفات و مصنفات او است.
کنکاش در قصیده یائیه فندرسکى و شرح هایش و ارائه تصحیحى انتقادى از آن, و یا چاپ کامل و پسندیده اى از مشهورترین نگاشته اش ـ یعنى رساله صناعیه3 که تاکنون یا به صورت خلاصه و یا ناخوانا عرضه گشته است ـ اهمیتى جداگانه دارد.
گردآورى فهرستواره و معرفى آثار ملى و کتاب هاى موجود در کتابخانه وى که پس از مرگ به کتابخانه سلطنتى شاه صفى منتقل و اهدا شد4, قابلیت بررسى دارد5 و حتماً پدید آوردن تک نگارى جامعى درباره شرح حال و آثار و اندیشه ها و مکتب حکمى و حکمت مکتبى چُنویى لازم و هم خواندنى خواهد بود.
آنچه در پى مى آید کوششى است براى ارائه گزیده اى از کتاب شناسى اصلى ترین منابع اصیل موجود درباره شرح حال فندرسکى, و در پایان فهرست اجمالى نگارش هاى خطى و چاپى همو.
*
احوال
در این بخش, منابعى آمده اند که به زعم فراهم آورنده این کتابشناسى, گزارش و یا تحلیلى از زندگانى میرفندرسکى ارائه کرده اند که تنها ذکر مکررات و یا فقط نقل مطالب از نگاشته هاى پیشینیان ـ با ذکر مأخذ و یا بدون آن ـ نبوده است.
در ذکر مآخذ, سعى بر آن بوده تا از بهترین و برترین چاپ موجود از آن مأخذ استفاده گردد6 و در ضمن بر فهارس و معاجم و یا حتى نمایه ها و نام یاب هاى احتمالى مصادر تکیه نشود.
همچنین این بخش از کتابشناسى حاضر, هرچند (احوال) نام گرفته, ولى شامل منابع گزارش کننده از اندیشه ها, بازکاوى آثار و بررسى هاى هنرى و تاریخى درباره مزار و خاکجاى میرفندرسکى نیز شده است.
1. آتشکده, لطف على آذر, با مقدمه سید جعفر شهیدى, نشر کتاب, چاپ اوّل, 1337ش, ص4 و143.
2. آثار ملى اصفهان, ابوالقاسم رفیعى مهرآبادى, انجمن آثار ملى, تهران, چاپ اوّل, 1352ش, ص858 و 861.
3. (آثار و مقامات علمى میرفندرسکى), تقى تفضلى, مقالات و بررسى ها, 1356ش, ش28 و29, ص85 ـ 98.
4. احوال و اشعار فارسى شیخ بهایى, سعید نفیسى, فروغى, تهران, 1316ش, ص62 ـ66.
5. استرآبادنامه, به کوشش مسیح ذبیحى, ابن سینا, تهران, چاپ اوّل 1348ش, ص132ـ139.
6. اسرارالصنایع, قاضى محمد سعید قمى, نسخه خطى کتابخانه ملامحمدعلى خوانسارى7 در نجف, بدون شماره (الذریعه, ج2, ص51).
7. اصفهان, لطف الله هنرفر, شرکت سهامى کتاب هاى جیبى, تهران, چاپ اوّل1346ش, ص217 و218.
8. اصفهان زادگاه جمال و کمال, نعمت الله میرعظیمى, گل ها, اصفهان, چاپ اول 1379ش, ص255, 394, 395, 430.
9. اصول الفصول, رضاقلى نورى مازندرانى (به نقل از طرایق الحقایق, چاپ سنگى, ج3, ص70).8
10. اصول فلسفه و روش رئالیسم (در مجموعه آثار), [سید محمدحسین طباطبایى, با حواشى] مرتضى مطهرى, صدرا, تهران, 1373ش, ج6, ص78.
11. اعیان الشیعه, سید محسن امین, دارالتعارف للمطبوعات, بیروت, ج2, ص365, 466, 403, 417.
12. انوار النعمانیه, سیّد نعمت الله جزائرى, تبریز, چاپ اوّل, ج2, ص309.
13. الایرانیون والادب العربى, قیس آل قیس, مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگى, تهران, چاپ اوّل, رجال فقه شیعه, ج3, ص465.
14. بناهاى آرامگاهى, ویراسته محمدمهدى عقابى, حوزه هنرى سازمان تبلیغات اسلامى, تهران, چاپ اوّل 1376ش, ص109.
15. (پیرامون احوال و آثار میرفندرسکى), کریم زمانى, کرمان, پاییز 1370ش, ش2, ص60 ـ61.
16. تاریخ ادبیات ایران, ادوارد براون, لندن, 1969م, ج4, ص435.9
17. تاریخ ادبیات ایران, سیّد محمّدرضا دایى جواد, شرکت مطبوعات اصفهان, [چاپ اول 1339ش], ج1, ص352, 353, 360, 372ـ379.
18. تاریخ ادبیات در ایران, ذبیح الله صفا, فردوس, تهران, 1366ش, ج5, بخش اول, ص287, 310ـ314; ج5, بخش دوم, ص1482.
19. تاریخ اصفهان, حسن جابرى انصارى, تصحیح جمشید مظاهرى, مشعل وبهى, اصفهان, چاپ اول 1378ش, ص176 و177.10
20. تاریخ تذکره هاى فارسى, احمد گلچین معانى, دانشگاه تهران, تهران, چاپ اول 1348ـ1350ش, ج2, ص846.
21. تاریخ حکما و عرفاء متأخّر بر صدرالمتألهین, منوچهر صدوقى سها, انجمن اسلامى حکمت و فلسفه ایران, تهران, چاپ اول 1359ش, ص19, 28 و29.
22. تاریخ صفویه, احمد تاجبخش, نوید, شیراز, چاپ اول 1378ش, ج2, ص344.
23. تاریخ عرفان و عرفاى ایرانى, عبدالرفیع حقیقت, کومش, تهران, چاپ اوّل 1370ش, ص198.
24. تاریخ فلاسفه ایرانى, على اصغر حلبى, کتابفروشى زوّار, تهران, ص702 و 705.
25. تاریخ فلسفه اسلامى, هانرى کوربن, ترجمه سیّد جواد طباطبایى, کویر, تهران, چاپ اول1373ش11, ص480ـ 481.
26. تاریخ فلسفه در اسلام, م.م. شریف, تهران, چاپ اوّل 1362ش, ج2, ص459 و460.
27. تاریخ کامل ایران, عبدالله رازى, تصحیح کاظم کاظم زاده ایرانشهر, اقبال, تهران, 1347ش, ص468.
28. تاریخ مختصر اصفهان, ص172, چاپ شده در فرهنگ ایران زمین, ج12.
29. تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسى, سعید نفیسى, فروغى, تهران, 1363ش, ص62 ـ66.
30. تحفة المراد, عباس شریفى دارابى, مقدمه از سیّد جلال الدین آشتیانى, به کوشش محمّدحسین اکبرى ساوى, الزهراء, چاپ اوّل 1372ش12, مقدمه آشتیانى, ص1ـ20.
31. تذکره پیمانه13, احمد گلچین معانى, دانشگاه مشهد, مشهد, 1359ش, ص35.
32. تذکره دلگشا, على اکبر نواب شیرازى, تصحیح منصور رستگار فسایى, نوید, شیراز, چاپ اوّل, ص86.
33. تذکره روز روشن, محمد مظفر حسین صبا, تصحیح محمدحسین رکن زاده آدمیّت, کتابخانه رازى, تهران, چاپ اوّل1343ش, ص25 و26.
34. تذکره شام غریبان, اورنگ آبادى, ص19 (تاریخ تذکره هاى فارسى, ج2, ص846).
35. تذکره شعرا, محمدطاهر نصرآبادى اصفهانى, به کوشش حسن وحید دستگردى, کتابفروشى فروغى, تهران, چاپ اوّل1317ش, ص152ـ154.
36. تذکرةالقبور یا رجال اصفهان, عبدالکریم گزى, با حواشى و ملحقات سید مصلح الدین مهدوى, ثقفى, اصفهان, 1328ش, ص108ـ113.14
37. تراجم الرجال, سیّد احمد حسینى, کتابخانه مرعشى, قم, چاپ اوّل1414ق, ج2, ص766 و767.
38. (ترجمه شذور الذهب), میرفندرسکى, به کوشش زهرا گواهى, مجموعه رسائل خطى فارسى, بنیاد پژوهش هاى اسلامى, مشهد, دفتر اوّل, چاپ اوّل 1368ش, ص120ـ 122.
39. التسهیل, کافى قائنى, صفحات آخر (فهرست کتابخانه مرکزى دانشگاه تهران, ج8, ص326).
40. جزوات تخت فولاد, جزوه تکیه میر, غلام رضا نصراللهى, نسخه دستنویس مجموعه فرهنگى ـ مذهبى تخت فولاد اصفهان.
