ابن العتایقی و شرح نهج البلاغه

کمال الدین عبدالرحمن بن محمد بن ابراهیم عتایقى حلى مشهور به ابن عتایقى, از دانشمندان بنام شیعى در قرن هشتم هجرى است.
تولد وى در روستایى به نام (عتیقه) در شرق شهر حله صورت گرفت و او به همین جهت به ابن عتایقى مشهور شد. از تاریخ ولادت وى اطلاعى در دست نیست.
تحصیلات ابن عتایقى در همان دیار نزد جمال الدین حسن بن یوسف بن مطهر حلى معروف به علامه حلى (متوفاى 726ق) و نصیرالدین على بن محمد کاشى بوده و او با فقیه مشهور شیعه شهید اول محمد بن جمال الدین مکى (متوفاى 786ق) معاصر بوده است.
او مانند استادش علامه حلى در تمام رشته هاى علمى عصر خود داراى اطلاع وسیع و تتبعى درخور توجه داشته و در اغلب آنها آثارى از خود برجاى گذاشته است.
از شاگردان ابن عتایقى سه تن را مى شناسیم بدین اسامى:
1. محمد بن جعفر نباطى.
2. سید بهاءالدین عبدالحمید نجفى صاحب کتب (السلطان المفرج)
3. شیخ على بن محمد بن محمد بن على بن رشیدالدین.
کفعمى در (جنةالامان الواقیة و جنةالایمان الباقیة) مشهور به مصباح کفعمى از ابن عتایقى به بزرگى یاد مى کند و کرامتى را از وى نقل مى نماید.
در این مقال ابتدا فهرستى از آثار شناخته شده ابن عتایقى ارائه مى گردد; پس از آن توضیحاتى پیرامون اثر شهیر وى (شرح نهج البلاغه) ذکر مى شود.
بخش اوّل آثار
چنانچه ذکر شد آثار ابن عتایقى از تنوع مطلبى در علوم رایج عصر وى برخوردار است. او اغلب آنها را در سالهاى 732 تا 788ق نگاشته و در تفسیر, حدیث, فقه, کلام, ادبیات, فلسفه و منطق, ریاضیات آثارى از خود برجاى نهاده است. از تألیفات وى تا به حال کتاب (الناسخ والمنسوخ) وى به چاپ رسیده و باقى همه به صورت خطى در گوشه کتابخانه ها بایگانى شده اند.
آثار شناخته شده وى به ترتیب حروف تهجى عبارتند از:
1. اختیار حقایق الخلل فى دقایق الحیل (پزشکى)
افندى در ریاض العلما 1/104 درباره این کتاب گوید:
(… وقد ذکره الکفعمى فى کتاب مجموعة الغرائب, ثم نسبه الیه کتاب (اختیار حقایق الخلل فى دقایق الحیل), وکان اصل هذا الکتاب من غیر هذا الشیخ وهو قد اختاره).
تمام آگاهى هاى ما از این کتاب همین اندازه است و تاکنون نسخه اى از آن شناسایى نشده است. [الذریعه 1/365, ایضاح المکنون 1/49].
2. الإرشاد فى معرفة مقادیر الابعاد (ستاره شناسى)
شرحى است از باب چهارم کتاب (التذکرة فى الهیئة) تألیف خواجه نصیرالدین طوسى (672). و مؤلف آن را در روز چهارشنبه 20 محرم 788 در نجف اشرف به پایان برده است. عبارت متن را با عنوان (قال) و شرح را با عنوان (اقول) مى آورد.
نسخه اى از آن به شماره 702 در کتابخانه آستانه مقدسه نجف اشرف موجود است. و در صفحه 59 (فهرست مخطوطات خزانة الروضة الحیدریه فى النجف الاشرف) معرفى شده است. [الذریعه 1/510]
3. الأضداد (ادبیات)
افندى در مورد آن گفته:
(ومن مؤلفاته ایضا کتاب الاعمار, نسبه الیه الکفعمى فى حواشى البلد الامین وینقل عنه. وله ایضا کتاب الاضداد فى اللغة, والظاهر انه عین سابقه).
این کتاب درباره علم لغت است.
[ریاض العلما, 3/105; الذریعه 2/214 رقم 835].
