کتابشناسی محقق اردبیلی

اکنون که در پانصدمین سالگرد تولّد مرحوم ملا احمد اردبیلى, معروف به مقدّس اردبیلى و محقق اردبیلى, براى بزرگداشت او کنگره اى برگزار مى شود, یکى از کارهاى لازم, بررسى تألیفات آن بزرگوار است که در این مقاله با تتبعى یک ساله انجام شده است.1
با این تتبع, سى اثر قطعى و نزدیک به سى اثر منسوب به محقق اردبیلى به دست آمده است که اینک یکایک آنها بتفصیل بررسى مى شود.
کتابشناسى و نسخه شناسى آثار محقق اردبیلى در دو فصل تنظیم شده است.
فصل اول: در معرفى آثارى که قطعاً از ایشان است, اعم از ایکه محقق اردبیلى در آثار به جاى مانده از خود به تألیف آن کتاب تصریح کرده باشد و یا شرح حالنگاران و کتابشناسان به او نسبت داده باشند و این نسبت قطعى باشد. و نیز اعم از اینکه نسخه خطى کامل یا ناقص آن وجود داشته باشد یا نه.
فصل دوم: در معرفى آثارى که منسوب به محقق اردبیلى است. البته اکثر کتابهاى این بخش به اشتباه به مقدس اردبیلى نسبت داده شده, و تعدادى از آنها هم مورد تردید است که آیا از آثار محقق اردبیلى است یا نه. بعضى از عناوین نیز نام دوم یا سومى هستند براى برخى کتابهاى قطعى مقدس اردبیلى. بدین صورت که یک کتاب از مقدس اردبیلى با دو یا چند عنوان در کتابهاى شرح حالنگارى و کتابشناسى ذکر شده است.
عناوین هر دو بخش به صورت الفبایى مرتب شده و اسامى اى که مشهورتر و به واقعیت نزدیکتر است, عنوان اصلى قرار داده شده و عنوانهاى بعدى عناوین فرعى آن اثر هستند. در آغاز فهرست آثار قطعى و آثار منسوب به محقق اردبیلى, بدون هیچ توضیحى, آورده و سپس درباره هریک توضیحات لازم آورده مى شود.
آثار قطعى محقق اردبیلى
1. آیات الاحکام(*)2= زبدة البیان فى براهین احکام القرآن = شرح آیات الاحکام;
2. اثبات الواجب (*)= اصول دین= ترجمة العقائد;
3. تعلیقة على ماقاله الفخر الرازى(*);
4. تقلید المیّت (*)= خلوّ الزمان عن المجتهد= الاجتهاد والتقلید;
5. التهلیلیة(*)= شرح کلمة لا اله الاّ الله= شرح کلمة التوحید;
6. حاشیة على شرح تهذیب الاصول= حاشیة على شرح العمیدى;
7. حاشیة على الهیات شرح الجدید للتجرید(*)= حاشیة على شرح التجرید للقوشچى;
8. حاشیة على الإرشاد= تعلیقة على الإرشاد;
9. حاشیة على أنوارالتنزیل(*)= حاشیه بر تفسیر بیضاوى= تعلیقة على ماقاله البیضاوی… (دو تعلیقه);
10. حاشیة على التذکرة= تعلیقة على التذکرة;
11. حاشیة على جامع المقاصد= حاشیة على شرح القواعد;
12. حاشیة على الشرائع= تعلیقة على الشرائع;
13. حاشیة على شرح مختصر الاصول(*) (الاجماع);
14. حاشیة على القواعد= تعلیقة على القواعد;
15. حاشیة على الکشّاف(*)= تعلیقة على ماقاله الزمخشری… (دو تعلیقه);
16. حاشیة على نتائج الأفکار;
17. حدیقة الشیعة (*), و با دگرگونیهایى به نام: کاشف الحق, وسیلة النجاة و…;
18. الخراجیة الاولى(*);
19. الخراجیة الثانیة(*);
20. رساله عملیه(*)= رساله در صلاة و صوم;
21. رسالة فى الاحادیث= احادیثى به عنوان یادگارى براى صاحب معالم;
22. رسالة فى أنّ الامر بالشىء مستلزم للنهى عن ضده(*)= رسالة الضد;
23. رسالة فى تحقیق آیة (یسئلونک عن المحیض) واحکامها;
24. رسالة فى عدم اشتراط مقدار الدرهم فى الجبهة;
25. رسالة فى کون افعال الله تعالى معلّلة بالأغراض;
26. رسالة فى منجزات المریض;
27. مجمع البرهان من القرآن;
28. مجمع الفائدة والبرهان فى شرح ارشاد الأذهان(*)= شرح الارشاد;
29. مناسک حج(*)= حجّیه;
30. مسألة فى الذبح (*)= کفایة بسملة الذابح الجنب بقصد سورة العزیمة فى التذکیة= رسالة فى الذبحیة وبعض احکامها.