41. جشن نامه هنرى کربن, سیّد حسین نصر, مؤسسه مطالعات اسلامى, تهران, چاپ اوّل 1397ق, ص32ـ44.
42. (چهره شیخ بهایى و میرفندرسکى), مظفر نوربختیار, معارف اسلامى, فروردین 1350ش, ش12, ص73 75.
43. حرکت و زمان در فلسفه اسلامى, مرتضى مطهرى, حکمت, تهران, چاپ اوّل, ج1, ص55.
44. حکیم استرآباد, على مدرس بهبهانى, اطلاعات, تهران, چاپ اوّل 1370ش, ص303.
45. (حکیم امیر ابوالقاسم فندرسکى), حسین سعیدى سبزوارى, کیهان اندیشه, بهمن و اسفند 1375ش, ش7, ص162ـ172.
46. خاتمة مستدرک الوسائل, حسین نورى, آل البیت, قم, چاپ اوّل 1415ق, ج2, ص172.
47. خاندان شیخ الاسلام اصفهان, سیّد مصلح الدین مهدوى, گل بهار, اصفهان, چاپ اوّل 1371ش, ص64 و65.
48. خدمات متقابل اسلام و ایران, مرتضى مطهرى, قیام, قم, چاپ اوّل 1378ش, ص583, 585, 590, 610.
49. خزائن, احمد نراقى, تصحیح حسن حسن زاده آملى, قیام, قم, چاپ اوّل 1378ش, ص48, 49, 178, 179.15
50. دانشمندان خوانسار, محمدعلى یزدى, رسول علوى و على اکبر زمانى نژاد, دفتر کنگره محقق خوانسارى, قم, چاپ اوّل 1378ش, ص89 ـ91.
51. دانشمندان و بزرگان اصفهان, سید مصلح الدین مهدوى, ثقفى, اصفهان, 1348ش, ص95 و96.
52. دایرةالمعارف بزرگ اسلامى, ذیل (ابوالقاسم), فتح الله مجتبایى, ج6, ص169ـ173.
53. دبستان المذاهب16, کیخسرو اسفندیار, به کوشش رحیم رضازاده ملک, تهران, 1362ش, ج1, ص47, 140, 337, 338.
54. (در محضر حکیم فندرسک), منصور طباطبایى بهبهانى, مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانى دانشگاه تهران, زمستان 1377 و بهار 1378ش, ش148 و149, ص213ـ 229.
55. دنباله جستجو, در تصوف ایران, عبدالحسین زرین کوب, مؤسسه انتشارات امیرکبیر, تهران, 1376ش, ص258.17
56. دین و دولت در عصر صفوى, مریم میراحمدى, مؤسسه انتشارات امیرکبیر, تهران, چاپ اوّل 1363ش, ص72.
57. الذریعه الى تصانیف الشیعه, آقابزرگ تهرانى, دارالاضواء, بیروت, ج9, ص848.
58. رجال اصفهان, سیّد محمّدباقر کتابى, گل ها, اصفهان, چاپ اوّل 1375ش, ج1, ص289ـ292.
59. روضات الجنات فى احوال العلماء و السادات, سیّد محمدباقر خوانسارى, مؤسسه اسماعیلیان, تهران, [1390ـ 1392ق], ج1, ص242ـ246;18 ج2, ص68, 354, 355; ج3, ص184 و 185; ج5, ص380.
60. روضة الصفا, رضاقلى هدایت, تهران, چاپ اوّل 1339ش, ج8, ص586.
61. روضة النضرة, آقابزرگ تهرانى, مؤسسه فقه الشیعه, بیروت, چاپ اوّل 1411ق, ص242, 450, 451.
62. ریاض الجنة, محمدحسن زنوزى, به کوشش على رفیعى, قم, 1370ش, ج1, ص515 ـ521.
63. ریاض الشعرا, واله داغستانى, نسخه عکسى مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامى, ص35ب.
64. ریاض العارفین, رضاقلى هدایت, به کوشش مهرعلى گرگانى, کتابفروشى محمودى, تهران, 1344ش, ص267ـ 269.
65. ریاض العلما و حیاض الفضلا, عبدالله افندى اصفهانى, به کوشش سید احمد حسینى, کتابخانه مرعشى, قم, چاپ اوّل 1401ق, ج5, ص499ـ502.
66. ریحانةالادب, محمدعلى مدرس, چاپخانه شفق, تبریز, ج3, ص418; ج4, ص357ـ360; ج5, ص242.
67. ریشه هاى تشیع و حوزه علمیه اصفهان, سید حجّت موحّد ابطحى, دفتر تبلیغات المهدى, اصفهان, چاپ اوّل 1418ق, ج2, ص471 و472.
68. زندگى نامه علامه مجلسى, سید مصلح الدین مهدوى, وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى, تهران, چاپ اوّل 1378ش, ج1, ص125, 174, 197, 374; ج2, ص362, 363, 370.
69. سبک شناسى, محمدتقى بهار, مجید, [تهران], چاپ اوّل 1376ش, ج3, ص1168 و1221.
70. سفینه خوشگو, بندر بن داس خوشگو, به کوشش محمد عطاء الرحمان, عطاکاکوى, چاپ سنگى, اداره تحقیقات عربى و فارسى, چاپ اوّل 1959م.
71. سیرى در تخت فولاد اصفهان, سید مصلح الدین مهدوى, انجمن کتابخانه هاى عمومى, اصفهان, چاپ اوّل 1370ش, ص44, 208ـ213.
72. سیرى در زندگانى میرفندرسکى, غلام رضا نصراللهى, نسخه دستنویس, 22ص.
73. شرح حال میرداماد و میرفندرسکى (به انضمام دیوان میرداماد و قصیده میرفندرسکى), اکبر هادى حسین آبادى, کتابفروشى میثم تمار, اصفهان, [چاپ اوّل] 1363ش, [190]ص.
74. شرح حال میرفندرسکى (و مختصرى از اوضاع ایران و هند در زمان او), فریده صفوى, استاد راهنماد: سید بدرالدین کتابى, پایان نامه کارشناشى از دانشکده ادبیات و علوم انسانى دانشگاه اصفهان, 1339ـ1340ش, [98]ص, ش140 پ123472 در کتابخانه مرکزى دانشگاه اصفهان.
75. شواهد الربوبیّه, صدرالدین شیرازى, با حواشى ملاهادى سبزوارى, دانشگاه مشهد, مشهد, چاپ اوّل 1346ش, مقدمه سید جلال الدین آشتیانى, ص86 ـ 88, 91, 96.
76. شوخى علما, رحیم زاده صفوى, مؤسسه على اکبر علمى, تهران, [چاپ اوّل] 1335ش, ص57, 58, 66 ـ71.
77. شیخ بهایى در آیینه عشق, اسدالله بقایى, گل ها, اصفهان, چاپ اوّل 1371ش, ص11, 177, 253, 254.
78. صدرالدین شیرازى (معروف به ملاصدرا), هانرى کوربن, ترجمه و اقتباس ذبیح الله منصورى, جاویدان, تهران, چاپ جدید 1361ش, ص57 ـ62.19
79. طاقدیس, احمد نراقى, به کوشش حسن نراقى, تهران, 1362ش, ص122, 195ـ202.
80. طرایق الحقایق, محمد معصوم معصوم علیشاه شیرازى, به کوشش محمدجعفر محجوب, کتابخانه سنایى, تهران, چاپ اوّل 1318ش, ج3, ص158.20
81. عدل الهى (در مجموعه آثار), مرتضى مطهرى, صدرا, تهران, 1374ش, ج1, ص165.
82. عرفات العاشقین, محمد اوحدى بلیانى, نسخه عکسى کتابخانه دایرةالمعارف بزرگ اسلامى, ص12, 150, 151, 168, 282.
83. علامه مجلسى, على دوانى, امیرکبیر, تهران, چاپ اوّل 1370ش, ص81, 245 و253.
84. علماى بزرگ شیعه از کلینى تا خمینى, م. جرفادقانى, معارف اسلامى, قم, چاپ اوّل 1364ش, ص132 و133.
85. فرهنگ بزرگان اسلام و ایران, آذر تفضلى و مهین فضائلى جوان, آستان قدس رضوى, مشهد, چاپ اوّل 1372ش, ص431.
86. فرهنگ سخنوران, عبدالرسول خیامپور, شرکت چاپ کتاب آذربایجان, تبریز, 1340ش, ج1, ص13 و456.
87. فرهنگ شاعران زبان پارسى از آغاز تا امروز, عبدالرفیع حقیقت, شرکت مؤلفان و مترجمان ایران, تهران, چاپ اوّل 1368ش, ص542.
88. فرهنگ فارسى, محمد معین, ج6 (اعلام), ص1379 و1380, ذیل (فندرسکى).
89. فلاسفة الشیعة, حیاتهم وآرائهم, عبدالله نعمه, بیروت, چاپ اوّل, ص112 و113.
