تألیفات ملاصدرا

از سال 1050 که ملاصدرا به رحمت خدا پیوست, تا زمان ما آثار و تألیفات او به طور پراکنده, در بیش از صد کتاب از کتب تراجم و فهارس و غیره یاد شده است. از حدود چهل سال پیش تاکنون, در مورد شناسایى آثار وى, تحقیقات خوب و جامعى انجام گرفته و فهرست آثار اوبدین شرح نگاشته شده است:
1. در مقاله حکیم متأله آقا سید ابوالحسن رفیعى قزوینى در یادنامه ملاصدرا, سى وپنج کتاب و رساله یاد شده, و در پایان فرموده اند: شاید هم بعضى از نوشته هاى دیگر داشته که از بین رفته است.
2. حضرت آقاى خواجوى در پیش گفتار جلد اول ترجمه شرح اصول کافى, فهرستى شامل پنجاه اثر ارائه داده است و متأسفانه نگارنده جز شرح اصول کافى و ترجمه آن, و جزء اول تفسیر ملاصدرا( چاپ قم), دیگر آثارى را که ایشان تصحیح و یا ترجمه کرده اند; ندیده ام شاید در مقدمه آن کتاب ها نیز فهرستى از تألیفات ملاصدرا نوشته باشند.
3. در مقاله مرحوم علامه طباطبائى در همان یادنامه, پنجاه و سه رساله یاد شده که در صحت نسبت چهارفقره از آنها اظهار تردید و تأمل کرده اند.
4. حضرت آقاى بیدار در مقدمه جلد اول تفسیر ملاصدرا (چاپ دوم 1366) 58 اثر را ذکر, و از عنوان کردن کتاب ها و رساله هایى که نسبت آنها به ملاصدرا مشکوک مى باشد, خوددارى نموده است.
5. آقاى دکتر نصر در پیش گفتار کتاب (سه اصل) ملاصدرا فهرستى شامل 59 کتاب و رساله ارائه داده و گفته اند: نسبت شش کتاب از آنها به ملاصدرا مشکوک است.
6. استاد معظم حضرت آقاى آشتیانى در کتاب ارزنده شرح حال و آراء ملاصدرا 65 تألیف را یادکرده و فرموده اند: 49 تاى آنها مسلم از ملاصدرا است و بقیه و چند رساله دیگر [که یاد نشد] به ملاصدرا نسبت داده شده, اما بیشتر آنها قطعاً از وى نیست.
7. نیز استاد آشتیانى در مقدمه رسائل فلسفى ملاصدرا , 65 اثر را یادکرده و فرموده اند:
52 تاى آنها از تألیفات مسلم ملاصدرا است.
8. در مقاله مرحوم آقاى دانش پژوه در یادنامه ملاصدرا هفتاد اثر یاد شده است که در استناد هجده عنوان آن به ملاصدرا تردید و یا قطع به عدم داشته اند.
9. آقاى دکتر شفیعیها در پیش گفتار رساله الواردات القلبیة ملاصدرا فهرستى شامل 73 اثر تنظیم کرده اند.
10. امید است توسط دست اندرکاران محترم کنگره ملاصدرا جامع ترین و دقیق ترین کتاب شناسى و نسخه شناسى آثار ملاصدرا به زودى منتشر شود.
با وجود این فهارس شاید به ذهن خواننده گرامى بیاید که فهرستى که این جانب تهیه کرده ام کارى زائد باشد. در عین حال که گمان مزبور را نفى نمى کنم, این یادآورى را لازم مى دانم که حقیر چند سال پیش به درخواست بعضى از عزیزان دست به این کار زدم و براى تهیه یادداشت ها, وقت فراوانى صرف شد. این روزها که در آستانه برگزارى کنگره ملاصدرا هستیم به فکر افتادم که به آن یادداشت ها سر و صورتى داده منتشر سازم; شاید بى فایده اى نباشد.
این فهرست شامل 111 عنوان است که نسبت تعدادى از آنها به ملاصدرا نیاز به تحقیق و بررسى دارد:
1. اتحاد العاقل والمعقول: نسخه خطى آن در کتابخانه آیةاللّه مرعشى, قم با شماره 1948 و کتابخانه استان قدس رضوى با شماره 7068 موجود است. این رساله در ذریعه (1/81 ) یاد و گفته شده که چاپ شده است.
