شرحی مهم از انیس العارفین

خواجه عبدالله انصارى ـ که به واقع (پیر) راه عرفان است ـ آشناى هر ایرانى مى باشد. وى آثار فراوانى, به فارسى و عربى, دارد که بر بعضى از این آثار شروحى نوشته شده است. ما در سطور آینده به بررسى یکى از این شروح, که به فارسى و به صورت زیبا و جامع و کامل بر کتاب منازل السایرین نوشته شده است, خواهیم پرداخت و چون این نسخه منحصر به فرد است ارزش آن را چند برابر خواهد کرد. پیش از پرداختن به موضوع اصلى, لازم است به ذکر آثار فارسى و عربى خواجه بپردازم.
فهرست آثار فارسى و عربى پیر هرات به ترتیب الفبایى بدین قرار است:1
الهى نامه; اربعون فى التوحید; اربعون فى السَّنة; اسرارنامه; انوار التحقیق; انیس المریدین; پرده حجاب, یا پرده حجاب حقیقت ایمان; تفسیر قرآن به پارسى, یا کشف الاسرار و عدة الابرار; تکفیر الفهیمة; حکایات مشایخ و نکات عرفانى, یا آنچه به نام رسائل خواجه عبدالله انصارى به وسیله آقاى محمد شیروانى چاپ شده است.; رساله ذکر; ذمّ الکلام; سؤال دل از جان; صد میدان; طبقات الصوفیه; علل المقامات; فصل در سخنان حکمت و پند و موعظه و مناجات; الفاروق فى الصفات; قلندرنامه; کتاب القدریه; کتاب القواعد; کلمات; کنزالسالکین; محبت نامه; مختصر فى آداب الصّوفیه; المعارف; مقالات; مقولات; مناجات; منازل السایرین; مناقب امام احمد حنبل; مناقب اهل آثار; نصیحت نظام الملک, یا موعظه نظام الملک; واردات; هفت حصار; هفت مقاله.
براى آشنایى بیشتر با نسخه مورد بحث به ذکر شرح مختصرى از بعضى آثار خواجه عبدالله ـ که بى ارتباط با منازل السایرین نیست ـ مى پردازیم.
صد میدان
رساله فارسى صد میدان خواجه که به منزله طرح مقدماتى کتاب منازل السایرین است, نزدیک بیست وهفت سال قبل از منازل السایرین تألیف شده است. در واقع از هزار مقام که بین انسان و خدا هست, راه به صد میدان مى رسد که شیخ در این رساله از آنها سخن مى گوید. در تقسیم این منازل و میدانها نیز همان گونه که بعدها در منازل السایرین دیده مى شود, نوعى تکلّف ادیبانه و عالمانه, خودنمایى مى کند.
استاد عبدالحى حبیبى در سال 1331 به مناسبت نهصدمین سال وفات پیر هرات, رساله صد میدان را از روى چاپ قاهره در کابل به چاپ رسانید و در قرائت بعضى کلمات توضیحاتى پیشنهاد کرد. چون کتاب صد میدان به کتاب منازل السایرین ارتباط کلى دارد بنابراین اکثر مندرجات آن را از روى مندرجات صد میدان مى توان بهتر درک کرد.
علل المقامات
از رساله علل المقامات نسخه واحدى به دست آمده است و تاریخ کتابت آن 620 و سطور آن خوانا و روشن است. آنچه قابل توجه است ارتباط هر مطلب, بلکه هر کلمه علل المقامات با متن منازل السایرین است و از بررسى دو اثر مى توان فهمید که علل المقامات ثمره ارشاد سالهاى واپسین زندگانى شیخ الاسلام مى باشد که چندى پس از زمان تألیف کتاب منازل السایرین به خامه کروخى نوشته شده است.