آثار منسوب به محقق اردبیلى
31/1. اثبات الامامة;
32/2. ارشاد(*)= الزبدة فى الفقه= فقه فارسى;
33/3. استیناس المعنویة;
34/4. بحر المناقب;
35/5. تعلیقات بر شفا;
36/6. تعلیقات بر من لایحضره الفقیه;
37/7. حاشیه شرح جدید للتجرید (قسمت امامت);
38/8. حدیقة الحقیقة;
39/9. حواشى بر کتاب کاشف الحق;
40/10. خراجیه فارسى;
41/11. دوازده امام(*);
42/12. ربیع الأبرار فى اثبات حقّانیة الأئمة الأطهار;
43/13. رساله اى در ردّ تصوف;
44/14. رسالة اللیل والنهار(*)= رسالة الیوم والنهار= رسالة فى تحدید النهار;
45/15. رسالة فى الإمامة;
46/16. رسالة فى طهارة الخمر;
47/17. زبدة الشیعة;
48/18. ذریعة الشیعة;
49/19. شرح اسماءالله الحسنى;
50/20. شرح الهیات شفا;
51/21. شرح تصریف فارسى, و شرح ابیات قطر النداء, و شرح شواهد سیوطى, و شرح الانموذج;
52/22. الشرط فى ضمن العقد;
53/23. عقائد الاسلام ترکى(*), ترجمه هاى فارسى و عربى, سراج الیقین;
54/24. کنز اللطایف وبحرالمناقب;
55/25. واجب الاعتقاد;
56/26. مسأله کلّ کلامى کاذب(*)= رساله کلّ کلامى کاذب;
57/27. النص الجلى فى إمامة مولانا على علیه السلام;
58/28. کتاب الدعاء(*).
در خاتمه تذکر این نکته ضرورى است که تمام آثار موجود مقدس اردبیلى (غیر از مجمع الفائدة والبرهان که قبلاً در 14 جلد جاپ شده) به اهتمام کنگره محقق اردبیلى چاپ شده است.
فصل اوّل: آثار قطعى محقق اردبیل
1. آیات الأحکام(*)= زبدة البیان
علماى شیعه و سنى از همان قرون اولیه به تألیف فقه القرآن یا شرح آیات الاحکام, اهتمامى خاص مبذول داشته اند و اکثر این تألیفات در کتب تراجم و کتابشناسى بتفصیل معرفى شده است. رجوع کنید به فهرستواره فقه هزار و چهارصد ساله, ص102 الى 108; ذریعه شیخ آقا بزرگ طهرانى, 1/40 الى 44.
از آن جمله است کتاب زبدة البیان فى براهین احکام القرآن, یا آیات الاحکامِ مقدس اردبیلى که یکى از مشهورترین کتب محقق اردبیلى است. این اثر مورد توجه علماى بعد از او قرار گرفته و شروح و حواشى و ترجمه هاى فراوانى بر آن نوشته شده است.