2. اتّصاف الماهیّة بالوجود = اصالة الوجود: در این رساله از اسفار مؤلف یاد شده است. و نسخه آن در کتابخانه مرعشى با شماره 6717 و 7577 و کتابخانه استان قدس با شماره 6408 و کتابخانه مرکزى دانشگاه تهران با شماره 2/2608 و 3638 و 3/870 و 4/227 نگهدارى مى شود.
3. اثبات شوق الهیولى الى الصورة: این رساله در الفیلسوف الفارسى زنجانى ص20 و اعلام الشیعة, سده یازدهم علامه تهرانى ص291 یاد شده و عبارتى از ص78 شواهد ربوبیه تحقیق آقاى آشتیانى اشاره به همین رساله دانسته شده است.
4. اسرار الآیات: نسخه مورخ 1106 از روى خط مؤلف در ذریعه (2/39 ) یاد شده است. نسخه آن در کتابخانه هاى آستان قدس, مرعشى, دانشگاه, مجلس, وزیرى یزد موجود است و مکرر چاپ شده است.
5. الاسفار الاربعة = الحکمة المتعالیة: در سال 1282 چاپ سنگى و سپس در نه جلد چاپ حروفى شده است و اینکه برخى نوشته اند سه بار چاپ سنگى شده, باید اشتباه باشد. نسخه آن در کتابخانه هاى مرعشى, دانشگاه مجلس, آستان قدس, وزیرى و غیره موجود است.
6. اسئلة الجیلانیة واجوبتها = جوابات المسائل الجیلانیة = اجوبة المسائل: در ذریعه (2/81 و 5/208) یاد شده و نسخه آن در کتابخانه آستان قدس و دانشگاه تهران موجود است. به فهرست رضوى 4/10 ش304 و فهرست دانشگاه 3/180ش 11/1030 رجوع شود. این رساله با مبدأ و معاد ملاصدرا چاپ شده است.
7. اسئلة مظفّر حسین القاسانى واجوبتها: نسخه آن در کتابخانه مرکزى دانشگاه موجود است. به فهرست ج3, ص179 ش10/1030 رجوع شود.
8. اسئلة النصیریة واجوبتها= جوابات المسائل النصیریة= الاجوبة عن الاسئلة النصیریة: در ذریعه (2/93 و 5/203) یاد شده و نسخه آن در کتابخانه مرکزى دانشگاه و کتابخانه آستان قدس رضوى موجود است و با شرح هدایه و مبدأ و معاد ملاصدرا چاپ شده است.
9. اکسیر العارفین فى معرفة طریق الحق والیقین: در ذریعه (2/279) یاد شده و نسخه هاى متعدد آن در کتابخانه آستان قدس رضوى, مرعشى, مجلس, دانشگاه موجود است و با تعدادى از رسائل ملاصدرا چاپ شده که به رسائل ملاصدرا معروف است.
10. الالواح العمادیة: این رساله در کتاب الفیلسوف الفارسى ص21 یاد شده, و نیاز به بررسى دارد.
11. الامامة: در ذریعه یاد شده و شاید همان رساله (الامانة) باشد و در هر صورت در اینکه ملاصدرا رساله اى در این موضوع داشته باشد, تردید شده است.
12. الامانة: در کشف الحجب (ص238) گوید: (ذکر فیها أنّ فى الانسان شیئاً ملکوتیاً و أمراً ربّانیاً… وتلک الخاصیة هى الامانة). نسخه اى از آن در کتابخانه دانشگاه با شماره 5/3901 موجود است.
13. بدء وجود الانسان= جوابات المسائل فى بدء وجود الانسان= رسالة فی… در ذریعه(3/51 و 5/215 و 11/127) یاد شده. این رساله را علامه طباطبائى از ملاصدرا دانسته, اما آقاى دانش پژوه و آقاى آشتیانى در نسبت این رساله به ملاصدرا اظهار تردید کرده اند.
14. التصور والتصدیق: در ذریعه (4/198) یاد شده است. نسخه آن در کتابخانه آستان قدس موجود است و همراه با جوهر النضید علامه حلى چاپ شده است.
15. تفسیر سوره حمد.
16. تفسیر سوره بقره (ناتمام).
17. تفسیر آیةالکرسى.