منازل السایرین و جایگاه آن
در میان آثار خواجه عبدالله, منازل السایرین جایگاه ویژه اى دارد و به همین سبب از دیرباز مورد توجه قرار گرفته و ترجمه و شرح و تفسیر شده است. این کتاب چون از امّهات کتب عرفانى است که در آن بتفصیل به بیان مقامات سیر و سلوک اشاره شده, توجه محققین و دوستداران عرفان اسلامى را به خود جلب کرده است. تاریخ املاى منازل السایرین آشکار نیست, امّا از روى نامه ها و اسنادى که در نسخه هاى خطى ذکر شده معلوم مى شود که منازل السایرین پس از 448 (سال تألیف صد میدان) و پیش از 475 (سالى که کاشانى نسخه خطى آن را دیده) املا شده است.2
شیخ در این کتاب منازل صدگانه اى را که صوفى در طى مقامات خویش باید طى کند, بشرح بیان مى دارد. ترتیب و توالى این منازل تا حدّى مبنى بر التزام مؤلف به حصرِ آنها در عدد (صد) به نظر مى آید. خواجه در ابتداى هر باب, آیه اى از قرآن مجید را که مناسب موضوع باب است ذکر مى نماید و سپس به شرح آن مى پردازد. نیز هر باب را به درجه (اولى, ثانیه و ثالثه) تقسیم مى کند, که با این درجه بندى, مباحث کتاب به سیصد بالغ مى گردد. خواجه در منازل السایرین با زبانى نه چندان ساده و سهل الوصول به بیان مراحل مختلف سیر و سلوک مى پردازد و به گفته آقاى محسن بینا: (خواجه منازل السایرین را طورى نوشته است که درک آن مشکل شده است, غیر اهل سیر, کلام او را هم درک نمى کنند. هزار سال از زمان خواجه و تصنیف منازل السایرین مى گذرد, قاعدتاً مى بایستى تاکنون چندین شرح بر این کتاب نوشته شده باشد, متأسفانه این کتاب تاکنون به فارسى شرح و ترجمه نشده و کلام خواجه به سمع فارسى زبانان نرسیده است.)3
با توجه به مطالب بالا مى توان ادعا کرد شرح این کتاب مهم عرفانى کارى بس دشوار است. هرچند برخلاف گفته فوق شروحى بر این کتاب نوشته شده است, اما اکثر این شروح مختصر و دور از دسترس محققین و ادب دوستان است.
شرحى که اینک به معرفى آن مى پردازیم نسبتاً جامع و مفصل مى باشد و شارح در آن بتفصیل به تفسیر دقیق منازل السایرین پرداخته است. آن گونه که از فحواى کلام برمى آید, شارح مردى آگاه و مطّلع به مقامات عرفانى بوده و با قرآن و حدیث انس داشته و از اصطلاحات عرفانى بخوبى آگاه بوده است, وى در جاى جاى شرح خود بنا به مقتضاى کلام از آیات, احادیث, اقوال مشایخ و عرفا و اشعار عربى سود جسته و در بعضى جاها به قوانین صرفى و نحوى زبان عربى استناد جسته تا بتواند بهتر و بیشتر در تفهیم مطلب خود به خوانندگان موفق باشد.
قبل از پرداختن به شرح حاضر, لازم است شروحى را که بر این کتاب ارزشمند نوشته شده, و همه آنها بجز یک شرح به عربى است, معرفى کنیم:
1. شرح عبدالمعطى لخمى اسکندرى (آغاز قرن هفتم), چاپ قاهره, به کوشش استاد سرژ بورکوى1954.
2. شرح عفیف الدین تلمسانى (قرن هفتم), از پیروان ابن عربى که وحدت وجودى است (نسخه خطى استانبول).
3. شرح عبدالرزّاق کاشانى (آغاز قرن هشتم), وى نیز وحدت وجودى است (چاپ سنگى, تهران 1315), نسخه خطى اندیا آنس لندن که در 738 هجرى کتابت شده, از روى اصل اصلاح گردیده است.
4. شرح شمس الدین تسترى (آغاز قرن هشتم). شارح بر شرح تلمسانى خرده گیرى مى کند (نسخه خطى استانبول).
5. شرح محمد درگزینى (آغاز قرن هشتم), در شرح خویش مطالب عبدالمعطى اسکندرى را در نظر داشته است (نسخه خطى انجمن آسیایى بنگال, کلکته).
6. شرح ابن القیم الجوزیه (آغاز قرن هشتم), نام این شرح مدارج السالکین است و با نگرش وحدت وجودى مخالف است. این شرح ضخیم را مرحوم رشید رضا در سه جلد در سال 1915 در قاهره چاپ کرد و در 1956 تجدید چاپ شده است.