90. فلاسفه شیعه, عبدالله نعمه, ترجمه سید جعفر غضبان, به ویرایش پرویز اتابکى, سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامى, تهران, چاپ اوّل 1367ش, ص13, 272, 506, 507.
91. فهرست بناهاى تاریخى و اماکن باستانى ایران, نصرت الله مشکوتى, سازمان ملى حفاظت آثار باستانى ایران, تهران, 1349ش, ص337.
92. فهرست نسخه هاى خطى فارسى در کتابخانه موزه بریتانیا, ریو, آکسفورد, چاپ اوّل 1881م, ج2, ص815.21
93. قصص العلما, محمد تنکابنى, تهران, 1362ش, ص236 و237.
94. (قصیده یائیه میرفندرسکى و شرح هاى آن), محسن کدیور, آینه پژوهش, سال5, ش4 (پیاپى28), آذر و دى 1373ش, ص17ـ20.
95. قواعد کلى فلسفه در فلسفه اسلامى, غلام حسین ابراهیمى دینانى, مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگى, تهران, چاپ اوّل 1366ش, ج2, ص528 ـ530.
96. کاروان هند, احمد گلچین معانى, آستان قدس رضوى, چاپ اوّل 1369ش, ج1, ص15ـ 18.
97. کلیات فلسفه (در مجموعه آثار), مرتضى مطهرى, صدرا, تهران, 1374ش, ج5, ص145.
98. الکنى والالقاب, عباس قمى, کتابخانه صدر, تهران, ج1, ص142; ج3, ص28, 29, 35, 36.22
99. گزارش کویر (تحفةالفقرا), سفرنامه على صفاءالسلطنه نایینى, به کوشش محمد گلبن, اطلاعات, تهران, 1366ش, ص91.
100. گنجینه آثار تاریخى اصفهان, لطف الله هنرفر, ثقفى, اصفهان, 1344ش, ص543 ـ546.
101. لغت نامه, على اکبر دهخدا, تهران, 1325ش, ج3, ص764, ذیل (ابوالقاسم فندرسکى).
102. مؤلفین کتب چاپى فارسى و عربى, خان بابا مشار, [تهران], 1340ـ1344ش, ج1, ص290 و291.
103. مجمع الفصحا, رضاقلى هدایت, مؤسسه انتشارات امیرکبیر, تهران, چاپ اوّل1340ـ1346ش, ج2, ص6.
104. مجموعه کتب کنگره مقدس اردبیلى, دفتر کنگره مقدس اردبیلى, قم, چاپ اوّل 1375ش, ج12, ص307ـ314.
105. المحاسن, احمد بن خالد برقى, تحقیق سید جلال الدین حسینى, دارالکتب الاسلامیة, تهران, چاپ اوّل, ج1, ص191.
106. محقق خوانسارى, محمدحسن فاضلى, مؤسسه فاضل خوانسارى, قم, چاپ اوّل 1378ش, ص179ـ204.
107. (مزار میرفندرسکى و غلام رضا سردار بختیار), لیلا بختیار, ارمغان, 1352ش, ش42, ص272ـ 275.
108. مستدرک سفینةالبحار, على نمازى, تحقیق حسن نمازى, اسلامى, قم, چاپ اوّل 1419ق, ج5, ص258.
109. مشاهیر و بزرگان شرق و غرب جهان, مریم میرهادى, تهران, 1334ش, ص27 و28.
110. مطرح الانظار فى طبقات اطباء الاعصار و فلاسفة الامصار, عبدالحسین زنوزى, تبریز, چاپ اوّل 1334ش, ج1, ص155.
111. معاریف اصفهان23, سید مصلح الدین مهدوى, نسخه تایپى کتابخانه دکتر لطف الله هنرفر, بدون شماره, ص106.
112. معجم الفلاسفة, جورج طرابیشى, دارالطلیعة, بیروت, چاپ اوّل 1987م, ص430.
113. معجم مؤلفى الشیعة, على فاضل قائنى, وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى, تهران, چاپ اوّل 1363ش, ص301.
114. مقالات تاریخى, رسول جعفریان, دفتر نشر الهادى, قم, چاپ اوّل 1378ش, دفتر5, ص324.
115. منتخباتى از آثار حکماى الهى ایران, سید جلال الدین آشتیانى, ویرایش دوم, دفتر تبلیغات اسلامى, قم, 1378ش, ج1, ص85 ـ 88, 237 و371.24
116. منطق و فلسفه, مرتضى مطهرى, صدرا, تهران, ص147ـ149.
117. مواقف الشیعه, على احمدى میانجى, اسلامى, قم, چاپ اوّل 1416ق, ج3, ص247 و248.
118. موسوعة مؤلفى الامامیة, زیرنظر محمدباقر محمودى, مجمع الفکر الاسلامى, قم, چاپ اوّل, ج2, ص622 ـ624.
119. (میر ابوالقاسم میرفندرسکى), زهرا گواهى, مشکوة, ش29, زمستان 1369ش, ص58 ـ77.
120. (میرفندرسکى), محمد فشارکى, جشن نامه محمد پروین گنابادى, زیرنظر محسن ابوالقاسمى, توس, تهران, 1354ش, ص343ـ360.
121. (میرفندرسکى), محمدتقى دانش پژوه, دانشکده ادبیات و علوم انسانى دانشگاه تبریز, سال31, ش1 (پیاپى127), بهار1362ش, ص58 ـ71.
122. میرفندرسکى, محسن شوشتریان, فیلم نامه اى دست نویس براساس زندگانى میرفندرسکى.
123. (میرفندرسکى در هند), فتح الله مجتبایى, مقالات و بررسى ها, ش38ـ39, ص62 ـ 68.
124. (میرفندرسکى و مجموعه اى خطى و رسایل موسیقى), کتابدارى و اطلاع رسانى, ش8, 1360ش, ص5 ـ 15.
125. نصف جهان فى تعریف الاصفهان, محمدمهدى بن محمدرضا اصفهانى, تصحیح منوچهر ستوده, کتابخانه تأیید, اصفهان, 1340ش, ص177.25
126. نقباء البشر فى القرن الرابع عشر, آقابزرگ تهرانى, با تعلیقات سید عبدالعزیز طباطبایى, دارالمرتضى, مشهد, ص1265.
127. نیایش فیلسوف, غلام حسین ابراهیمى دینانى, دانشگاه علوم اسلامى رضوى, مشهد, چاپ اوّل 1377ش, ص343ـ 345.
128. وفیات العلما یا دانشمندان اسلامى, حسین جلالى شاهرودى, تهران, ص92.
129. وقایع السنین و الاعوام, سید عبدالحسین خاتون آبادى, به کوشش محمدباقر بهبودى, کتابفروشى اسلامیه, تهران, چاپ اوّل 1352ش, ص514ـ516.
130. هدیّة الاحباب, عباس قمى, مؤسسه انتشارات امیرکبیر, تهران, 1363ش, ص253.
*
آثار
درباره ثبت اسامى تألیفات و حتى تعداد واقعى نگارش هاى میرفندرسکى, فاصله آرا و عقاید و گزارش ها بسیار است. در این میان چه بسا کتاب هایى را به او نسبت مى دهند که خلاف ضبط تمامى ترجمه نگاران است; نمونه را بنگرید در ثبت آثارى همچون: رساله در جبر و اختیار, شرح شفا, شرح اشارات, شرح رساله هیأت قوشچى, شرح تقریرات شهید اول26 و… در فهرست آثار او.
در مقابل, گروهى آثار وى را محدود به دو ـ سه رساله مى دانند که باز تعدادى از آن ها فقط به فندرسکى منسوب است و دلیلى بر این انتساب موجود نیست و حتى در فهرست مخطوطات, نامى از آن ها به میان نیامده است.27
امتزاج تألیفات نوه میرفندرسکى, یعنى سید ابوطالب بن میرزا بیک بن میرابوالقاسم فندرسکى28 همانند المنتهى, سامى نامه29, غزوات حیدرى, شرح تجرید العقاید30 و یا ترجمه فارسى شرح لمعه, حاشیه بر تفسیر بیضاوى [(= انوار التنزیل)]31 با نگارش هاى خود میرفندرسکى, و یا اختلاط میرابوالقاسم قارى و قصیده نظم اللئالى اش32 در تجوید با میرفندرسکى و آثارش را مى توان بر فهرست پر نشیب و فراز نگارش هاى فندرسکى افزود.
آنچه این جا مى آید نه در پى ادغام تمامى آثار و خلاصه نمودن آن ها در چند عنوان محدود بوده است و نه به دنبال آن است که بر تعداد تألیفات میرفندرسکى چیزى بیفزاید.
1. اجازة الى ملاّ حسنعلى بن عبدالله تسترى اصفهانى:
بحارالانوار, ج110, ص21.
* ارکان اربعه صناعت=زیبق.
* باب الاصغر والاقصر=زیبق.
*اکسیر و کیمیا=زیبق.
2. برهان الابصار:
کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى, ش3/5602 (فهرست, ج8, ص381).