18. تفسیر آیه نور.
19. تفسیر سوره سجده.
20. تفسیر سوره یس.
21. تفسیر سوره حدید.
22. تفسیر سوره واقعه.
23. تفسیر سوره جمعه.
24. تفسیر سوره زلزال.
25. تفسیر سوره ضحى.
26. تفسیر سوره طارق.
27. تفسیر سوره اعلى.
28. تفسیر آیه وترى الجبال تحسبها….
از شماره پانزده تا بیست و هشت در ذریعه و مصادر دیگر یاد شده و مجموعاً در یک جلد چاپ سنگى و هفت جلد چاپ حروفى شده و نیز بخش هایى از این مجموعه چاپ جداگانه دارد.
در کتاب ابوعبدالله زنجانى ص21 آمده است: (نسخه تفسیر آیه نور به خط مؤلف در شیراز در کتابخانه ذوالریاستین و نسخه تفسیر سوره واقعه به خط مؤلف در کتابخانه صاحب روضات الجنات بوده است).
در مقاله علامه طباطبائى آمده:( تفسیر آیه شریفه و ترى الجبال… به صدرالمتألهین نسبت داده شده که نظر به سنخ مطالبى که در آن است, صحّت نسبت محل تأمّل است).
نسخه هاى این تفاسیر در کتابخانه آستان قدس, وزیرى یزد, دانشگاه تهران, دانشکده الهیات مشهد, مجلس, مرعشى و غیره موجود است.
در شرح اصول کافى ج3, ص116 فرمود:( اول سوره اى که تفسیر آن را نوشتم سوره حدید است).
و نیز در شرح اصول کافى ج3, ص311 تفسیر آیةالکرسى خود را یاد کرده است.
29. الجبر والتفویض= نفى الجبر والتفویض: این رساله در ذریعه (5/84 و 24/268) یاد شده و نسخه آن در کتابخانه آستان قدس و کتابخانه آیةاللّه مرعشى موجود است و چاپ شده است.
30. جوابات المسائل العویصة: در ذریعه (5/228) یاد شده و نیاز به بررسى دارد.
31. الحاشیة على التجرید: در ذریعه (6/32 ) یاد شده و علامه طهرانى فرموده است: (نسخه آن در کتابخانه سبط حجةالاسلام شفتى بوده است). نگارنده این رساله را محتاج بررسى مى داند.
32. الحاشیة على تفسیر البیضاوى= حاشیه بر انوار التنزیل: در ذریعه (6/43) یاد و فرموده است: (نسخه اى از آن در فهرست کتابخانه خدیویه مصر معرفى شده است).
33. الحاشیه على الرواشح السماویة للمحقق الداماد: در ذریعه (6/90) یاد شده و به گفته زنجانى در الفیلسوف الفارسى الکبیر (ص22 ) نسخه اى از آن به خط مؤلف نزد صاحب روضات بوده است.
34. الحاشیة على شرح اللمعة: در ذریعه (6/91 و 96) و در کشف الحجب (ص175 ) یاد شده. استاد آشتیانى فرموده اند این حاشیه از آقا میرزا ابراهیم پسر صدرالمتألهین است.
35. الحاشیة على شرح التجرید و حاشیة الخفرى علیه: در ذریعه (6/64 و 116) و کشف الحجب (ص178) یاد شده و علامه طهرانى فرموده است: (ظاهراً این حاشیه از پسر ملاصدرا است). در کتابخانه مرعشى چند نسخه از آن هست, و در فهرست کتابخانه مرعشى هم از پسر ملاصدرا دانسته شده است. و اینکه در تفسیر ملاصدرا (1/56) آمده است: (ولهذا الکلام زیادة تحقیق مذکورة فی حواشى التجرید) دلیل نیست که ملاصدرا حاشیه تجرید یا شرح تجرید داشته است.
36. الحاشیة على شرح حکمة الاشراق…: در ذریعه (6/121) و کشف الحجب(ص 179) یاد, و با شرح حکمة الاشراق چاپ شده است. در مقاله علامه طباطبایى با اینکه حاشیه شرح حکمة الاشراق در تألیفات ملاصدرا یاد شده, در پایانش فرموده اند:( و دو کتاب دیگر نیز به نام حاشیه بر شفا و شرح حکمة الاشراق به وى نسبت داده شده… صحت نسبت محل کلام است). شاید دو حاشیه به نظر ایشان رسیده بوده است.