4. الأعمار (ادبیات)
این کتاب را افندى ذکر نموده و احتمال داده که با کتاب الأضداد یکسان باشد. همچنان که سابقاً نقل گردید.
[ریاض العلماء 3/105; الذریعه 2/243 قم963].
5. الإیماقى فى شرح الإیلاقى (پزشکى)
کتاب (الایلاقى) مشهور به الفصول الایلاقیه تألیف سید شرف الدین ابى عبدالله محمد فرزند یوسف ایلاقى است. او آن را از کتاب اول قانون ابن سینا که در کلیات طلب است تلخیص نموده است.
ابن عتایقى در کتاب حاضر کتاب ایلاقى را شرح نموده است. متن را با علامت (مى) و شرح را با علامت (ش) مى آورد.
آغاز کتاب: (الحمد لله حمداً یلیق بنعمه…).
نسخه اى از این شرح به خط یکى از شاگردان شارح به نام حسین بن محمد موجود است. او در آخر نسخه مى نویسد:
(ان المولى العالم الفاضل الکامل مفخر الفضل فى الزمان مسیح الدوران ظهیر الملة والدین عبدالرحمن بن العتایقى قد شرع فى الشرح فى حادیعشر ذى الحجه سنة 754 و فرغ منه فى الثامن عشر من المحرم سنة 755, کتبه العبد محبه ومعتقده حسین بن محمد).
و بر این نسخه تقریظى از محمد بن جعفر بناطى به چشم مى خورد.
[الذریعه 2/502 و 13/382; فهرست مخطوطات خزانة الروضه الحیدریه ص38 شماره (632); اعیان الشیعه 7/465; مقدمه کتاب ناسخ و منسوخ ابن العتایقى; اعیان الشیعه 7/465 و طبقات اعلام الشیعه 8/110].
6. الایضاح والتبیین فى شرح المنهاج الیقین (یا المناهج الیقین) (اعتقادات)
شرحى است بر کتاب (مناهج الیقین)1 استادش علامه حلى (726ق), شارح به شرح آن در 22 رمضان شروع و بعد از پنجاه روز در 12 ذى قعده سال 787 به پایان رسانیده است. و بعد از اتمام شرح رساله (زبده رساله علم) را که ابن میثم بحرانى از خواجه نصیر طوسى سؤال نموده, به آن ضمیمه نموده و آن را الرسالة المکملة لشرح المناهج نامیده است.
آغاز شرح: (الحمد لله المتعالى بجلال احدیته عن وصمة الکثرة والتقدیر…).
نسخه اى از این کتاب در کتابخانه آستانه مقدسه نجف اشرف به شماره 630 موجود است که در سال 879 کتابت شده است.
[الذریعه 2/503; فهرست مخطوطات خزانة الروضة الحیدریة ص37].
7. البسط والبیان فى شرح تجرید المیزان (منطق)
شرحى مزجى است بر کتاب تجرید المیزان, نسخه دستخط مؤلف در کتابخانه آستانه مقدسه نجف اشرف به شماره 712 موجود است که در سال 788 در نجف آن را به پایان رسانیده است.
[فهرست مخطوطات خزانة الروضة الحیدریة ص63].
8. تجرید النیة من الرساله الفخریه (فقه)
از (رساله فخریه) استادش علامه حلى بخش نیت عبادات را تلخیص و تحریر نموده است.
انتخاب آن در سال 753 صورت گرفته و نسخه دستخط مؤلف در کتابخانه آستانه نجف به شماره 710 موجود است.
[الذریعه 3/356; فهرست مخطوطات خزانة الروضة الحیدریة ص62].
9. التشریح (پزشکى)
نسخه از این کتاب را که به خط مولف بوده, مرحوم شیخ آغا بزرگ تهرانى در کتابخانه آستانه نجف دیده است. [الذریعه 4/184]
10. التصریح فى شرح التلویح الى اسرار التنقیح (پزشکى)
یکى از دانشمندان کتاب (قانون) ابن سینا را تلخیص نموده و به (المکنون) نامگذارى نمود. پس از آن فخرالدین خجندى (المکنون) را در کتابى به نام (تنقیح علق المکنون) خلاصه نمود. سپس خجندى دوباره آن را تلخیص نموده و نامش را (التلویح الى اسرار التنقیح) نهاد.