کتابخانه ملى تهران, شماره 6/12030ف (فهرست, ج3, ص239).
*بندى در صف حل=زیبق.
* بیان الحقائق الصنائع= رساله صناعیّه.
* پرسش و پاسخ= جواب سؤالات ملا مظفر کاشانى.
3. تاریخ الصفویة.33
4. تحقیق المزلّة:
کتابخانه ملاعلى محمد نجف آبادى, بدون شماره (الذریعه, ج3, ص485).
* تحقیق المنزلة=تحقیق المزلة.
* تحقیق حدیث منزلت= تحقیق المزلة.
* جواب میر از سؤالات آقا مظفر= جواب سؤالات ملا مظفر حسین کاشانى.
5. تخمیریه:
کتابخانه آیةاللّه مرعشى, شماره 608 و (فهرست, ج2, ص203).
کتابخانه آقاى على اصغر مهدوى, شماره 280 (نشریه نسخه هاى خطى, دفتر2, ص196).
6. ترجمه (شذور الذهب)34:
الف) خطى
کتابخانه دانشکده الهیات و معارف اسلامى دانشگاه مشهد, شماره 5/1252 (فهرست, ج2, ص398).
ب) چاپى
مجموعه رسائل خطى فارسى, بنیاد پژوهش هاى اسلامى, مشهد, دفتر اول, به کوشش زهرا گواهى, چاپ اوّل 1368ش, ص123ـ136.
7. تفسیر قرآن.35
8. جواب سؤالات ملامظفر حسین کاشانى:
الف) خطى
کتابخانه آیةاللّه فاضل خوانسارى, شماره 9/249 (فهرست, ج1, ص215).
کتابخانه دانشکده الهیات و معارف اسلامى دانشگاه تهران, شماره 9/293ج (فهرست, ج1, ص199).
کتابخانه سید محمد یزدى در نجف (الذریعه, ج11, ص148).
کتابخانه مدرسه آیةاللّه گلپایگانى, شماره 9/218 (فهرست جدید, ج1, ص400).
کتابخانه مجلس شوراى اسلامى, شماره 16/5283 (فهرست, ج16, ص185); شماره 25/4942 (فهرست, ج14, ص183); شماره 22 و (فهرست, ج13, ص90).
کتابخانه مرکزى دانشگاه تهران, شماره 7/8201 (فهرست, ج17, ص53); شماره 7/1038 (فهرست, ج3, ص191); شماره 9/6616 (فهرست, ج16, ص309); شماره 7/1046 (فهرست, ج3, ص191).
کتابخانه ملى ملک, شماره 50/4655 (فهرست, ج7, ص464).
ب) چاپى
منتخباتى از آثار حکماى الهى ایران, سید جلال الدین آشتیانى, ویرایش دوم, دفتر تبلیغات اسلامى, قم, 1378ش, ج1, ص114ـ119.
* حاشیه بر ترجمه جوک باشست= حاشیه جوک باشست.
9. حاشیه جوک36 باشست37:
کتابخانه دانشکده الهیات و معارف اسلامى دانشگاه مشهد, شماره 4/1797 (فهرست, ج3, ص869).
کتابخانه آیةاللّه مرعشى, شماره 2/9044 (فهرست, ج23, ص202); شماره 4/6999 (فهرست, ج18, ص171).
کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى, شماره 374 (فهرست, ج4, ص44).
* حواشى بر جوک باشست= حاشیه جوک باشست.
* حقائق الصنائع= رساله صناعیه.
10. حاشیه بر تفسیر کتاب العلل38:
کتابخانه دانشکده الهیات و معارف اسلامى دانشگاه تهران, شماره 59/242ب (فهرست, ج1, ص147).
* حرکت و صورت ها= رساله حرکت.
11. دیوان اشعار39:
الف) خطى
کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى, شماره 4/204.
ب) چاپى
اصفهان, 1350ق, 77ص.
در کتاب نگین سخن, شرکت مؤلفان و مترجمان ایران, تهران, 1364ش, ج4, ص156ـ159.40
12. رساله حرکت:
الف) خطى
کتابخانه مدرسه آیةاللّه گلپایگانى, شماره 9/218 (فهرست جدید, ج1, ص268).
کتابخانه آیةاللّه مرعشى, شماره هاى 11/337 و 2/1952 (فهرست, ج5, ص318).41
کتابخانه دانشکده الهیات و معارف اسلامى دانشگاه مشهد, شماره 1/1410 (فهرست, ج2, ص553).
کتابخانه شوشترى ها, شماره 5/422 (نسخه هاى خطى, دفتر11, ص860).
کتابخانه مجلس شوراى اسلامى, شماره 6/5238 (فهرست, ج16, ص181); شماره 24/4942 (فهرست, ج16, ص183); شماره 12/90 (فهرست, ج22, ص18); شماره 9/280 (فهرست, ج1, ص138).
کتابخانه مرکز شرق شناسى لنینگراد, شماره 345A/12 (نشریه نسخه هاى خطى, دفتر10, ص332).
کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى, شماره 4/5602 (فهرست, ج8, ص382); شماره 5/12124 (فهرست, ج10, ص154).
کتابخانه مرکزى دانشگاه تهران, شماره 2401 (فهرست, ج9, ص1017); شماره 10/6616 (فهرست, ج16, ص309); شماره 6/1046 (فهرست, ج3,ص248).
کتابخانه ملى تهران, شماره 5/1203 (فهرست, ج2, ص239).
کتابخانه ملى شیراز, شماره 4/654 (فهرست, ج2, ص238).
کتابخانه ملى ملک, شماره 2/1252 (فهرست, ج5, ص251); شماره 4/4693 (فهرست, ج8, ص32); شماره 3/6130 (فهرست, ج9, ص187); شماره 75/4655 (فهرست, ج7, ص469).
ب) چاپى
منتخباتى از آثار حکماى الهى ایران, سید جلال الدین آشتیانى, ویرایش دوم, دفتر تبلیغات اسلامى, قم, 1378ش, ج1, ص105ـ113.
* رساله در تحقیق حدیث منزلت= تحقیق المزلة.
* رساله در زیبق= زیبق.
* رساله در زیبق و کبریت= زیبق.
* رساله علوم غریبه= زیبق.
* رساله در کیمیا= زیبق.
* رساله در کبریت و زیبق= زیبق.
* رساله در پاسخ به سؤالات آقا مظفر در نفى تشکیک در ذاتیات= جواب سؤالات ملامظفر کاشانى.
13. رساله صناعیّه42:
الف) خطى
کتابخانه آقاى على اصغر مهدوى, شماره 10/268 (نشریه نسخه هاى خطى, دفتر2, ص100).
کتابخانه ملاّ محمدعلى خوانسارى در نجف, بدون شماره (الذریعه, ج2, ص51; ج15, ص89).43
کتابخانه آقاى مولوى در مشهد, شماره ف2/452 (نشریه نسخه هاى خطى, دفتر5, ص63).
کتابخانه آیةاللّه سید جلال الدین آشتیانى در مشهد, بدون شماره (منتخباتى از آثار حکماى الهى ایران, ج1, ص89).
کتابخانه آیةاللّه فاضل خوانسارى, شماره 7/245 (فهرست, ج1, ص214).
کتابخانه آیةاللّه مرعشى, شماره 1/7936 (فهرست, ج20, ص266); شماره 5/7498 (فهرست, ج19, ص293); شماره 9/971 (فهرست, ج3, ص162); شماره 2/2199 (فهرست, ج6, ص192); شماره 10/9562 (فهرست, ج24, ص305); شماره 1498.
کتابخانه بادلیان, آکسفورد, شماره 2/94.44
کتابخانه دانشکده ادبیات و علوم انسانى دانشگاه تهران, شماره 25/145 (فهرست, ج2, ص43); شماره 1/125د (فهرست, ج1, ص351); شماره 1/570 (فهرست, ج1, ص92).45
کتابخانه دانشکده الهیات و معارف اسلامى دانشگاه مشهد, شماره 2/633 (فهرست, ج1, ص405).
کتابخانه دانشکده حقوق و علوم سیاسى دانشگاه تهران, شماره 9/111ب (فهرست, ص337).
کتابخانه دانگشاه لوس آنجلس, شماره 359M (نشریه نسخه هاى خطى, دفتر11, ص63); شماره 468M/3 (نشریه نسخه هاى خطى, دفتر11, ص676); شماره 1402M/3 (نشریه نسخه هاى خطى, دفتر11, ص828).
کتابخانه دکتر حسین مفتاح, شماره 1/43 (نشریه نسخه هاى خطى, دفتر7, ص223); شماره 1306 (نشریه نسخه هاى خطى, دفتر7, ص261).
کتابخانه شوشترى ها, شماره 1/422 (نشریه نسخه هاى خطى, دفتر11, ص860).