37. الحاشیة على الشفا= شرح الشفا: در ذریعه (6/143 و 13/335) و کشف الحجب (ص182 ) یاد شده و نسخه آن در کتابخانه آستان قدس و دانشگاه تهران و مرعشى موجود است و با اصل شفا چاپ شده است.
در ذریعه( 6/141) حاشیه دیگرى بر شفا از پسر ملاصدرا یاد شده است.
در ذیل شماره 36 گذشت که علامه طباطبایى در نسبت حاشیه شفا به ملاصدرا تردید کرده اند. البته خود ایشان حاشیه الهیات شفا را از تألیفات ملاصدرا دانسته اند. پس حتماً دو حاشیه مورد نظر ایشان بوده است.
38. الحاشیة على القبسات: در ذریعه( 17/32 ) یاد شده و نیاز به بررسى دارد.
39. حدوث العالم: در ذریعه (6/295) یاد شده است. نسخه به خط مؤلف در کتابخانه مرکزى دانشگاه تهران, و چند نسخه دیگر آن در همان کتابخانه و کتابخانه آستان قدس و کتابخانه مرعشى موجود است و همراه چند رساله دیگر ملاصدرا چاپ شده است.
40. الحرکة الجوهریة= رسالة فی…: در کتاب الفیلسوف الفارسى الکبیر (ص20) یاد شده و نیاز به بررسى دارد.
41. حشر الاشیاء= حشر العوالم: در ذریعه (7/22) یاد شده و با چند رساله دیگر مؤلف و نیز با مبدأ و معاد مؤلف چاپ شده است.
در نوشته آقاى دانش پژوه و به پیروى از ایشان در برخى نوشته هاى دیگر این رساله با رساله طرح الکونین یکى دانسته شده است, امّا این طور نیست و سرآغاز رساله حشر الاشیاء که چاپ شده با سرآغاز رساله طرح الکونین که در ذریعه یاد شده یکى نیست و همین طور محتواى دو رساله.
علامه طباطبایى در مقاله خود, رساله در حشر را با رساله طرح الکونین جدا از هم ذکر کرده اند.
42. حقیقة الکفر والایمان= الکفر والایمان: نسخه آن در کتابخانه مرعشى موجود است و در فهرست آنجا 19/385 یاد شده است.
43. الحکمة العرشیة= العرشیة: در ذریعه( 7/58 و 6/149 و 13/368 و 15/244) یاد و مکرر چاپ شده و نسخه آن در کتابخانه آستان قدس و مرعشى و دانشگاه تهران و وزیرى یزد موجود است.
44. حلّ الاشکالات الفلکیة= حلّ المشکلات الفلکیة: در کتاب الفیلسوف الفارسى (ص20) یاد شده و نیاز به بررسى دارد.
45. حلّ شبهة الجذر الاصم: نسخه آن در کتابخانه مرکزى دانشگاه تهران با شماره 16 و 18/1257 موجود است.
گفته شده تحریر نسخه اى از آن مربوط به پیش از تولد ملاصدرا است, پس از ملاصدرا نیست. در عین حال نیاز به بررسى دارد.
46. خلق الاعمال: در ذریعه( 7/243 ) و کشف الحجب (ص261) یاد و مکرر چاپ شده است. نسخه هاى آن در کتابخانه مرکزى دانشگاه و کتابخانه مرعشى موجود است. شاید با رساله (الجبر والتفویض) یکى باشد. باید نسخه ها با هم تطبیق گردد.
47. دفع شبهه ابن کمونه: در ذریعه (8/229 ) یاد و گفته شده نسخه آن در کتابخانه خوانسارى در نجف بوده است.
48. دیباجة عرش التقدیس للمحقق الداماد: نسخه اى از آن در کتابخانه مرکزى دانشگاه است. به مقاله آقاى دانش پژوه در یادنامه ملاصدرا رجوع شود.
49. دیوان ملاصدرا= اشعار…: نسخه اى از دیوان ملاصدرا که گردآورنده آن فیض کاشانى است به خط او در کرمانشاه موجود بوده است. در پایان رساله سه اصل هم اشعارى از ملاصدرا چاپ شده است. رجوع کنید به ذریعه 9/600 و 19/171 و 207 و نسخه شماره 2/849 کتابخانه مرکزى دانشگاه.