ابن عتایقى در کتاب حاضر, کتاب (التلویح) را شرح و تفسیر نموده است.
در کشف الظنون شرح دیگرى بر این کتاب با نام (التصریح فى شرح التلویح) نام مى برد که شارح آن لطف الله مصرى است.
از شرح ابن العتایقى که در چند جلد است, چند نسخه در کتابخانه آستانه نجف با این مشخصات وجود دارد:
ش637: جلد دوم کتاب, به خط مؤلف که در سال 774 در نجف نوشته است.
ش662: از اول و آخر نسخه اوراقى افتاده است.
ش663: جلد اول کتاب, به خط مؤلف که در اول شعبان 774 از تحریر آن فارغ شده است.
ش667: قسمتى از کتاب.
[الذریعه 4/196; فهرست مخطوطات خزانة الروضة الحیدریة ص39 و 46 و47; کشف الظنون 1/500].
11. الحدود النحویه (ادبیات)
نسخه دستخط مؤلف در کتابخانه آستانه نجف اشرف به شماره (708) موجود است و مؤلف از تألیف آن در سال 787 فارغ شده است. [فهرست مخطوطات…ص61].
12. الدر المنتخب فى لباب الادب (ادبیات)
موضوع آن علم بلاغت است. مؤلف آن را ظرف بیست روز در ماه رمضان سال 776 تألیف نموده است. [الذریعه 8/74].
13. درر النقاد فى شرح الارشاد (فقه)
شرحى است مفصل و مهم بر کتاب (ارشاد الاذهان) علامه حلى (726ق), این شرح با (قال ـ اقول) برگزار شده و در آن نقل قول هاى زیادى از شیخ طوسى و دیگران ذکر شده است. دو نسخه از این کتاب در دست است:
1. مرعشى ش8609, این نسخه جلد اول و دوم کتاب است و تا احکام نکاح را شامل است. متاسفانه از آغاز و انجام این نسخه اوراقى ساقط شده است. (فهرست مرعشى 22/184).
2. دانشگاه تهران (فهرست 7/2711).
14.الرسالة الغارقة والملحة الفائقة
پیرامون ملل و نحل و فرقه هاى اسلامى, تألیف آن در سال 778 صورت گرفته است. نسخه ناتمام دستخط مؤلف در ضمن مجموعه اى در کتابخانه آستانه مقدس نجف به شماره 741 موجود است.
[الذریعه 11/220; فهرست مخطوطات خزانة الروضة الحیدریة ص72; مقدمه ناسخ و منسوخ ابن العتایقى].
15. الرسالة المفرده فى الادویة المفردة (پزشکى)
نام داروهاى گیاهى را به ترتیب الفبایى مرتب و خاصیت هر کدام را شرح نموده است. نسخه خط مؤلف به شماره 743 در کتابخانه آستانه نجف اشرف موجود است.
[الذریعه 11/225; فهرست مخطوطات… ص73].
16. الرسالة المفیدة لکل طالب فى معرفة مقدار ابعاد الافلاک والکواکب (ستاره شناسى)
شرحى است بر بخش (مقادیر الابعاد والاجرام) کتاب (التذکرة فى الهیئة) تألیف خواجه نصیر طوسى. تألیف آن در نیمه ذیحجه سال 787 پایان یافته است.
آغاز: (الحمد لله کما یلیق بکبریائه وجلاله…).
احتمالاً این کتاب همان (الارشاد فى معرفة مقادیر الابعاد) باشد که قبلاً ذکرش گذشت.
[الذریعه 11/225].
17. زبدة رسالة العلم = الرسالة المکملة لشرح المنهاج (فلسفه)
کمال الدین ابن میثم بحرانى سؤالاتى پیرامون علم و ماهیت آن از دیدگاه فلاسفه, از خواجه نصیر طوسى مى نماید. خواجه نصیر نیز به آنها پاسخ مى دهد. ابن العتایقى از آن رساله قسمتى را, آنجا که خواجه گفته (مسألة: العلمُ على الضربین) شرح و توضیح داده است. و آنرا مکملى براى کتاب دیگر خود (الایضاح والتبیین) قرار داده و به همین جهت نام آن را (الرساله المکملة لشرح المنهاج) نیز نهاده است. تألیف این کتاب در 12 ذى قعده سال 787 صورت گرفته است. نسخه آن به خط مؤلف به ش 630 در کتابخانه آستانه نجف موجود است.
