چند کتاب درباره ادیان

 
آگاهى از نتیجه تحقیقات دانشمندان متخصص در ادیان براى پژوهشگران فرهنگ ادیان, بررسیهاى تطبیقى ادیان و آشنایى با مسائل ادیان دیگر, که احیاناً به تقریب بین ادیان خواهد انجامید, امروزه ضرورتى است غیر قابل انکار. دسترسى فارسى زبانان و اعراب به این تحقیقات به علل زیر مشکلاتى در بر دارد: نخست اینکه تحقیق درباره این مسائل نیازمند اطلاع از تاریخ این ادیان و زمینه هاى فرهنگى ـ تاریخى آن و در نتیجه آگاهى به چند زبان دارد که همه گاه میسر نیست. دو دیگر اینکه این کتابها معمولاً براى پژوهشگران ویژه اى تهیه شده, تعداد آن معمولاً اندک و جز در پاره اى کتابخانه هاى تخصصى و اختصاصى به دست نمى آید و در همه کتابفروشیها موجود نیست. سه دیگر آنکه براى تحقیق وافى در این زمینه سالها کار و کوشش و مراجعه به کتب کهن و مهجور لازم است که در دنیاى پرجوش و خروش فعلى و غم معیشت و نبودن حامى معتبر براى همه کس میسر نیست. لاجرم براى پیشبرد کارها در این زمینه باید از نتیجه تحقیقات دیگران استفاده کرد. در این مورد لازم به تذکر است که قبل از دست زدن به این کار باید نخست اعتبار علمى و تحقیقى نویسنده و بیطرفى پژوهشى نویسنده ثابت گردد و نباید شیفته عناوین و القاب شد و هر کارى را بنیاد آگاهى قرار داد.
نگارنده در چند سال گذشته ضمن تحقیقات ویژه خود به پاره اى کتب برخورده است که مختصرى از آنها را براى آگاهى طلاب علوم دینى عرضه مى دارد. شک نیست که تصمیم گیرى درباره استفاده از آنها و احیاناً ترجمه آنها به زبان فارسى باید با رهنمود علماى اعلام و محققین صورت گیرد و به جمیع جوانب امر توجه کافى مبذول گردد. اینک خلاصه کوتاهى در معرفى پاره اى کتابها:
1. عیسى علیه السلام در اسلام: نوشته محمد عطا الرّحیم
JESUS, A Prophet of Islam
By: Muhammad At ur-Rahim
Published by: Begum Aisha Bawany Waqf
P.O. Box No.4178, Karachi- 2(Pakistan)
Date of Publication 1980
تحقیق مفصل و معتبرى است که به قول نویسنده سى سال صرف آن شده است. نحوه تحقیق علمى است و از نوشته هاى بسیار قدیمى آباى کلیسا و الواح مکشوفه در بحرالمیت و تواریخ قدیمى کلیسایى و نوشته هاى معتبر دانشمندان کلیسایى و تاریخ و غیره استفاده بسیار شده است. تحریر انگلیسى کتاب حاکى از تبحّر نویسنده در این زبان دارد. افسوس که ظاهراً در تعداد کمى چاپ شده و شاید جز مسلمانان مقیم انگلستان و معدودى محقق کسى از آن آگاه نشده باشد. هزینه چاپ بر عهده (موقوفات بیگم عایشه بوانى) بوده است و آقاى آندرو واگلاس همیلتون, که ظاهراً از مسلمانان انگلستان است, مقدمه بسیار خوبى بر آن نوشته است. پاره اى از نکات جالب این کتاب: قبول وحدانیت بارى تعالى توسط مسیحیان تا حدود سال 250 میلادى و سپس افزودن نخست کلمه (رب) پس از (اله, قادر متعال) و تأثیر خدایان متعدد یونانى و فلسفه یونانى بر آن و نفوذ امپراتوران رومى و بالاخره رواج (تثلیث) از سال 350 است. حتى در این مرحله نیز مؤلف به اعتراض (آریوس) از رهبران کلیساى افریقایى اشاره کرده و معتقد است که قبول اسلام توسط مسیحیان افریقاى شمالى و آسیاى غربى متأثر از قبول اصل توحید در این جوامع بوده است.