کتابخانه مجلس شوراى اسلامى, شماره 5/644 (فهرست, ج2, ص410 و411); شماره 15/1207 (فهرست, ج5, ص498)46; شماره 6/1958 (فهرست, ج9, ص665); شماره 3/1919 (فهرست, ج9, ص618); شماره 11/4149 (فهرست, ج11, ص153); شماره 1/5188 (فهرست, ج16, ص14); شماره 16/4954 (فهرست, ج14, ص239); شماره 2/4594 (فهرست, ج12, ص293); شماره 7/1988 (فهرست, ج9, ص699)47; شماره 9/4802 (فهرست, ج13, ص199); شماره 1/1959 (فهرست, ج9, ص665).48
کتابخانه مدرسه آخوند همدان, شماره 2/188 (فهرست شهرستان ها, ج3, ص1394).
کتابخانه مدرسه آیةاللّه گلپایگانى, شماره 735 (فهرست, ج2, ص66); شماره 1/57 (فهرست جدید, ج1, ص124); شماره 21/51 (فهرست جدید, ج1, ص271).
کتابخانه مدرسه سپهسالار تهران, شماره 21/2913 (فهرست, ج5, ص179);49 شماره 6495 (فهرست, ج5, ص179); شماره 9/2916 (فهرست, ج4, ص72).
کتابخانه مدرسه صدر بازار اصفهان, شماره 826 (نشریه نسخه هاى خطى, دفتر5, ص312).
کتابخانه مدرسه مروى تهران, شماره 1/753 (فهرست, ص306).
کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى, شماره ض15088 (فهرست الفبایى, ص656); شماره 202ـ51 و (فهرست, ج1, ص170); شماره 787 (فهرست, ج4, ص204).
کتابخانه مرکزى دانشگاه اصفهان, شماره 7/366 (نشریه نسخه هاى خطى, دفتر11, ص943).
کتابخانه مرکزى دانشگاه تهران, شماره 6/5865 (فهرست, ج16, ص114); شماره 15/3903 (فهرست, ج12, ص2892); شماره 8/1046 (فهرست, ج3, ص295); شماره 1/7408 (فهرست, ج16, ص548); شماره 1/8201 (فهرست, ج17, ص52); شماره 5586 (فهرست, ج16, ص40); شماره 12/4736 (فهرست, ج14, ص3693); شماره 3/1925 (فهرست, ج8, ص536); شماره 1/2579 (فهرست, ج9, ص1380); شماره 1/3743 (فهرست, ج12, ص2737); شماره 1/6470 (فهرست, ج16, ص272)50.
کتابخانه مسجد اعظم قم, شماره 10/24 (فهرست, ص430).
کتابخانه ملى دانشگاه پرینستون, شماره 6/1465 (نشریه نسخه هاى خطى, دفتر10, ص37).
کتابخانه ملى ملک, شماره 10/1396 (فهرست, ج5, ص263); شماره 17/6075 (فهرست, ج9, ص135); شماره 4/4681 (فهرست, ج8, ص23); شماره 6/2830 (فهرست, ج6, ص127); شماره 5/1568 (فهرست, ج5, ص292); شماره 8/4040 (فهرست, ج7, ص160).
کتابخانه وزیرى یزد, شماره 6/321 (فهرست, ج1, ص307).
ترجمه به عربى توسط محمدتقى نصیرى طوسى, در ضمن کتاب ناموس اصغر, کتابخانه دانشکده حقوق و علوم سیاسى دانشگاه تهران (فهرست, ص437).
ب) چاپى
به همراه اخلاق ناصرى از محقق طوسى, به کتابت میرزا ابراهیم ساغر اصفهانى, چاپ سنگى, بمبئى هند, 1267ق, وزیرى, 427ص.
به اهتمام و مقدمه على اکبر شهابى, انتشارات فرهنگ خراسان, مشهد, 1317ش, ط«72ص.
به اهتمام و مقدمه على اکبر شهابى, قم, 1363ش.
تلخیصى از آن در منتخباتى از آثار حکماى الهى ایران, سیّد جلال الدین آشتیانى, ویرایش دوم, دفتر تبلیغات اسلامى, قم, 1378ش, ج1, ص89 ـ104.
* شرح جوک= منتخب جوک باشست.
14. رسالة فى ارتباط الحادث بالقدیم.51
* رسالة فى التشکیک= جواب سؤالات ملامظفر کاشانى.
* رسالة فى التفسیر= تفسیر قرآن.
* رسالة فى الحرکة= رساله حرکت.
15. رسالة فى حقیقة الوجود.52
16. رسالة فى المقولات العشر.53
17. زیبق54:
الف) خطى
کتابخانه آقاى آتشى در یزد, شماره 2 (نشریه نسخه هاى خطى, دفتر7, ص708).
کتابخانه آقاى على اصغر مهدوى, شماره 57/280 (نشریه نسخه هاى خطى, دفتر2, ص104); شماره 58/280 (نشریه نسخه هاى خطى, دفتر2, ص104).
کتابخانه آیةاللّه مرعشى, شماره 608 و (فهرست, ج2, ص203); شماره 6/7515 (فهرست, ج19, ص318).
کتابخانه دانشکده ادبیات و علوم انسانى دانشگاه تهران, شماره 23/253 (فهرست, ج3, ص41).
کتابخانه دانشکده الهیات و معارف اسلامى دانشگاه مشهد, شماره 8/1252 (فهرست, ج2, ص398).
کتابخانه مجلس سنا, شماره 16/153 (فهرست, ج1, ص78).
کتابخانه مجلس شوراى اسلامى, شماره 7/2780 (فهرست, ج9, ص230); شماره 12515 (فهرست, ج36, ص30و31).
کتابخانه مدرسه آیةاللّه گلپایگانى, شماره 38/108 (فهرست جدید, ج1, ص95).
کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى, شماره ض13735 (فهرست الفبایى, ص476).
کتابخانه ملى تهران, شماره 5/2892 (فهرست, ج6, ص582).
کتابخانه ملى ملک, شماره 3297 و (فهرست, ج2, ص21); شماره 24/665 (فهرست, ج9, ص422).
کتابخانه وزیرى یزد, شماره 16/3731 (فهرست, ج5, ص1769).
ب) چاپى
مجموعه رسائل خطى فارسى, بنیاد پژوهش هاى اسلامى, مشهد, دفتر دوم, به کوشش زهرا گواهى, چاپ اوّل 1371ش, ص93ـ104.
* سؤال مظفر حسین کاشى از میرفندرسکى= جواب سؤالات ملامظفر حسین کاشانى.
* شرح جوک= منتخب جوک باشست.
* شرح مهابارات= منتخب جوک باشست.
* شرح المهابارة= منتخب جوک باشست.
* شرح مهابهارات= منتخب جوک باشست.
* شرح مهابهارتا= منتخب جوک باشست.
* صنائع الحقائق= رساله صناعیه.
* صناعت= رساله صناعیه.
* فرهنگ جوک= کشف اللغات (جوک باشست).
* فرهنگ جوک نامه= کشف اللغات (جوک باشست).
* فرهنگ واژه هاى جوک باشست= کشف اللغات (جوک باشست).
18. قبسات (؟).
* قصیده شکوائیه= قصیده یائیّه.
19. قصیده یائیّه55:
الف) خطى
کتابخانه آیةاللّه مرعشى, شماره 2/7512 (فهرست, ج19, ص313).
کتابخانه دکتر حسین مفتاح, شماره 2/43 (نشریه نسخه هاى خطى, دفتر7, ص223).
کتابخانه مجلس سنا, شماره 2/1207 (فهرست, ج2, ص167).
کتابخانه مجلس شوراى اسلامى, شماره 68/2329 (فهرست, ج8, ص33); شماره 15/3323 (فهرست, ج10, ص1094); شماره 13433 (فهرست, ج36, ص366).
کتابخانه مدرسه سپهسالار تهران, شماره 2913 (فهرست, ج4, ص67).
کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى, شماره 4485 (فهرست, ج7, ص265); شماره 4488 (فهرست, ج7, ص267).
کتابخانه مرکزى دانشگاه تهران, شماره 5/4604 (فهرست, ج14, ص3536); شماره 11/6616 (فهرست, ج16, ص309); شماره 51/2465 (فهرست, ج9, ص1217); شماره 2/7408 (فهرست, ج16, ص548).
کتابخانه مسجد اعظم قم, شماره 3/1569 (فهرست, ص520).
کتابخانه ملا محمدعلى خوانسارى در نجف, بدون شماره (الذریعه, ج17, ص133).
کتابخانه ملى ملک, شماره 4/5824 (فهرست, ج9, ص58); شماره 2/1568 (فهرست, ج5, ص292); شماره 39/5085 (فهرست, ج8, ص196).
ب) چاپى
به همراه کنز الحقایق (شبسترى) و زادالمسافرین (میرحسینى) و لیلى و مجنون (چاه وصال56), چاپ سنگى, تهران, چاپ اوّل 1354ق, جیبى, 152ص.