[الذریعه 2/502 و 12/28; فهرست مخطوطات… ص37].
شرح ارشاد الاذهان = درر النقاد فى شرح الارشاد
شرح اسئلة ابن میثم من نصیرالدین طوسى = زبدة رسالة العلم
شرح تجرید المیزان = البسط والبیان فى شرح تجرید المیزان
18. شرح چغمینى = شرح ملخص الهیئة (ستاره شناسى)
شرحى است بر کتاب (ملخص الهیئة) تألیف محمود بن محمد چغمینى, مؤلف این شرح را در 12 ذى حجه 787 به پایان رسانیده, سپس در تکمیل آن (الرسالة المفیدة لکل طالب) را تألیف نموده است که قبلاً ذکر شد.
[الذریعه 13/176].
19. شرح دیوان متنبى (ادبیات)
شرحى است بر دیوان ابوالطیب احمد بن حسین کوفى مشهور به متنبى (متوفاى 354), شرح آن در سال 781 پایان یافته و نسخه اى از جلد دوم آن به خط مؤلف, به شماره 681 در کتابخانه آستاه نجف اشرف موجود است.
[الذریعه 13/256; فهرست مخطوطات… ص52].
20. شرح رسالة فى الدلالة (منطق)
شرح رساله اى است در دلالت بنابر اصطلاح اهل منطق که ابى الحسن على بن محمد بندهى معروف به ابن بدیع نگاشته است.
21. شرح المنتخب القصائد العشر (ادبیات)
مؤلف از قصائد عشر معروف, ابیاتى را انتخاب و شرح نموده است.
آغاز: الحمدلله الذى جعلنا من اهل…
سلسلة فهارس المکتبات الخطیة النادرة, فهرست المخطوطات العربیة بالمکتبة الملکیة فى برلین ـ آلمان مجموعه 8ش 9144 برگ 16ـ13 ج8/106.
شرح الفصول الایلاقیه = الایماقى فى شرح الایلاقى
22. شرح قصیدة أبى دلف (ادبیات)
شرحى است بر قصیده اى که مسعر بن مهلهل خزرجى ینبوعى معروف به أبى دلف سروده است. مطلع قصیده چنین است:
جفون دمعها یجرى
لطول الصد والهجر
ابن عتایقى در این شرح بعضى لغات و مشکلات این قصیده را شرح و تفسیر نموده و در سال 763 تألیف آن را به انجام رسانیده است. نسخه دستخط مؤلف در ضمن مجموعه شماره (710) در کتابخانه آستانه نجف اشرف موجود است.
[فهرست مخطوطات… ص62].
23. شرح نهج البلاغه (ادبیات)
پیرامون این شرح جداگانه در ادامه همین مقاله بحث خواهیم کرد.
24. الشهدة فى شرح تعریب الزبدة (ستاره شناسى)
خواجه نصیرالدین طوسى کتاب (زبدة الادراک فى علم الافلاک) را به فارسى تألیف نمود. سپس نصیرالدین على بن محمد کاشى (متوفاى 755) آن را به عربى ترجمه نمود که به (تعریب الزبدة) مشهور است. ابن العتایقى در این کتاب, (تعریب الزبدة) را شرح و تفسیر نموده است و بنا به گفته صاحب ذریعه, این شرح را در 22 ذى حجه787 شروع کرده و بعد از یک سال در روز پنج شنبه 14 محرم 788 به پایان رسانیده است. اما در فهرست مخطوطات… که نسخه اى از این کتاب به خط مؤلف به شماره 688 در آن معرفى شده, تاریخ اتمام را نیمه ذى الحجه 787 ذکر نموده است.
[الذریعه 14/259; فهرست مخطوطات… ص55].