50. ردّ قول الرازى فى إثبات الفاعل المختار: در اعلام الشیعة قرن یازدهم, (ص291) یاد شده. نیاز به بررسى دارد.
51. الرسائل العرشیة: در ذریعه (10/249) یاد شده, و فرموده اند:( نسخه آن با عرشیه [ملاصدرا] در کتابخانه راجه فیض آباد هند بوده است). نیاز به بررسى دارد.
52. رسالة فى آداب البحث و المناظرة= آداب البحث: در ذریعه (ج11, ص4) یاد شده و گفته اند نسخه آن در کتابخانه (قولة) هست. به فهرست آن کتابخانه (2/313 )رجوع شود. این رساله هم نیاز به بررسى دارد.
53. رسالة فى التشخص= التشخّص: با چند رساله دیگر ملاصدرا چاپ شده است. در ذریعه (11/147) یاد شده و نسخه آن در کتابخانه مرعشى, ش7577 و کتابخانه مرکزى دانشگاه ,ش3638 و 3/2608 موجود است.
54. الزمان= مقالة فى الزمان: در کتابخانه مرکزى دانشگاه, ش2788 موجود است و گفته شده است شاید از ملاصدرا باشد. باید اصل نسخه دیده و بررسى شود.
55. سرّ النقطة= الرسالة القدسیة فى اسرار النقطة الحسیّة: با مبدأ و معاد ملاصدرا چاپ شده است. نسخه آن گویا در کتابخانه آستان قدس باشد. در ذریعه (12/170) یاد شده و علامه طباطبایى و برخى دیگر از اساتید در نسبت این رساله به ملاصدرا تردید کرده اند.
56. سریان الوجود= رسالة فى المعیّة= المعیّة: در ذریعه (12/178 و 21/288) یاد شده است. نسخه آن در کتابخانه مرکزى دانشگاه, ش4/2608 و 7/3238 و کتابخانه مجلس و آستان قدس موجود است و استاد آشتیانى فرموده اند:( نسبت این رساله به فیض کاشانى صحیح نیست و معلوم مى شود ملاصدرا در جوانى که قائل به اصالت ماهیت بوده این رساله را نوشته است).
در ذریعه آمده: (کتب على نسخه منه انه لملاصدرا). همراه با چند رساله یگر ملاصدرا چاپ شده است.
57. سه اصل= سه فصل: در ذریعه (12/261 و 263) یاد شده و نسخه آن در کتابخانه آستان قدس و مجلس و در کتابخانه مدرس رضوى و کتابخانه شیخ جعفر سلطان العلماء در طهران بوده است و نسخه اى از آن هم در موزه بریتانیا است. این کتاب چاپ شده است و تنها این کتاب و دیوان اشعار و مثنوى ملاصدرا و برخى نامه هاى او به زبان فارسى است.
58. شرح اصول کافى: پایان تألیف بخشى از آن سال 1044 است. در سال 1282 چاپ شده و چاپ جدید آن در 4 جلد است که سه جلد آن منتشر شده است. نسخه نیمه اوّل این کتاب به خط مؤلف در کتابخانه آیةاللّه مرعشى موجود است. نسخه هاى متعددى نیز در کتابخانه هاى آستان قدس, مرعشى, وزیرى یزد, دانشکده ادبیات, مجلس و غیره موجود است. در ذریعه (13/99 و 154) یاد و نسخه هایى از آن معرفى شده است.
59. شرح حدیث الناس نیام فاذا ماتوا انتبهوا= رساله در…: در مقاله علامه طباطبایى در یادنامه ملاصدرا یاد شده است.
60. شرح حدیث فضل العالم: در ذریعه (13/25) یاد شده و نسخه آن ضمیمه اکمال الدین صدوق در کتابخانه آستان قدس رضوى است. شاید قطعه اى از شرح کافى باشد. باید بررسى شود.
61. شرح حدیث ما امر یختلف…: در ذریعه (13/206) یاد شده است. نسخه آن ضمیمه اکمال الدین صدوق در کتابخانه آستان قدس رضوى است. نیاز به بررسى دارد. شاید قطعه اى از شرح کافى باشد.