تحقیق درباره حیات جسمى عیسى(ع) و اینکه وى از طبقه (احناف) آیین یهود بوده است و این احناف با تحریفاتى که درباره تعلیمات موسى(ع) رایج شده بود مخالفت داشته اند, بحث جالب دیگرى از این کتاب است. تحقیق درباره تاریخ تألیف اناجیل اربعه و فاصله آنها با زمان حیات حضرت عیسى(ع). انجیل مرقس در سالهاى 75ـ60 میلادى نوشته شده و او خواهرزاده قدیس (بارتاباس) بوده است (که در انجیل متروک و مهجور او صحبت از (احمد) مى شود). انجیل توما مدتى بعد و براساس همان انجیل نخست. (متى) عامل خراج بوده است و همیشه در سفرهاى عیسى(ع) همراه او نبوده است و انجیل یحیى در حدود سال 100 میلادى نوشته شده است (و این یحیى را نباید با یحیى حوارى اشتباه گرفت.) تشابه اسناد قدیمى مسیحى با آیات قرآن گهگاه گوشزد شده است و درباره انجیل (برناباس) بحث مفصلى شده و اندیشه توحیدى قدیمى و جدید در آیین مسیحیت و وضع امروزه مسیحیان و مقام عیسى(ع) در قرآن و حدیث مورد بررسى قرار گرفته است.
2. مؤلف عهد عتیق کیست؟
Who wrote the Bible?
By: Professor Richard Elliott Friedman
Published by: Jonathan Cape, London
Date of Publication: 1988
طرز چاپ و انتشار و تبلیغ درباره این کتاب درست نقطه مقابل کتاب بالاست. این کتاب بر روى کاغذ بسیار مرغوب و با بهترین اسلوب اروپایى چاپ شده است. برخلاف کتاب اول که با چاپ ساده و جلد مقوایى ساده و طرح ساده تر. این کتاب که در 299 صفحه چاپ شده است از آغاز مورد بررسى و نقد گسترده استادان کرسیهاى عهد عتیق در دانشگاههاى مختلف قرار گرفته و بر رونق و اشتهار و فروش آن, حتى براى خوانندگان غیر متخصص, افزوده و در بیشتر کتابفروشیهاى معتبر یافت مى شود. براى نمونه پرفسور فرانک مورکراس, استاد مطالعات عبرى دانشگاه هاروارد, پرفسور دیوید نوئلى فریدسن, استاد مطالعات عهد عتیق دانشگاه میشیگان و پرفسور ابراهام حکمت, استاد عهد عتیق دانشگاه عبرى قدس (اورشلیم) نقدهاى گرانقدرى نوشته آند.
پرفسور فریدمن, مؤلف کتاب, استاد مطالعه تطبیقى ادیان در دانشگاه کالیفرنیا مى باشد. وى معتقد است که عهد عتیق علاوه بر جنبه هاى دینى, متضمن نکات تاریخى, لغوى, جغرافیایى است و در نتیجه, تحقیق درباره نویسندگان آن, نکات مورد نظر در رشته هاى مزبور را نیز روشن مى سازد. وى در این کتاب بسیارى از منقولات سنتى در این زمینه را با دید انتقادى مورد نظر قرار داده و با عرضه چند نقشه مختلف درباره محل اسباط در سرزمین فلسطین و اشاره به ظرایف لغوى و زبان شناسى عبرى و سایر زبانها, و نیز با توجه به رقابتهاى مذاهب مختلف در داخل آیین یهود و برداشتهاى آنها از وقایع تاریخى, نویسندگان مختلف بخشهاى گوناگون این کتاب مقدس, از جمله (کتب خمسه) منسوب به حضرت موسى(ع) را معرفى و علت برداشتهاى مختلف ـ و گاهى متضاد ـ این کتاب را روشن نموده است.
این کتاب شبیه است به تحقیق بزرگان عالیمقدار اسلام و خاصه شیعه درباره حدیث و نقد صحاح سته و پاره اى احادیث مجعول و علت جعل آنها و گمراهى حاصله از آنها. نهایت اینکه با توجه به طبع کتاب عهد عتیق و قدمت آن در این مورد, تحقیق بیشتر متوجه است به متن کتاب, و نه احادیث آیین موسوى.
با اینکه کتاب به زبان فصیح, ولى ساده انگلیسى نوشته شده است, لکن چون متضمن نکات تخصصى تاریخى, دینى, زبانشناسى و غیره است, استفاده از اصل متن شاید براى کسانى که به انگلیسى آشنا هستند, یا حتى بر این زبان تسلط دارند, آسان نباشد. ترجمه این کتاب به زبان فارسى, توسط شخص یا حتى اشخاص صلاحیتدار و البته با کمک مالى موقوفات, قویاً توصیه مى شود تا طلاب علوم دینى و دیگران نه تنها با برداشتهاى یک استاد مشهور و معتبر عهد عتیق, که براى مطالعات تطبیقى ادیان ضرورى است, آشنا شوند, بلکه در مورد تحقییق نیزظرایفى را دریابند.