ریاض العارفین, رضاقلى هدایت, به کوشش مهرعلى گرگانى, کتابفروشى محمودى, تهران, 1344ش, ص268 و269.
ریاض الجنه, محمدحسن زنوزى, به کوشش على رفیعى, قم, 1370ش, ج1, ص515 ـ 520.
لغت نامه, على اکبر دهخدا, تهران, 1375ش, ج3, ص764, ذیل (ابوالقاسم فندرسکى).
تاریخ ادبیات ایران, سید محمدرضا دایى جواد, شرکت مطبوعات اصفهان, [چاپ اول 1339ش], ج1, ص374 و377.
شرح حال میرداماد و میرفندرسکى (به انضمام دیوان میرداماد و قصیده میرفندرسکى), اکبر هادى حسین آبادى, کتابفروشى میثم تمار, اصفهان, [چاپ اول] 1363ش.
معارف و معاریف, سید مصطفى دشتى, چاپ دانش, قم, 1376ش, ج9, ص752ـ754.
محقق خوانسارى, محمدحسن فاضلى, مؤسسه فاضل خوانسارى, قم, چاپ اول 1378ش, ص192ـ196.
شرح هاى قصیده:
ـ از ملامحمدصالح بن محمدسعید خلخالى (م1095ق).57
الف) خطى
کتابخانه آقاى قاسم برنا در همدان, شماره 4 (نشریه نسخه هاى خطى, دفتر5, ص377).
کتابخانه جمعیت نشر فرهنگ رشت, شماره 598, رساله اوّل; مجموعه شماره 675, رساله اول.
کتابخانه دانشکده حقوق و علوم سیاسى دانشگاه تهران, شماره 1/30د (فهرست, ص152).
کتابخانه دکتر حسین مفتاح, دو نسخه.
کتابخانه مجلس شوراى اسلامى, شماره 16/1 (فهرست, ج7, ص163); شماره 3/5370; شماره 2/5500 (فهرست, ج16, ص400); شماره 12/1866 (فهرست, ج5, ص349).
کتابخانه مدرسه آیةاللّه گلپایگانى, شماره 102ر ـ116 (فهرست, ج1, ص11).
کتابخانه مدرسه سپهسالار تهران, شماره 3/7535 (فهرست, ج5, ص220); شماره 4/6522 (فهرست, ج5, ص220).
کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى, شماره 699 (فهرست, ج7, ص632); شماره 700 (فهرست, ج7, ص531).
کتابخانه مرکزى دانشگاه تهران, شماره 3/2871 (فهرست, ج10, ص1716); شماره 2/2909 (فهرست, ج10, ص1755); شماره 1/1587 (فهرست میکروفیلم ها, ج1, ص613).
کتابخانه ملى تبریز, شماره 45 (فهرست تربیت, ص174).
کتابخانه ملى ملک, شماره هاى 3/5959 و 13/693.
ب) چاپى
چاپ سنگى, تهران, 1312ق, جیبى, 53ص.
چاپ سنگى, 1362ق, 47ص.
به همراه شرح دعاى حضرت امیر(ع)58 از مجذوبعلى شاه کبوترآهنگى و لوایح جامى, چاپ سنگى, تهران, 1305ق, جیبى, 160ص.59
به همراه شرح دعاى حضرت امیر(ع) از مجذوبعلى شاه کبوترآهنگى و لوایح جامى, چاپ سنگى, لکهنو, 1936م, 32ص.
در تحفةالمراد, عباس شریفى دارابى, مقدمه از سید جلال الدین آشتیانى, به کوشش محمدحسین اکبرى ساوى, انتشارات الزهراء, چاپ اول1372ش, ص179ـ243.60
به کوشش على اکبرخان محمدى, میراث اسلامى ایران, کتابخانه مرعشى, قم, چاپ اول, ج4, ص233ـ262.61
ـ از ملانظر فندرسکى.
کتابخانه جمعیت نشر فرهنگ رشت, مجموعه شماره598, رساله پنجم.
ـ از ملانظرعلى گیلانى.
کتابخانه جمعیت نشر فرهنگ رشت, مجموعه شماره 598, رساله ششم.
ـ از ملاعباس شریفى دارابى (م1200ق): تحفةالمراد.62
الف) خطى
کتابخانه دانشکده ادبیات و علوم انسانى دانشگاه تهران, شماره 287 (فهرست, ج2, ص7).
کتابخانه دانشکده حقوق و علوم سیاسى دانشگاه تهران, شماره 45 (فهرست, ص47).
کتابخانه على اکبر نهاوندى, بدون شماره (الذریعه, ج14, ص15).
کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى, شماره 204 (فهرست, ج7, ص240); شماره 205 (فهرست, ج7, ص241).63
ب) چاپى
تحفةالمراد با شرح حال دارابى, 1377ق.
به تصحیح و تعلیق و کتابت فضل الله لایق, چاپ سنگى, انتشارات اقبال, تهران, [چاپ اول] 1337ش, رقعى, لز64« 182ص, مصور.
به همراه شرح خلخالى و محسن گیلانى, مقدمه از سید جلال الدین آشتیانى, به کوشش محمدحسین اکبرى ساوى, انتشارات الزهراء, چاپ اول 1372ش, ص179ـ243.65
ـ از محسن بن محمد گیلانى (زنده در 1207ق).66
الف) خطى
کتابخانه مرکزى دانشگاه تهران, شماره 10/3195
(فهرست, ج13, ص3165).
ب) چاپى
در تحفةالمراد, عباس دارابى, مقدمه از سید جلال الدین آشتیانى, به کوشش محمدحسین اکبرى ساوى, انتشارات الزهراء, چاپ اول 1372ش, ص245ـ291.
ـ از مسعود ریاضى.
اسرارى از آفرینش, در شرح و توضیح و بیان و اصلاح قصیده حکمیّه معروف حکیم میرابوالقاسم فندرسکى بنا به عقیده حکمت نوین, انتشارات وحدت نوین جهانى, تهران, چاپ اول 1348ش, 79ص.
ـ از محمدتقى جعفرى.
مبدأ اعلى یا پشتیبان نهایى بشر, تهران, چاپ اول 1337ش, 181ص.
ـ از حسن حسن زاده آملى.
دروس معرفت نفس, انتشارات علمى و فرهنگى, تهران, چاپ اول 1361ش, دفتر سوم, ص517 ـ532.67
ـ تخمیس قصیده توسط سید امیرمحمدعلى هندى (12ق).
کتابخانه ملا محمدعلى خوانسارى در نجف, بدون شماره (الذریعه, ج17, ص133).
کتابخانه ملى تبریز, شماره 45 (فهرست تربیت, ص174).68
ـ تخمیس قصیده توسط محمدتقى جعفرى.
مبدأ اعلى یا پشیبان نهایى بشر, تهران, چاپ اول 1337ش, ص66 ـ69.
* کبریت=زیبق.
* کتاب صناعت= رساله صناعیه.
20. کشف اللغات (جوک باشست)69:
کتابخانه آیةاللّه مرعشى, شماره 1/6999 (فهرست, ج18, ص170)70; شماره 1/9044 (فهرست, ج23, ص202).
کتابخانه دانشکده ادبیات و علوم انسانى دانشگاه تهران, شماره 183 (فهرست, ج1, ص195); شماره 185
(فهرست, ج1, ص195).
کتابخانه دانشکده الهیات و معارف اسلامى دانشگاه مشهد, شماره 4/1797 (فهرست, ج3, ص869).
کتابخانه دانشکده حقوق و علوم سیاسى دانشگاه تهران, شماره 1/44 (فهرست, ص173); شماره 1/50
(فهرست, ص173)..
کتابخانه مرکزى دانشگاه شیراز,بدون شماره.
کتابخانه مجلس شوراى اسلامى, شماره 2/4757 (فهرست, ج113, ص144); شماره 7243 (فهرست, ج25, ص243).
کتابخانه محمود فرهاد معتمد, بدون شماره (میراث اسلامى ایران, ج5, ص579).
کتابخانه مدرسه سپهسالار تهران, شماره 17
(فهرست, ج2, ص255).
کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى, شماره 374 (فهرست, ج4, ص44); شماره 373 و (فهرست, ج4, ص45).
کتابخانه مرکزى دانشگاه تهران, شماره 1/246 (فهرست, ج3, ص478 و479)71; شماره 1/1415 (فهرست, ج8, ص89).
کتابخانه ملى تهران, شماره 1343 و (فهرست, ج3, ص405).
کتابخانه ملى ملک, شماره 2/2873 (فهرست, ج6, ص148).
* کیفیت ابصار= برهان الابصار.
* لغات جوک= کشف اللغات (جوک باشست).
* متحرکات= رساله حرکت.
* مقالةالحرکة= رساله حرکت.
* مقولة الحرکة والتحقیق فیها= رساله حرکت.
* الکیمیاء= تخمیریه.