62. شرح حدیث مابین قبرى و منبرى روضة…: در ذریعه( 13/206 )و کشف الحجب (ص285) یاد شده و مؤلف کشف الحجب احتمال داده است که از ملاصدرا باشد. نیاز به بررسى دارد.
63. شرح حدیث کنت کنزاً مخفیّاً: نسخه آن در کتابخانه مرکزى دانشگاه, ش9/2830 موجود است.
64. شرح رسالة الاکسیر فى الکیمیا: در ذریعه (13/284 ) یاد شده است. نیاز به بررسى دارد.
65. شرح النجاة: در ذریعه (14/100 و 24/56) یاد شده و دو نسخه از آن معرفى شده است.
66. شرح الهدایة الاثیریة: مکرر چاپ شده است. نسخه به خط مؤلف آن در کتابخانه مرکزى دانشگاه تهران موجود است. در ذریعه( 6/138 و 14/175 و 20/6) یاد شده و نسخه آن در کتابخانه آستان قدس, مرعشى, مجلس, وزیرى, دانشگاه تهران و کتابخانه امیرالمؤمنین نجف و غیره موجود است.
67. الشواهد الربوبیه: شامل فهرست مسائل فلسفى است. در فهرست کتابخانه سپهسالار (شهید مطهرى) به ش5/6319 یاد شده است. نیاز به بررسى دارد که آیا همان کتاب معروف ملاصدرا است یا نه. چون آن هم مسائل فلسفى را دارد, اما نه اینکه فهرست مسائل فلسفى باشد. آقاى دانش پژوه در مقاله خود در یادنامه ملاصدرا گفته اند دو کتاب است.
68. الشواهد الربوبیّة: در ذریعه( 6/144 و 14/243 ) یاد, و مکرر چاپ شده است. نسخه هاى خطى آن در کتابخانه هاى آستان قدس, مجلس, مرعشى, دانشگاه, وزیرى و غیره موجود است.
69. طرح الکونین: در ذریعه (15/160) یاد شده و غیر از رساله حشر الاشیاء است که پیشتر یاد شده و دومى همراه چند رساله وى چاپ شده است. در اسفار (ج1, ص47) با نام طرح الکونین یاد شده است.
70. العروة الوثقى= تفسیر آیةالکرسى: به زبان فارسى است و در ذریعه (15/252) یاد شده است. اما در فهرست مرعشى (ج16, ص31 ) از پسر ملاصدرا دانسته شده است. در عین حال جاى بررسى دارد.
71. العلم الالهى وتحقیق موضوعه= رسالة فى العلم الالهى: در ذریعه (15/318 ) و کشف الحجب(ص247 ) یاد شده است. نیاز به بررسى دارد.
72. الفلسفة الاولى: در اعلام الشیعة قرن یازدهم, ص291 یاد شده و نیاز به بررسى دارد.
73. فهم متشابه القرآن: در ذریعه (16/400) یاد شده است. شاید با متشابه القرآن که پس از این ذکر مى شود یکى باشد.
74. القضاء والقدر: در ذریعه (17/49 و 147) یاد و همراه با چند رساله ملاصدرا چاپ شده است. نسخه آن در کتابخانه مرعشى, ش1430 و 1999 و کتابخانه مرکزى دانشگاه, ش1/2812 و 4/2812 و 30/318 و 7/2068 و 5/849 و در مجلس, ش3976 یا 3076 و در کتابخانه مدرسه سپهسالار (شهید مطهرى) ش6527 با حاشیه نورى موجود است.
باید دید نسخه ش1 و 4 با مجموعه 2812 کتابخانه دانشگاه چه فرقى دارد.
* القواعد الملکوتیّة: در ذریعه (17/191) یاد شده, و در کتاب الفیلسوف الفارسى ص20 با رساله مسائل قدسیه یکى دانسته شده است. از آغاز رساله مسائل قدسیه برمى آید که نام دیگرش قواعد ملکوتیه است.
75. کسر اصنام الجاهلیة: در ذریعه( 17/293 ) یاد شده و نسخه آن در کتابخانه مرعشى, ش880 موجود است . در سال 1340 شمسى چاپ شده و تاریخ تألیف آن 1027 مى باشد.