7. شرح محمود الفرکاوى (پرگاوى), اواخر قرن هشتم. فرکاوى شرح عبدالمعطى اسکندرى را خلاصه کرده است و این شرح را استاد بورکوى در 1953 در قاهره به چاپ رسانده است.
8. شرح جمال الدین یوسف الفارسى (قرن نهم), نسخه خطى ایا صوفیه استانبول. وى اصرار داشته است که منازل السایرین را با هزار مقام ابوبکر کتانى منطبق نماید.
9. شرح زین الدین ابوبکر خافى هروى (متوفى شوال 838), مدفون در هرات. نسخه منحصر به فرد آن در گنجینه کتب جاراللّه در استانبول است (شماره 1053). زین الدین خافى اکثر شروح قبل از خود را خوانده و به شرح کاشانى بیشتر اشاره مى کند.
10. شرح شمس الدین تبادگانى (اواخر قرن نهم) به زبان درى, نسخه خطى کمبریج, نسخه خطى پتنه (نسخه خطى کمبریج به اشتباه به نام شیر محمد آمده است) و نسخه خطى کابل. تبادگانى پیرو شرح عربى زین الدین خافى است و مطالب کاشانى را نیز باز مى آورد. درباره هر باب بیان مى کند که معنى آن در هر بخش کتاب کدام است.
11. شرح عبدالرّؤوف مناوى (اواخر قرن نهم), متکى بر شرح عبدالمعطى اسکندرى است (نسخه خطى گنجینه شهید على استانبول).
12. شرح محمود المنوفى (معاصر), چاپ قاهره 1969.4
در بین کسانى که این کتاب را شرح کرده اند, آنچه عفیف الدین تلمسانى (م690) و عبدالرزّاق کاشانى (م751) نوشته اند, بدان سبب که بر مشرب وحدت وجود مبتنى است, مورد انکار و انتقاد غالب شارحان دیگر واقع گشته است و از جمله جمال الدین یحیى بن داوود بن سلیمان الفارسى که بعد از آنها به شرح این کتاب پرداخته است, آن دو شرح را مایه گمراهى شمرده است. در بین شارحان کتاب, نام شمس الدین محمد تسترى, ابن قیوم الجوزیه و محمود بن الحسن الفرکاوى القادرى را باید ذکر کرد که تقریباً همه آنها شروح خویش را بدان سبب نوشته اند که شروح دیگر را یا نادرست پنداشته اند یا نابسنده. قدیمى ترین شرحها ظاهراً شرحى است که سدیدالدین عبدالمعطى در مصر به سال 638 نوشته است شرح عبدالرّزاق کاشانى هم که به نام وزیر غیاث الدین محمد بن رشیدالدین فضل اللّه تألیف شده است, با آنکه از مشرب مؤلف دور افتاده است از این لحاظ اهمیّت دارد که اصل آن مبتنى بر نسخه اى بوده است که مؤلف در سنه 475 املا و امضا کرده است.
شرح حاضر
همان گونه که قبلاً بیان شد, شرح حاضر, تفسیرى است نسبتاً گسترده از منازل السایرین در 244 برگ (488 صفحه) که هر صفحه آن به طور متوسط داراى 15 سطر مى باشد.
این کتاب که انیس العارفین نام دارد, نسخه اى است منحصر به فرد و جامع که با بیانى استادانه منازل صدگانه منازل السایرین را بشرح باز مى گوید. و چون مؤلف هر مرحله از مراحل صدگانه را در سه درجه (اولى, ثانیه و ثالثه) بیان داشته است مى توان شمار مراحل کتاب را به سیصد مرحله تقسیم کرد.
تاریخ کتابت نسخه, آن گونه که در ابتداى کتاب قید شده است, صفر 1147 هجرى قمرى است و شارح صفى الدّین محمد الطارمى مى باشد. از نحوه جمله بندى و به کارگیرى کلمات چنین برمى آید که شارح کتاب را در حدود قرن هشتم و نهم نوشته و نسخه اى که ما در دست داریم در تاریخ فوق کتابت یافته است. متأسفانه نسخه دیگرى از این کتاب در فهرست نسخه هاى خطى پیدا نشد و کار تصحیح با توجه به همین نسخه صورت گرفت. البته براى مقابله متن عربى منازل السایرین از کتاب منازل السایرین کاشانى و منازل السایرین به تصحیح دکتر روان فرهادى استفاده شده و نیز کتاب مقامات معنوى آقاى محسن بینا از نظر دور نمانده است.