21. منتخب جوک باشست72:
الف) خطى
کتابخانه آیةاللّه مرعشى, شماره 2/9044 (فهرست, ج23, ص202); شماره 4/6999 (فهرست, ج18, ص171).
کتابخانه مجلس شوراى اسلامى, شماره 17/64073
(فهرست, ج2, ص407).
کتابخانه مرکزى دانشگاه تهران, شماره 2/5903
(فهرست, ج16, ص141).
کتابخانه ملى ملک, شماره 405794(فهرست, ج7, ص191); شماره 97/4057 (فهرست, ج7, ص191).
ب) چاپى
با عنوان آداب طریقت و خدایابى, به کوشش محمدرضا جلالى نایینى, تهران, چاپ اول 1348ش.74
* منظومه عربى در کیمیا= منظومة فى الکیمیا.
22. منظومة فى الکیمیا:
کتابخانه مرکزى دانشگاه تهران(فهرست, ج2, ص96).
کتابخانه آقاى على اصغر مهدوى, شماره 2/156 (نشریه نسخه هاى خطى, دفتر2, ص96).75
* منظومة فى الحکمة= قصیده یائیه.
* منظومه یائیه= قصیده یائیه.
* المهارة= منتخب جوک باشست.
1. تاریخ پدید آمدن (فندرسک) چندان روشن نیست; به ویژه آن که در منابع تاریخى کهن و سفرنامه ها نشانى از آن نیست (ر.ک: تاریخ رامیان و فندرسک, محمدعلى سعیدى, 1364ش).
2. درباره واقعى بودن اهمیت دادن ها و احترام هاى شاه صفى به دانشمندان و از جمله همین میرفندرسکى, هنوز نمى توان قاطعانه سخن گفت. براى برخوردهاى مناسب سپسین شاه صفى با منسوبان و شاگردان میرفندرسکى رجوع کنید به تنها منبع مورد اعتماد در این باره: تذکره نصرآبادى.
3. کتب تراجم از میرفندرسکى با عنوان (صاحب رساله صناعیه) نام مى برند.
4. از جمله رجوع کنید به: فهرست کتابخانه سلطنتى, شماره 1484. تصویر موجود مشترک از میرفندرسکى و شیخ بهایى خود موضوع مقاله اى جداگانه است (ر.ک: بخش کتابشناسى (احوال) فندرسکى در همین مقال) و نیز بررسى هایى پیرامون و درباره آثار ملى و هنرى موجود در آرامگاه وى که شاید برخى از آن ها را در زمان خویشتن فراهم آورده, به ویژه که اکنون در حال استحاله و انتقال و نابودى است, لازم مى نماید و این علاوه است بر موضوعاتى همانند صحت نسبت خطاطى بى نظیرى در آرامگاهش به (میرعماد) (ر.ک: احوال و آثار میرعماد; مهدى بیاتى و یا مجموعه مقالات عباس اقبال, ج2, ص471 و472) و….
5. این انتقال شاید همچون تصاحب محترمانه اموال وزیرانى مانند صاحب بن عباد, توسط پادشاهان آل بویه باشد.
6. با این حال در مواردى در پاورقى به چاپى دیگر از یک مأخذ آدرس داده و مختصات آن را آورده ام.
7. گزارشى از این کتابخانه را بنگرید در: کتابخانه هاى ایران, عبدالعزیز جواهرکلام, چاپخانه فردوسى, چاپ اول 1311ش, ص105.
8. شرح حال (نورى) را بنگرید در ریاض العارفین, ص559.
9. همچنین مراجعه نمایید به ترجمه رشید یاسمى, تهران, ج4, ص283 و 306.
10. نگرش به نگارش (جابرى انصارى) از آن رو که در شمار تاریخ نگاران دربارى است قابل توجه مى نماید; به ویژه آن که این تصحیح, در حقیقت گردآورى و درهم کردى از مجموع نوشته هاى انتشاریافته وى درباره اصفهان است.
11. چاپ هاى پیشین در 1361 و 1371ش, انتشارات امیرکبیر با ترجمه اسدالله مبشّرى.
12. تاریخ مقدمه, 1370ش.
13. ذیلى است بر تذکره میخانه.
14. همچنین مراجعه نمایید به چاپ ناصر باقرى, کتابخانه مرعشى, قم, چاپ اوّل 1371ش, ص58 ـ60.
15. همچنین مراجعه نمایید به چاپ 1308ق, ص22 و134.
16. همچنین ر.ک: خلاصه دبستان المذاهب, چاپ سنگى, 1276ق, بدون صفحه شمار.
17. نظریات دیگر مرحوم دکتر زرین کوب درباره شیوه فلسفى و اندیشه هاى میرفندرسکى را بنگرید در: نقد ادبى, مؤسسه انتشارات امیرکبیر, تهران, 1373ش, ج2, ص630 و631; از چیزهاى دیگر, سازمان انتشارات جاویدان, تهران, چاپ اوّل 1364ش, ص128 و129; همچنین دیدگاه وى پیرامون اشعار میرفندرسکى را مى توان در سیرى در شعر فارسى, مؤسسه انتشارات نوین, چاپ اوّل 1363ش, ص110, 111, 385 و541 نگریست.
18. چاپ سنگى, تصحیح سید محمّدعلى روضاتى, به کوشش سید سعید نایینى و کتابت سید محمدحسن خوانسارى, تهران, چاپ دوم 1367ق, ص116 و….
19. چاپ اوّل 1358ش و چاپ دوم 1359ش و چاپ چهارم 1372ش, همان صفحات.
20. همچنین مراجعه نمایید به چاپ سنگى تهران, 1319ق, ج3, ص70.
21. Catalogue of the persian Manuscripts in the British museum, Oxford, 1881.
22. چاپ نخستین به تصحیح سید حسن لواسانى در مطبعة العرفان, صیدا, 1357ـ 1358ق انجام گرفته و چاپ هاى بعدى (کتابخانه صدر تهران و انتشارات بیدار قم) همگى از روى آن افست شده و تنها فهرستى بر پایان آن افزوده اند.
23. کتابى است که برحسب بخش هاى موضوعى سامان یافته; یعنى هر مدخل براساس آن که صاحب ترجمه, حکیم بوده است, یا فیلسوف, یا عارف, یا مورخ, یا لغوى, یا… در بخش مربوط به خود آمده و شامل چند شرح حال منحصر به فرد است.
ظاهراً این تألیف سال ها پیش از رحلت شادروان استاد سید مصلح الدین مهدوى و در زمانى که بخش تراجم کتاب اصفهان دکتر لطف الله هنرفر (ر.ک: ص203) با همکارى مستقیم ایشان فراهم مى آمده, تحریر شده; زیرا آن مرحوم در اواخر عمر پربرکتش کلمه (معاریف) را به هیچ صورت به کار نمى گرفت و از جمله در حواشى دستنویس دانشمندان و بزرگان اصفهان در تمامى مواضع, (معاریف) را به (مشاهیر) تغییر داده است.
24. چاپ پیشین, انتشارات انجمن اسلامى حکمت و فلسفه ایران, 1351ـ 1358ش.
25. همچنین ر.ک: چاپ انتشارات امیرکبیر, تهران, چاپ دوم 1368ش, همان صفحه.
26. دفاتر ملکوتى, على تاجدینى, انتشارات حوزه هنرى سازمان تبلیغات اسلامى, تهران, چاپ اوّل 1376ش, ص335. شگفت است که گردآورنده این کتاب, فندرسکى را در شمار کم نویسان ذکر مى کند; در حالى که با توجه به ضبط ایشان, شمار آثار میرفندرسکى دست کم به 30 اثر خواهد رسید.
27. دایرةالمعارف بزرگ اسلامى, ج6, ص172.
28. حتى در برخى از متون, سید ابوطالب را فرزند میرفندرسکى محسوب داشته اند, از جمله بنگرید به: تذکره دلگشا, ص86. و یا میرفندرسکى را (میرزا حاتم بیک) خطاب کرده اند (سیمایى از شیخ بهایى در آیینه آثار, فهرست اعلام). منسوبین کنونى به میرفندرسکى را بنگرید در فهرستى از سادات اصفهان, ج1, ص137.
29. در کتابخانه مجلس, شماره 3038 با نام ساقى نامه آمده است.
30. دفاتر ملکوتى, ص335. گفتنى است که این نگارش, شرح مستقیم تجرید المقاید نیست, بلکه شرح و حاشیه اى است بر حاشیه (فخرى) بر شرح تجرید. نکته افزودنى دیگر آن که حاشیه سید ابوطالب فندرسکى تنها مربوط به قسمت الهیات است, نه بخش هاى هیأت و….
31. دین و دولت در عصر صفوى, ص72; همچنین وفیات العلما, ص92.
32. ر.ک: الذریعه, ج3, ص364 و ج24, ص235.
33. الذریعه, ج3, ص261 و ج9, ص850.