76. اللمعات المشرقیة: در ذریعه (18/346) یاد شده است. نسخه اى از آن نزد میرزا طاهر تنکابنى بوده است و از روى آن نسخه دیگرى نوشته شده است. در نسبت این رساله به ملاصدرا تردید شده است, اما آقاى آشتیانى فرموده اند جاى شک نیست و نام آن هم التنقیة نیست.
77. لمیّة اختصاص المنطقة بموضع معیّن فى الفلک= مقالة فی…: نسخه آن ضمیمه شفا در کتابخانه آستان قدس موجود است; به فهرست آنجا 4/201 رجوع شود.
78. المبدء والمعاد: اگر اشتباه نکنم نسخه اصل آن در شیراز موجود است. در ذریعه (6/190 و 19/52) یادشده, و نسخه به خط ملا عبدالرزاق لاهیجى در کتابخانه علامه طباطبایى در قم بوده, مکرر چاپ شده, و نسخه هایى از آن در کتابخانه آستان قدس, دانشگاه تهران, وزیرى یزد و غیره موجود است.
79. متشابه القرآن: در ذریعه( 19/62) یاد, و چاپ شده و نسخه آن در کتابخانه مشکاة و سید نصرالله تقوى بوده و در کتابخانه مرعشى, ش7577 و دانشگاه ش4/870 و 7/2638 و 3/2273 موجود است.
80. مثنوى: در ذریعه (19/207 و 171 و 22/373 ) یاد شده است. منتخب آن چاپ شده است و باید دید جزء دیوان اوست یا نه. به نسخه شماره 2/849 کتابخانه مرکزى دانشگاه تهران رجوع شود.
81. المزاج: نسخه آن در فهرست کتابخانه آستان قدس 4/143 یاد شده است و در استناد این رساله به ملاصدرا تردید است.
82. المسائل المتفرقات= رسالة فی…: در ذریعه (20/365) یاد شده است. نیاز به بررسى دارد.
83. المسائل القدسیة: در ذریعه (20/362) یاد و چاپ شده است.
ابوعبدالله زنجانى در کتاب خود( ص20) و نیز استاد آشتیانى, این رساله را با قواعد ملکوتیه یکى دانسته اند و همین طور است.
84. المشاعر: در ذریعه (6/200 و 14/65 و 15/121 و 21/38 و 25/288) یاد, و مکرر چاپ شده است. نسخه هاى متعدد آن در کتابخانه هاى آستان قدس, مجلس, مرعشى, دانشکده حقوق, دانشگاه تهران و وزیرى یزد و غیره موجود است.
* المطالع والاشراقات: در فهرست مرعشى ج2, ص107 و ج20, ص91 یاد شده است و گفته شده همان تفسیر سوره جمعه ملاصدرا است.
85. المظاهر الالهیّة: در ذریعه (21/162 ) یاد و مکرر چاپ شده است. نسخه آن در کتابخانه آستان قدس و دانشگاه تهران موجود است.
86. المعاد الجسمانى= زاد المسافر: نسخه آن در کتابخانه آستان قدس, کتابخانه الهیات مشهد موجود و چاپ شده است.
87. معانى الفاظ القرآن: نسخه آن به شماره 3638 در کتابخانه مرکزى دانشگاه هست و گفته شده شاید از ملاصدرا باشد.
88. مفتاح الغیب= احدیّة الغیب: در ذریعه (21/337 ) یاد و گفته شده با تمهید ترکه اى چاپ شده است.
89. مفاتیح الغیب: در ذریعه (21/305) یاد, و با شرح اصول کافى در سال 1282 چاپ شده است. نسخه هاى متعددى از آن در کتابخانه مرکزى دانشگاه, آستان قدس, مجلس, وزیرى و گوهرشاد و الهیات مشهد و غیره موجود است.
90. نامه ملاصدرا به میرداماد: در مجله راهنماى کتاب (5/757 ) چاپ شده است.
91. نامه ملاصدرا به میرداماد: در پایان شرح حال ملاصدرا تألیف آقاى آشتیانى چاپ شده است.
92. نامه دیگر ملاصدرا به میرداماد: در فهرست رضوى 4/109 (ضمیمه نسخه ش590) یاد شده است.
93. نامه دیگرى که در مجله دانشکده ادبیات شماره 17 ذکر شده است. باید بررسى شود که با نامه هاى دیگر فرق دارد یا نه.