اهمیت این شرح بدین خاطر است که اولاً شرحى است به فارسى و ثانیاً مفصل بودن آن باعث دو چندان شدن اهمیّت آن شده است. در بیان اهمیّت آن همین بس که استاد سید محمد مشکوة در حاشیه اى بر این نسخه نوشته اند:
این کتاب نفیس که نام آن انیس العارفین, تصنیف مولانا صفى الدّین محمد الطارمى و شرح کتاب منازل السایرین خواجه عبدالله انصارى است, نه صاحب کشف الظنون بر آن دست یافته و نه صاحب الذریعه الى تصانیف الشیعه از آن آگاه است… ثّم لایخفى که این کتاب غیر از کتاب صد میدان است که به وسیله سى. دى. بورکى در 1954 چاپ شده است و علاوه ده برابر آن است این کتاب.)
درباره شارح
با مطالعه نسخه, که شرح متنى عربى است, به این موضوع پى برده مى شود که شارح فردى آگاه و دانا به مسائل مختلف بوده است; از قبیل آشنایى به آیات قرآن, احادیث نبوى, مسائل گوناگون نحوى زبان عربى و عرفان اسلامى. هرجا که لازم مى دانسته از گفته هاى مشایخ صوفیه سود گرفته و بسیارى از اصطلاحات عرفانى را توضیح داده که در جاى خود تازه و در خور توجه و دقت است. شارح خود را بدین گونه در ابتداى کتاب معرفى مى کند:
چنین گوید احقر خلق الله الکریم الحفى وافقر عبادالله الى رحمت ربّه الغنى, صفى الدین محمد الطارمی… که این رساله اى است در کمال اختصار به زبان فارسى در شرح کتاب مسمّى به منازل السایرین…
و پس از ذکر صفات اعیان و اماثل به ذکر نام شخصى, که گویا کتاب را به خواهش او نگاشته, مى پردازد و مى گوید: (… و پیوسته اوقات با برکاتش به تربیت اصحاب فضل و عرفان و تقویت ارباب عقل و ایقان مصروف و معطوف است و جوهر نفیسش از فحواى اسم شریفش ظاهر و هویدا و صریح, اعنى جناب محمد فصیح.
لازم به ذکر است از شرح حال دقیق مؤلف اطلاع چندانى در دست نیست. براى پیدا کردن رد پایى از وى به اکثر کتب مرجع مراجعه شد, اما اثرى از وى یافت نشد. امیدوارم با جستجوى بیشتر, بتوانم به شناختى, هرچند مختصر, از وى دست یابم. یارى استادان و ادب دوستان در هر یک از موارد کار منّتى است بر بنده.
پاروقی:
1. از مجموعه این رسائل, رساله هاى دل و جان (سؤال دل از جان), کنز السالکین, واردات, قلندرنامه, هفت حصار, محبت نامه, مقولات و الهى نامه به کوشش سلطانحسین تابنده گنابادى در سال 1319 خورشیدى به چاپ رسیده است. در ضمن رسایل, چهل و دو فصل در حکایات مشایخ, صد میدان, محبّت نامه, سؤال دل از جان, ذکر, و من مناجاته و فوایده, و من کلامه, واردات, و من مقالاته فى الموعظه, بى نام, ومن مقولاته, کلمات, پرده حجاب حقیقت ایمان, کنزالسالکین, قلندرنامه, الهى نامه, فواید و رساله اى از مجموعه 788 هجرى در یک مجموعه دو جلدى به تصحیح جناب آقاى دکتر محمد سرور مولایى در سال 1372 به سعى انتشارات توس به چاپ رسیده است.
2. روان فرهادى, منازل السایرین, متن عربى با مقایسه با متن علل المقامات صد میدان, انتشارات مولى, 1361, ص2.
3. محسن بینا, مقامات معنوى, چاپ افست مروى, چاپ ششم, 1363, قسمت اول, ص8.
4. استاد سرژ بورکوى در مقاله عمده اى که درباره ساختمان منازل السایرین به زبان فرانسوى نگاشته, فهرست شرحهاى عمده منازل السایرین را که مورد مطالعه او بوده است (مأخذ2, ص6).