25. صفوة الصفوة للعارف فى شرح صفوة المعارف (ستاره شناسى)
(صفوة المعارف) منظومه اى است در علم ستاره شناسى, که سعد بن على حضرمى آن را سروده است. ابن العتایقى در کتاب حاضر آن را در سال 787 شرح نموده و نسخه دستخط مؤلف در ضمن مجموعه (ش708) کتابخانه آستانه نجف اشرف موجود است.
[الذریعه 15/51; فهرست مخطوطات خزانة الروضة الحیدریة ص61].
26. غرر الغرر و درر الدرر = مختصر غرر الفوائد = مختصر امالى سید مرتضى (ادبیات)
سید مرتضى علم الهدى کتابى دارد در محاضرات و ادبیات و تفسیر برخى آیات که در مجالس خود آنها را املا نموده و به نام (غرر الفوائد و درر القلائد) یا (امالى سید مرتضى) مشهور است. [الذریعه 16/42].
ابن العتایقى آن کتاب را تلخیص و تنقیح نموده و کتاب حاضر را فراهم آورده است.
آغاز کتاب: (الحمد لله الذى اکرمنا بکتابه الکریم وشرفنا بالسبع المثانى والقرآن الحکیم…).
نسخه هاى شناخته شده این کتاب عبارتند از:
1. کتابخانه حضرت آیت الله مرعشى نجفى نسخه شماره 282, از برگ (111پ) تا (168/), به خط مؤلف هر صفحه 21 سطر به قطع 26ھ18 سانتى متر. [فهرست نسخه هاى خطى کتابخانه مرعشى 1/310]
2. کتابخانه مجلس شوراى اسلامى, ش292, تحریر شده به خط نسخ, در 34 برگ, هر صفحه 26 سطر به اندازه 20ھ16 سانتى متر (فهرست مجلس 2/168).
27. القسطاس المستقیم والنهج القویم (منطق)
مباحث علم منطق را به صورت مختصر و کوتاه در یک مقدمه و سه باب شرح و توضیح داده است.
بدین ترتیب:
المقدمة: فى ذکر الرؤس الثمانیة
الباب الاول: فى المعارف والتعریف
الباب الثانى: فى الححج ومبادیها
الباب الثالث: فى کیفیة حل المغالطات
نسخه اى از آن در کتابخانه آستانه نجف اشرف به شماره 645 موجود است.
[الذریعه 17/79ـ80; فهرست مخطوطات خزانة الروضة الحیدریة ص42].
28. مجموع الغرایب (دعا)
خوانسارى در روضات الجنات ج4, ص194 آن را از تألیفات ابن عتایقى برشمرده است و به احتمال قوى مدرک وى ریاض العلماء بوده است. عبارت ریاض العلماء در این مورد چنین است:
(ویروى عن جماعه منهم الزهدرى او ابن الزهدرى و قد ذکره الکفعمى فى کتاب مجموعة الغرائب ثم نسب الیه کتاب اختیار حقائق الخلل فى دقائق الحیل) [ریاض العلماء 3/110]
پس بنا به نقل صاحب ریاض این کتاب از تألیفات کفعمى است نه ابن عتایقى.
29. المآخذ على الحاجبیه (ادبیات)
نقدى است که مؤلف در کتاب (الکافیة) ابن حاجب نوشته است. تألیف آن در سال 787 صورت گرفته, و نسخه دستخط مؤلف ضمن مجموعه شماره 116 در کتابخانه آستانه نجف اشرف موجود است.
[فهرست مخطوطات خزانة الروضة الحیدریة ص61].
30. مختصر الاوائل = الأولیات (متفرقه)
مختصرى است از جزء دوم کتاب (الاوائل) ابى هلال عسکرى, که در سال 753 آن را انجام داده است. نسخه اى از این کتاب در نزد افندى بوده و از آن چنین تعریف نموده:
(عندنا منه نسخة, وهى رسالة مختصرة فى ذکر اول وقوع اکثر الامور ومبدئها, لطیفة حسنة, وکان تاریخ اتمامه لها سنة ثلاث وخمسین وسبعمأئه)
[ریاض العلماء 3/105; الذریعه 2/481 و 20/181].