3. تاریخ اسلام در سیسیلى (صیقل)
A History of Islamic Sicily
By: Professor Aziz Ahmad
Published by: Edinburgh University Press, 1975
کتاب تاریخ اسلام در سیسیلى, نشریه شماره10 مجموعه (بررسیهاى اسلامى) است. این مجموعه مفید به بررسى تاریخ سرزمینهاى اسلامى به نحو فشرده و مختصر مى پردازد. تحقیق مربوط به (اسپانیاى اسلامى) که توسط سردبیر مجموعه, پرفسور مونتگمرى وات تهیه شده است قبلاً توسط نگارنده این گزارش به فارسى برگردانده شده و چاپ دوم آن توسط (نشر یلدا) به طرز مرغوبى در تهران انتشار یافته است.
تاریخ اسلام در سیسیلى توسط پرفسور عزیز احمد, استاد مطالعات اسلامى دانشگاه تورنتو, و با نفقه شوراى تحقیقاتى کانادا, انجام گرفته است. نامبرده به منابع کار خود دسترسى داشته و اگرچه کتاب و نحوه تحریر آن قدرى خشک و تقویم وار در 147 صفحه تنظیم یافته است, کتابى است بسیار مفید و معتبر و برگرداندن آن به فارسى براى استفاده طلاب علوم دینى, تاریخ و دیپلماسى بسیار ضرورى است. نهایت آنکه مترجمى باید که هم به زبان انگلیسى آشنایى کامل داشته باشد و هم دسترسى وافى و اطلاع کافى از تواریخ اسلامى عربى, تا در برگرداندن اسماء تاریخى, نامهاى اصلى اشخاص و نهادها به سیاق سنتى انجام گیرد و تاریخ اسلامى این ناحیه با به کارگیرى اسماء فرنگى قطع نشود. کتاب داراى یک نقشه و تصویر است.
چنین به نظر مى رسد که تهاجمات به این جزیره نخست از طرف حکومت شامات در زمان امویان صورت گرفت و سپس حکمرانان شمال افریقا این مهم را ـ خاصه در آغاز حکومت عباسیان ـ عهده دار شدند و فعالیتهاى شدید در این مورد با حکومت فاطمیون مصر ادامه یافته است. روى هم رفته از اواسط قرن هفتم میلادى حمله مسلمین به جزیره سیسیلى و سایر جزایر دریاى مدیترانه (بحرالروم) از سوى حکومت شام, حکومت افریقیه و حکومت اسپانیا آغاز شده و تا اواسط قرن هشتم میلادى ادامه داشته است. به نظر مى رسد که در این مدت غرض نهایى بیشتر دسترسى به غنایم و اسیران جنگى بوده است. در نیمه دوم قرن هشتم فعالیتهاى مسلمین تخفیف پذیرفته و دوباره از آغاز قرن نهم با شدت بیشتر ـ و با استفاده از ؟ بین حکمرانان بزنطیه, متمرکز در قسطنطنیه (اسلامبول بعدى) و فرمانروایان جنوب ایتالیا و سیسیلى ـ دنبال شده و رویهمرفته طى سه قرن نهم و دهم و یازدهم میلادى نه تنها این جزیره تحت حکومت مسلمین قرار داشته, بلکه گاهى از اوقات قسمت اعظم جنوب ایتالیا نیز تحت نفوذ مسلمین بوده است. آثار عظیم و تأثیر فرهنگى و حکومت مسلمین نه تنها طى این مدت بلکه قرنها پس از پایان حکومت مسلمین نیز ادامه داشته و سنت رایج در این دیار بوده است. اسناد, مدارک و مقاوله نامه ها و عهدنامه هاى این دوره و دوره اى از حکومت مسلمین بیشتر به دو زبان عربى و لاتینى یا عربى و یونانى تنظیم مى شده است. تعداد کثیر لغات عربى موجود در زبانهاى محلى این ناحیه حکایت روشنى از برترى فرهنگى آن دوره مسلمین داشته است. در بسیاى از کلیساهاى جامع این دوره و دوره هاى بعدى نوشته هاى عربى و تزئینات اسلامى بوضوح دیده مى شود. لباسهاى افراد و موسیقیدانان دربارى اصالت فرهنگ سیسیلى در این دوره را نشان مى دهد و استفاده از نقوش, حروف و عبارات عربى در البسه سلاطین و قدیسین دوره هاى بعدى بخوبى ادامه فرهنگ اسلامى در این ناحیه را نشان مى دهد.
اگر این کتاب بسیار مفید تاکنون به زبان فارسى برگردانده نشده است, ترجمه آن قویاً توصیه مى شود.