شیخ آقا بزرگ این کتاب را چنین معرفى کرده است: (زبدة البیان فى براهین احکام القرآن وتفسیر آیات احکام القرآن للمولى المقدس احمد… الاردبیلى المتوفى فى صفر 993 طبع بطهران 1305, اوله بعد الحمد, اعلم ان هنا فائدة لابد قبل الشروع فى المقصود من الإشارة الیها. وعلیها حواش) ذریعه 12/21. و در طبقات اعلام الشیعه, قرن 10, ص8 به عنوان (زبدة البیان فى تفسیر آیات احکام القرآن) ذکر شده است.
علامه مجلسى در بحارالانوار, 1/23, به عنوان (کتاب تفسیر آیات الاحکام) ذکر کرده, کما اینکه شیخ حرّ عاملى در امل الآمل, 2/23, به عنوان (تفسیر آیات الاحکام) ثبت کرده است.
این کتاب تا قبل از چاپ کنگره مقدس اردبیلى سه بار به زیور طبع آراسته شده که در دو چاپ با عنوان (زبدة البیان فى آیات الاحکام) و در چاپ مکتبة المرتضویة, که به اهتمام آقاى بهبودى تصحیح شده, با عنوان (زبدة البیان فى احکام القرآن) ثبت شده است.
چاپهاى زبدة البیان
1. طهران, سنگى, رحلى [وزیرى], خط احمد بن محمد حسین تفرشى, با حواشى فیض الله تفرشى و… در 399 صفحه, 1305ق.
2. طهران, سنگى, رحلى [وزیرى] با خصوصیات بالا, مقدمه اى در یک صفحه به قلم خوانسارى, 1368ق.
3. تهران, حروفى, وزیرى, تحقیق محمد باقر بهبودى, 1386ق, 702 صفحه, المکتبة المرتضویة لاحیاء الآثار الجعفریة. این چاپ چندین بار افست شده است.
4. قم, حروفى, وزیرى. دو جلد, به اهتمام کنگره محقق اردبیلى, 1375ش= 1417ق.
براى اطلاع بیشتر از چاپهاى زبدةالبیان رجوع کنید به فهرست کتابهاى عربى چاپى مشار, ص6; مؤلفین کتب چاپى, ص463; الذریعه, 12/21; مقدمه اى بر فقه شیعه, ص205 .
ترجمه هاى زبدةالبیان
1. در ذریعه آمده است: (ترجمة آیات الاحکام الموسوم بزبدةالبیان, تألیف المولى المقدس الاردبیلى الى الفارسیة لبعض الاصحاب, کانت نسخة منه فى مکتبة سیدنا الحسن صدرالدین…) ذریعه, 4/73.
2. و نیز آمده است: (…ورأیت ترجمة آیات الاحکام ایضاً فى الکتب الموقفة فى المدرسة البادکوبیة بکربلاء وأظنها غیر تلک الترجمة). ذریعه, 4/73. یعنى این ترجمه غیر از ترجمه اولى است.
3. در کتاب تاریخ اردبیل و دانشمندان, ج1/54 آمده است: (مخفى نماند برخى از علما زبدةالبیان را به فارسى ترجمه نموده و نسخه اى نزد سید حسن صدر در کاظمین موجود است, و نسخه خطى آن به تاریخ 1090ق که بر آن خط شیخ ابوعلى مؤلف منتهى المقال است در کتابخانه مرحوم شیخ الاسلام در زنجان بوده).
4. در فهرستواره فقه, ص105 آمده است: (ترجمه فارسى زبدةالبیان اردبیلی… فهرست مشروح آصفیه, 1:405, ش251, نوشته 1075, نوشته محمد حسین بن حسن اشکورى).
5. در فهرستواره فقه, ص105 و106 آمده است: (در فهرست گنج بخش منزوى, 2168 از آیات الاحکام فارسى به نام زبدةالبیان با عنوانهاى مجلس یاد شده است).