31. مختصر تفسیر على بن ابراهیم قمى (تفسیر)
تلخیص و گزیده اى است از تفسیر على بن ابراهیم قمى که در آن سند احادیث را حذف نموده و نیز مطالبى را که مربوط به عدم عصمت پیغمبران بوده انداخته است: این گزیده در اول ماه ذى حجه سال 768 به پایان رسیده است.
نسخه اى از آن در کتابخانه مرعشى به شماره 282 به خط مؤلف موجود است.2
[الذریعه 20/190; روضات الجنات 4/195; طبقات مفسرین شیعه 2/274, فهرست نسخ خطى کتابخانه حضرت آیت الله نجفى مرعشى 1/309].
32. مختصر شرح حکمة الاشراق (فلسفه)
تلخیصى است از (شرح حکمة الاشراق) قطب الدین شیرازى (متوفاى 710) که در ششم جمادى الثانى سال 756 به پایان رسیده است. شیخ آغا بزرگ نسخه دستخط مؤلف را در کتابخانه آستانه نجف اشرف رؤیت نموده, لکن این نسخه در فهرست نسخ خطى آن کتابخانه معرفى نشده است.
[الذریعه 13/211 و 20/198]
33. المعیار فى المنطق (منطق)
این کتاب را محمد بن یونس شهویهى در کتاب خود (براهین العقول) به ابن العتایقى نسبت داده, ولى از نسخ آن اطلاعى در دست نیست.
[الذریعه 21/288]
34. الناسخ والمنسوخ (علوم قرآن)
مختصرى است در بیان آیات ناسخ و منسوخ, این کتاب با تصحیح و تحقیق عبدالهادى فضلى در سال 1390 در نجف اشرف با عنوان (الناسخ والمنسوخ) در 85 صفحه به قطع وزیرى به چاپ رسیده است.
نسخ خطى آن عبارتند از:
ـ کتابخانه حضرت آیت الله نجفى مرعشى, ش2255 و شماره 9485 (فهرست 24/187).
ـ نسخه دیگرى در دانشگاه تهران ضمن مجموعه اى به خط عمادالدین بن عبدالمسیح تحریر شده در سال 917ق, موجود است.
[الذریعه 24/11ـ12; فهرست نسخ خطى کتابخانه حضرت آیت الله نجفى مرعشى 1/240; طبقات مفسران شیعه 2/274]
35. الوجیز فى تفسیر الکتاب العزیز (تفسیر)
مؤلف در شرح نهج البلاغه در پایان شرح خطبه 201 به این کتاب ارجاع داده است با این عبارت:
(وقد ذکرنا قصة ثمود فى کتاب المسمى بالوجیز فى تفسیر الکتاب العزیز) همچنین در کتاب (مختصر تفسیر على بن ابراهیم قمى) به این کتاب ارجاع داده است با این عبارت:
(وقد ذکرت فى الوجیز فى تفسیر الکتاب العزیز ماینبغى ان یطالع)3 بنابراین, سخن مرحوم ابى یوسف در فهرست سپهسالار مبنى بر اتحاد این تفسیر با کتاب مختصر تفسیر على بن ابراهیم, وجهى ندارد.
بخش دوم: شرح نهج البلاغه ابن عتایقى
ییکى از مهم ترین آثار ابن عتایقى شرح نهج البلاغه اوست. او این شرح را به عربى و در چهار جلد تألیف نموده و نسخ خطى موجود از آن بغایت کمیاب و نادر است.
ما بحث در این مورد را در چهار محور پى مى گیریم:
اول: نسخه هاى موجود از این شرح
1. نسخه هاى شناخته شده
از این شرح تا به حال سه نسخه شناسایى شده و متاسفانه سرنوشت دو نسخه از این سه نسخه, هم اکنون روشن نیست. این سه نسخه عبارتند از:
الف. نسخه مدرسه نمازى خوى
این نسخه جلد سوم شرح است و به شماره 381 در کتابخانه خطى مدرسه نمازى خوى نگهدارى مى شود. چون این نسخه به دست چند تن از کتابشناسان و تراجم نگاران شیعه رسیده و هرکدام از این نسخه در آثارشان مطالبى نقل نموده اند, ما ابتدا خصوصیات نسخه را ذکر نموده پس از آن به گفتار بزرگان درباره این نسخه مى پردازیم.