4. عهد عتیق از عربستان مى آید
The Bible Came From Arabia
By: Kamal Salibi
Published by: Jonathan Cape 1985
Price:(?) 10.95 UK
این کتاب توسط پرفسور کمال صلیبى, استاد تاریخ در دانشگاه امریکایى بیروت نوشته شده و در 223 صفحه به بهترین وجه عرضه شده است. پرفسور صلیبى به زبانهاى عربى (که زبان مادرى اوست), عبرى و انگلیسى تسلط کامل دارد و در علم جدید فقه اللغه متبحّر است.
نظریه فوق العاده برجسته و شگفت انگیز پرفسور صلیبى, که در صورت تأیید و تنفیذ کشفیات باستانشناسى در عربستان, انقلابى در تاریخ عهد عتیق و مردم شناسى زمانهاى تاریخى قوم یهود, جغرافیاى محلهاى مذکور در عهد عتیق و فواصل آنها ایجاد خواهد کرد, به طور خلاصه چنین است: (قوم قدیم یهود در منطقه عسیر, در جنوب غربى شبه جزیره عربستان, در محیطى به طول و عرض 200 کیلومتر در 600 کیلومتر زندگى مى کردند و کتاب عهد عتیق بر مبناى تاریخى ـ جغرافیایى و مردمشناسى آن دوره تنظیم شده است.)
تاکنون گمان مى رفت که محل نشو و نماى قوم یهود و فرهنگ و دین آن در منطقه فلسطین امروزى است. این کتاب این نظر را رد مى کند و در صورتى که حفاریهاى منطقه عسیر نظر پرفسور صلیبى را تأیید کند, برداشت دانشمندان درباره یکى از کهنترین ادیان و سرزمین تاریخى آنها یکسره دیگرگون خواهد شد.
داستان حصول به این نظریه را پرفسور صلیبى چنین توضیح مى دهد: (وصول به چنین نظرى اتفاقى بوده است. من درباره نامهاى غیر عربى در عربستان غربى مطالعه مى کردم که نسخه اى از مجله فهرست جغرافیایى (منتشره در سال 1977), در عربستان سعودى, به دستم افتاد. در این فهرست, نامهاى جغرافیایى را جستجو مى کردم که اندک اندک به نظرم آمد که در سرزمین عهد عتیق حرکت مى کنم. نخست درباره یافته خود تردید داشتم. مطالعه بیشتر و برخورد با سایر عوامل و نشانه ها مرا در نظر خود تأیید مى کرد, بویژه که نامهاى جدید و محیط جغرافیایى کشف شده جدید رابطه هاى بسیارى را که در تطبیق عهد عتیق با فلسطین بلاجواب مى ماند, جوابگوست). مثلاً در حالى که یهودیان قدیم خود را عبرى مى دانستند, چرا در پاره اى جاهاى عهد عتیق از آنها خواسته شده است که ریشه خود را آرامى بدانند. و یا چرا در حالى که اردن همیشه در عهد عتیق اشاره به اردن جغرافیایى فعلى دارد, هیچگونه اشاره اى به رود اردن در عهد عتیق دیده نمى شود.
پرفسور صلیبى معتقد است که عهد عتیق همواره بد ترجمه و نیز تحریف شده است. وى مى گوید در حدود قرن پنجم یا ششم قبل از میلاد مسیح زبان عبرى قدیم از رواج افتاد. براى درک صحیح عهد عتیق یا باید به تفسیر سنتى این کتاب رجوع کرد (که در قرن ششم تا دهم میلادى, یعنى هزار سال پس از رواج افتادن عبرى تنظیم و مصوّت گردیده) و یا به زبانهاى هم خانواده با عبرى قدیم (مانند عربى, یا سریانى, که شکل باقیمانده زبان آرامى قدیم است), که هنوز زنده و رایج است رجوع کرد. وى راه دوم را برمى گزیند; زیرا معتقد است که دانشمندانى که عهد عتیق را تنظیم کردند به زبان رایج عبرى آشنایى نداشتند و احتمالاً تنظیم آن براساس حدسیات و فرضیات صورت گرفته است. نکته بسیار مهم آن است که این زبانها در اصل مصوت نبوده و فقط ریشه کلمات (معمولاً به صورت ثلاثى و احیاناً رباعى افعال) به کتابت درمى آمد, و در جریان تنظیم و صوت گذارى تحریفات عمده صورت گرفته است. علاوه بر این بسیارى از حروف ریشه ثلاثى و رباعى نیز تا به امروز قلب و جابجا شده است. مثلاً کلمه زوج, یعنى ز. و. ج, امروزه در لهجه لبنانى به صورت جوز, یعنى ج. و. ز, درآمده است.