94و95. دو نامه دیگر که در فرهنگ ایران زمین ج13, ص84 چاپ شده است.
96. الواردات القلبیة= الشبیحات القلبیة: در ذریعه (25/10) یاد, و مکرر چاپ شده است. نسخه هاى آن در کتابخانه هاى مرعشى, آستان قدس, مجلس, دانشگاه تهران, دانشکده حقوق و غیره موجود است.
97. الهدایة فى الحکمة: در ذریعه (25/165) یاد شده و نیاز به بررسى دارد.
98. الوجود: نسخه آن در کتابخانه دانشکده حقوق هست. به فهرست آنجا ص500 رجوع شود.
پس از تنظیم این فهرست به نظر رسید که:
حضرت آقاى دکتر یزدى مطلق (فاضل) در مقاله اى که از ایشان در مجله خردنامه صدرا شماره دوم چاپ شده نسخه هاى این رساله ها را نیز یاد کرده اند:
99. تحقیق فى لفظ الله: کتابخانه آستان قدس.
100. رساله در حکمت: کتابخانه آستان قدس. احتمال دارد از ملاصدرا باشد.
101. خلق الاسماء: کتابخانه ملک. نیاز به بررسى دارد.
102. اجوبةالمسائل الحکمة: کتابخانه ملک. شاید یکى از همان (اجوبة المسائل)هایى باشد که پیش تر یاد شد, یا همان که آقاى آشتیانى تحقیق و چاپ کرده اند.
آقاى دانش پژوه در مقاله خود در یادنامه ملاصدرا این رساله ها را نیز به عنوان (منحول و مشکوک) یاد کرده اند.
103. اثبات الواجب: گفته اند باید از صدرالدین دشتکى باشد.
104. رسالة فى بحث المغالطات.
105. تجرید مقالات ارسطو.
106. رسالة فى رموز القران.
107. رسالة فى الفوائد.
108. رسالة فى المباحث الاعتقادیة.
109. استاد معظم حضرت آقاى آشتیانى رساله اى به نام: اجوبة مسائل بعض الخلان از ملاصدرا تحقیق و چاپ کرده اند که غیر از چند اجوبة المسائل دیگر است که پیشتر یاد شد.
حضرت آقاى بیدار نیز در مقدمه تفسیر ملاصدرا به آنچه ذکر شد افزوده اند:
110. ایقاظ النائمین: دو نسخه از این رساله یافت و براساس آن چاپ شده است.
111. شرح حدیث خلق الارواح قبل الاجساد بالفى عام أو اربعة آلاف: این رساله در تفسیر ملاصدرا ج2, ص243 یاد شده است.
در اینجا لازم است یادآورى شود که عمده تألیفات ملاصدرا شناخته شده است و آنچه از این تفحص و تتبع ها به دست مى آید نوشتارهاى کوتاهى است که نسخه هاى آن معروف و فراوان نبوده است و ممکن است به نظر برخى ها ارزش چندانى هم نداشته باشد. امّا از آنجا که از برخى از همین رساله هاى کوچک مطالبى بکر و ارزنده استفاده مى شود, بسیار مناسب است که برخى از فضلا با پیگیرى جدّى همه این رساله ها را (که گفته شده: از ملاصدرا نیست, یا مشکوک است, یا عدم انتساب آن قطعى است یا شناخته نشده و مجهول است) شناسایى و نسخه هاى آنها را تحصیل و با مقایسه و تطبیق و مطالعه اصل رساله ها وضع آنها را روشن کند. این تلاش خدمتى ارزنده به ارباب حکمت و فلسفه و حوزه هاى علمى خواهد بود.
در پایان بار دیگر از اینکه این فهرست را به صورت غیر کامل (به خاطر اینکه تکمیل آن را کار لازمى ندانستم) منتشر ساختم پوزش مى طلبم و اگر اهل فضل اشتباهاتش را تذکر دهند ممکن است در آینده از آن بهره مند شوم.1
پى نوشت ها
1. در تعداد رساله ها, تفسیر ملاصدرا سیزده عدد به حساب آمده است. اگر مجموعه تفاسیر را یک شماره حساب کنیم, از عدد فهرست ها و سایر فهرست هاى نه گانه که در آغاز مقاله یاد شد 12 شماره کم مى شود.