این نسخه جلد سوم شرح و از شرح خطبه134 (ومن کلام له علیه السلام وقد شاوره عمر فى الخروج الى غزوة الروم) تا کتاب 27 (ومن وصیته الى محمد بن ابى بکر حین قلده مصر) را شامل است.
تحریر نسخه در عصر مؤلف صورت گرفته و مؤلف اجازه اى به خط خود در پایان نسخه نوشته است. در پشت برگ اول نسخه چنین نوشته شده:
(الجزء الثالث من شرح نهج البلاغه, مختار من شروح اربعة شرح میثم الکبیر وشرح ابن ابى الحدید و شرح قطب الدین کیدرى و شرح القاضى عبدالجبار, تصنیف العالم العلامة عبدالرحمن بن محمد العتایقى رحمه الله علیه وعلى کافة المومنین والمومنات).
و در پایان نسخه چنین نوشته شده:
(تم المجلد الثالث بعون الله وحسن توفیقه على ید مؤلفه الفقیر الى رحمة ربه الراجى غفرانه ورضوانه عبدالرحمن بن…4 العتایقى فى مرار شعبان لسنة ثمانین وسبعمائة وصلواته… محمد المصطفى وعترته الطیبین الطاهرین… الانبیاء والمرسلین وعبادالله الصالحین… السموات والارضین ویتلوه فى الجزء… کتاب له علیه السلام جواباً لمعاویة وهو… شیخنا ومخدومنا ومفیدنا… على بن محمد بن محمد بن محمد بن على بن رشیدالدین… جمادى الاول من سنة ست وثمانین… المقدس الغروى سلام الله… على محمد وآله وسلم کثیراً کثیراً الحمد لله رب العالمین).
و در حاشیه صفحه آخر نسخه مؤلف به خط خود چنین نوشته است:
(بلغ قرائة وانهاه… وفقه الله لمراضیه وذلک فى مجالس متعددة آخرها یوم عشرین رمضان المبارک لسنة ست وثمانین وسبع مائة وکتب جامع الکتاب الفقیر الى الله تعالى عبدالرحمن بن محمد بن ابراهیم العتایقى حامداً لله ومعظماً وعلى رسوله وآله مسلماً).
این نسخه به خط نسخ نوشته شده و داراى 364 صفحه, هر صفحه شامل 28 سطر است و اندازه آن 23ھ14 سانتى متر است و از موقوفات رمضانیه سال 1230ق مرحوم شیخ الاسلام ابراهیم بن فتح لله شریف حسینى خوئى5 است و در آغاز آن وقفنامه به خط ایشان موجود است.6
اما نوشته صفحه اول این نسخه که تماماً نقل گردد, مبنى بر اینکه این شرح از چهار شرح اخذ شده, اساسى ندارد. زیرا در این شرح اصلاً نامى از قاضى عبدالجبار و شرح نهج البلاغه وى حتى در یک مورد, به چشم نمى خورد.
همچنین صاحب الذریعه در توضیح شرح نهج البلاغه ابن العتایقى گوید که افندى دو نسخه از جلد سوم شرح را روئت نموده و گویا یکى از آنها همان نسخه اى است که در نزد ابن یوسف بوده است.7
در توضیح این کلام باید گفت که مرحوم افندى تنها یک نسخه از جلد سوم این شرح را رؤیت نموده ـ که همان نسخه مدرسه نمازى خوى است ـ و تمام خصوصیاتى را که از این نسخه نقل نموده در نسخه مدرسه نمازى موجود است. این نسخه غیر از نسخه ابن یوسف شیرازى است, چون نسخه وى از آغاز و انجام افتادگى داشته, ولى نسخه خوى کامل است.
حضرت آیت الله العظمى نجفى مرعشى نیز این نسخه را ملاحظه نموده و در آغاز آن تقریظى نوشته اند.
از مطالب فوق واضح مى شود که مدرک علما در نسبت دادن شرح نهج البلاغه به قاضى عبدالجبار تنها نوشته صفحه اول نسخه مدرسه نمازى است و گفتیم که آن نوشته اساسى ندارد, زیرا در این جلد از شرح, حتى یک بار نیز نام قاضى عبدالجبار یا شرح نهج البلاغه وى وجود ندارد.