34. شذور الذهب فى الکسیر, از على بن موسى حکیم اندلسى مشهور به ابن ارفع (ت515 ـ م500؟ یا 594ق) اشعارى است به عربى در موضوع کیمیا. ظاهراً نام اصلى آن دیوان الشذور و تحقیق الامور باشد که این گونه آغاز مى شود:
اخونا الّذى یأتى بعشرین دورة
من الفلک العالى لیحصر مهملاً
بر آن شرح هایى نگاشته اند: طوالع البدور, در المنثور از (جلدکى), غایةالسرور از همو, کشف الستور (خلاصه در المنثور) از همو, مفتاح السماح (مجهول المؤلف), شرح شذور از (محمدحسن بن محمد خراسانى), تخمیس توسط (شرف الدین محمد قدسى) و….
روشن است که آثار دیگرى نیز (شذور الذهب) نام گرفته اند, مانند شذور الذهب فى خیر النسب از (ابن رحمون), شذور الذهب از (محمد بن عمر تلمسانى), شذور الذهب از (ابن هشام) که دست کم 50 شرح بر آن نگاشته و بسیارى آن را به نظم درآورده اند.
35. اعیان الشیعه, ج2, ص403.
36. در بعضى نسخه ها به صورت (جول) تصحیف شده است.
37. باشست را (بسشست) و (بشست) و (باششت) نیز مى گویند. آوانگارى صحیح آن چنین است: Bas (h)isgth Gog (Jog)
38. کتاب العلل از ابلینوس است.
39. اشعار پراکنده را بنگرید در: ریاض العارفین, ص269; تذکره روز روشن, ص25 و26; ریحانةالادب, ج4, ص358; ریاض الجنة, ج1, ص520; همچنین در ضمن برخى از نسخه ها همانند نسخه شماره 7243 از کتابخانه مجلس.
40. حجم اشعار میرفندرسکى هنوز در ابهام است. در مواضع مختلف الذریعه به دیوان وى اشاره کرده و بر گردآمدن اشعار او در یک دفتر و کتاب جداگانه تأکید مى کند و از سویى (گلچین معانى) به شدت درباره فراوان بودن اشعار فندرسکى ابراز تردید مى نماید. جز این, موضوعات مورد بحث در اشعار وى هنوز پوشیده است و گزارش هاى معاصران در این باره به کلى غیرقابل قبول مى نماید که مثلاً میرفندرسکى تنها در شمار مذهبى سُرایان باشد (سیمایى از شیخ بهایى در آیینه آثار: محمد قصرى, بنیاد پژوهش هاى اسلامى آستان قدس رضوى, مشهد, چاپ اوّل 1374ش, ص161). براى برآیند بررسى ها درباره اوضاع شعر و شاعران و نمودهاى شاعرى در آن زمان ها بنگرید به: از چیزهاى دیگر, ص113ـ140.
41. همچنین مراجعه نمایید به جلد دوم, ص203.
42. از نگارش هاى مشهور مشابه و مربوط به همین موضوع مورد بحث در رساله میرفندرسکى مى توان به صناعیه از میرداماد, درّالمکنون از فؤاد سمعان, حقایق العلوم از ابراهیم تبریزى, اسرار الصنایع از قاضى سعید قمى و… اشاره کرد.
43. همچنین مراجعه نمایید به جلد هفتم, ص34.
44. میکروفیلمى از این نسخه در کتابخانه مرکزى دانشگاه تهران به شماره 1142 نگهدارى مى شود. (فهرست میکروفیلم ها, ج1, ص567).
45. ر.ک: ج1, ص332.
46. ر.ک: ج4, ص4.
47. ر.ک: ج5, ص160.
48. ر.ک: شماره هاى 4944 و 1/6606 و یا میکروفیلم شماره 6/12909 (فهرست میکروفیلم ها, ج1, ص624).
49. ر.ک: ج5, ص291.
50. ر.ک: شماره 2314 از میکروفیلم هاى کتابخانه مرکزى دانشگاه تهران (فهرست میکروفیلم ها, ج1, ص167).
51. اعیان الشیعه, ج2, ص403.
52. همان.
53. همان.
54. آنچه را از فندرسکى درباره کیمیا به جا مانده, در دو مدخل اصلى آوردم: یکى همین زیبق, و مدخل هاى فرعى دیگرى را نیز به آن ارجاع دادم که همگى آن ها به فارسى نگاشته شده و در حقیقت یک نگارش با عناوین مختلف است; دیگرى منظومة فى الکیمیا (همین مقال, شماره 22) به زبان فارسى که به آن هم ارجاعاتى داده شد; یعنى در مجموع دو رساله کیمیایى موجود است: یکى به فارسى و دیگرى به عربى.
به جز این دو, رساله اى تقریباً در همین موضوع و با نام تخمیریه به فندرسکى منسوب است که در ضمن مجموعه ها و پایان نسخه ها آمده و البته در مدخل جداگانه اى ذکر شد (همین مقال, شماره 5).
55. طول این قصیده را از 32 تا 41 بیت ثبت کرده اند.
56. متخلّص به (سند).
57. با محمد صالح خلخالى تهرانى (م1306ق) اشتباه نشود. ر.ک: دانشمندان آذربایجان, ص216; و از آن جا در نقباء البشر, ص885 و مؤلفین کتب چاپى فارسى و عربى, ج3, ص520 را بنگرید.
58. منظور آن دعاى منسوب به حضرت امیرالمؤمنین(ع) است که چنین آغاز مى شود: اللهم نوّر ظاهرى بطاعتک….
59. شرح قصیده, 47ص, لوایح, 47ص, شرح دعا, 53ص.
60. معرفى این کتاب را بنگرید در: آینه پژوهش, سال5, ش28, ص17ـ 20.
61. همچنین توسط (حامد ناجى) تصحیح شده و سال ها است که آماده چاپ است.
62. براى مطالعه بیش تر درباره این شرح که چون تحفه اى براى حسام السلطنه سلطان مراد حاکم فارس بوده و تحفةالمراد نام گرفته و پدیدآورنده اش که به واسطه محقق سبزوارى از شاگردان میرفندرسکى به شمار مى رود مراجعه کنید به: آثار العجم, ص100; مؤلفین کتب چاپى فارسى و عربى, ج3, ص650; مجله راهنماى کتاب, سال دوم, شماره اول, ص126; مجله آینه پژوهش, سال5, ش28, آذر و دى 1373ش, ص17ـ20.
63. این نسخه گزیده شرح دارابى است.
64. لز=37.
65. کل کتاب 12«291ص است.
66. از شاگردان همان ملامحمدصالح خلخالى است.
67. یک بار نیز قصیده اى به اقتفاى قصیده یائیه فندرسکى سروده اند (دفتر دل, ص152ـ154) ولى از آن جا که قصاید با قافیه (ستى) تنها محصور به شعر میرفندرسکى نیست, اذعان به در نظر داشتن قافیه مورد استفاده میرفندرسکى در این پیروى را مى توان در روزنامه رسالت (24/7/1373) نگریست.
68. این نسخه اخیر شاید تنها تضمین باشد نه تخمیس.
69. فرهنگى است هندى ـ فارسى با 460 مدخل, شامل واژگان به کار رفته در ترجمه (نظام الدین پانى پتى) در 1006ق از اصل سانسکریت جوک باشست اثر (گودا آنندا پندت) از اهالى کشمیر.
70. بدون ذکر مؤلف.
71. ر.ک: ج3, ص248 و 295.
72. میرفندرسکى علاوه بر انتخاب و گزینش مطالب از ترجمه (پانى پتى) از جوک باشست, اشعارى از حافظ, مولوى, عطار, شبسترى و… را در هر بخش آورده است. براى ترجمه جوک و نسخه هایش مراجعه نمایید به: الذریعه, ج4, ص129 و براى گزیده هاى دیگر جوک مراجعه نمایید به: الذریعه, ج22, ص394; همچنین جریان شناسى ترجمه هایى از این دست در آن زمان را مى توان در نگارش هایى همچون آیین اکبرى پى گرفت.
73. ر.ک: شماره 4757 تحت عنوان (المهارة).
74. ترجمه پانى پتى از جوک باشست نیز به کوشش سید محمدرضا جلالى نایینى در تهران و به سال 1360 خورشیدى منتشر شده است; البته بدون حواشى فندرسکى.
شاخص ترین نسخه هاى ترجمه (پانى پتى) به شماره هاى 2/414, 13/143 و 7243 در کتابخانه مجلس و به شماره هاى 3/428 و 8/89 در کتابخانه مرکزى دانشگاه تهران موجود است. به جز چاپ بسیار کهن سال 1224ق در 331 صفحه بهترین تصحیح موجود از متن جوک باشست همان است که به کوشش (امیرحسن عابدى) و (تارا چند) توسط دانشگاه علیگر در کلکته با مقدمه پرارزشى منتشر شده است (1968م, 55«340ص).
75. این نسخه ترجمه منظومه به فارسى را نیز شامل مى شود.
تبلیغات