2. نسخه ابن یوسف شیرازى
این نسخه نیز جلد سوم شرح بوده و از آغاز و انجام افتادگى داشته است و از شرح خطبه 143 (الاوان الارض التى تحملکم) تا شرح کتاب25 (ومن وصیة له علیه السلام کان یکتبها لمن یستعمله على الصدقات) را شامل است.
مرحوم ابن یوسف از این نسخه در فهرست نسخ خطى کتابخانه مدرسه سپهسالار (مدرسه عالى شهید مطهرى), ج2, ص126ـ 128 و کتاب (نهج البلاغه چیست) یاد نموده, ولى از سرنوشت نسخه بعد از فوت مرحوم ابن یوسف خبرى در دست نیست.
3. نسخه کتابخانه آستانه نجف اشرف
این نسخه را شیخ آغا بزرگ تهرانى در کتابخانه مرقد منور امیرالمومنین ـ علیه السلام ـ در نجف اشرف رؤیت نموده و از آن چنین یاد مى کند:
(و اما شرحه للنهج فما وجدت منه فى الخزانة الغرویة الا مجلداً واحداً وقد کتب على ظهره تلمیذه على بن محمد بن محمد بن على بن رشیدالدین فى جمادى الاولى سنه 786 انه شیخنا ومخدومنا ومقتدانا, ولم یتیسر لى مطالعته مفصلاً).8
متاسفانه معلوم نیست که این نسخه کدامین جلد از شرح مى باشد, اما آنچه مسلم است اینکه عبارت شاگرد ابن عتایقى در پایان نسخه مدرسه نمازى نیز موجود است. پس این جلد غیر از آن جلد خواهد بود.
همچنین از سرنوشت این نسخه فعلاً خبرى در دست نیست, چون در فهرستى که بعد از ملاحظه شیخ آغا بزرگ, براى این نسخه ها توسط استاد سید احمد حسینى اشکورى تهیه گردیده, نسخه اى از این شرح به چشم نمى خورد.
پاورقی :
1. در فهرست کتب خطى کتابخانه هاى اصفهان ج1, ص95 نسخه اى از مناهج الیقین معرفى شده که حواشى به خط ابن العتایقى دارد و او این حواشى را قبل از نگاشتن شرح حاضر نگاشته است.
2. نسخه دیگرى از این کتاب به خط حسام بن ناصرالدین بن محمد علوى الدَّغفلى تحریر سه شنبه 2صفر 984 در فهرست کتب خطى کتابخانه هاى اصفهان ج1, ص115ـ123 معرفى شده است.
3. فهرست کتب خطى کتابخانه هاى اصفهان, سید محمد على روضاتى ج1, ص121.
4. محل نقطه چین ها در نسخه آسیب دیده و از بین رفته است.
5. آقا ابراهیم بن فتح الله شریف حسینى خوئى (متوفاى 1233) مشهور به شیخ الاسلام خوئى, از علماى سرشناس عصر قاجاریه در دوره سلطنت فتحعلى شاه قاجار بود. در سال 1223 از طرف همین پادشاه براى رفع اختلاف بین ایران و عثمانى راهى اسلامبول گردید. او را کتابخانه مفصل و غنى بوده که از اجدادش به وى به ارث رسیده بود و خود نیز آن را گسترش داده بود. او تمامى کتاب هایش را در ماه رمضان سال 1230 وقف دو پسرش و پسرخواهرش نموده که به موقوفات رمضانیه مشهورند. قسمتى از این کتابخانه بعدها بر اثر حوادث گوناگون از بین رفته است, امّا تعداد صد و بیست و پنج نسخه از کتاب هاى آن به کتابخانه مدرسه نمازى خوى منتقل شده که همه نفیس و منحصرند و در فهرست نسخ خطى آن مدرسه که در دست انتشار است به تفصیل معرفى شده اند. این شرح نهج البلاغه یکى از نسخه هاى مذکور است. براى اطلاع از شرح حال شیخ الاسلام خوئى و خاندانش به کتاب سیماى خوى ص148ـ152 مراجعه شود.
6. ریاض العلماء, ج3, ص106.
7. الذریعه, ج6, ص132ـ133.
8. همان, ج14, ص132 .