6. تلخیص و ترجمه زبدةالبیان, از دکتر سید جعفر سجادى, در 415 صفحه, در سال 1362ش, توسط مؤسسه مطبوعاتى عطائى. این ترجمه چندین بار افست شده است.
سخنان علما در وصف زبدةالبیان= آیات الاحکام
1. تفرشى در نقد الرجال, ص29: (…مصنفات, منها: کتاب آیات الاحکام جیّد…).
2. علامه مجلسى در بحارالانوار, ج1/23: (…وکتاب تفسیر آیات الاحکام و… غیرها لأفضل العلماء المتورعین مولانا احمد بن محمد الاردبیلى قدس الله لطیفه).
3. شیخ حرّ عاملى در امل الآمل, ج2/23: (…له مصنفات منها کتاب آیات الأحکام جیّد حسن…).
4. افندى در ریاض العلماء, 1/56: (…له کتب منها… وتفسیر آیات الاحکام). و نیز در تعلیقه أمل الآمل, ص96: (آیات الاحکام قد اشتهر بزبدة البیان فى براهین احکام القرآن).
5. خوانسارى در روضات الجنات, 1/200 (تصحیح روضاتى): (وکتاب زبدةالبیان فى شرح آیات احکام القرآن, کثیر التحقیق والفواید).
6. صفائى خوانسارى در کشف الاستار, 1/67: (کتاب آیات الاحکام… وهذا الکتاب کان مسمّى بزبدة البیان فى شرح آیات أحکام القرآن, لکن لمّا سمّاه بهذا الاسم هذا الشیخ الجلیل, وهکذا فى السنة اصحاب العلم الذین لایکون لهم عدیل ولابدیل, اوردناه فى هذا الباب تبعاً للکاملین فى الاصحاب).
چند تذکر
1. در ذریعه به نقل از زبدةالبیان مقدس اردبیلى, کتابى از آیات الاحکام به مولى محمد بن حسن طبسى نسبت داده شده است. بنگرید: (آیات الاحکام للمولى محمد بن الحسن الطبسى نسبه الیه المولى المقدس اردبیلى المتوفى سنه 993 فى زبدةالبیان, یوجد فى الخزانة الرضویة کما فى فهرسها وهو غیر زبدةالبیان فى آیات قصص القرآن للطبسى الذى الفه سنة 1083). ذریعه, 1/43.
همچنین نوشته شده است: (زبدةالبیان فى تفسیر آیات قصص القرآن للشیخ محمد بن محمود بن مولانا على الطبسى, کما حکى عن الریاض, وهو غیرالشیخ محمد بن الحسن الطبسى المقدم على الاردبیلى, وهو صاحب آیات الاحکام الذى ینقل عنه المقدس الاردبیلى فى کتابه زبدةالبیان…) ذریعه, 12/21.
ونیز در اعیان الشیعه, 9/159 آمده است: (محمد بن الحسن الطبسى, له کتاب آیات الأحکام) که در اعیان به تبع ذریعه ثبت شده است.
بعد از فحص بسیار و چندین مرتبه مقابله زبدةالبیان مقدس اردبیلى, چنین نسبتى در کتاب آیات الاحکام مقدس اردبیلى و نیز در هیچیک از کتب او یافت نشد. محتمل است که شیخ آقا بزرگ در کتاب دیگرى, آن هم از مؤلفى غیر از مقدس اردبیلى, دیده باشد.
و نیز در فهرست الفبایى کتابخانه آستان قدس رضوى از چنین آیات الاحکامى که از محمد بن حسن طبسى باشد, نامى به میان نیامده است.
2. در بعضى از کتب و رسائل دیده شده که تألیف زبدةالبیان به سال 989ق است. تا آن حدّى که تتبع شد, این مطلب درست نیست; زیرا نه خود مقدس اردبیلى تصریح به سال تألیف کرده (امّا در دو کتاب دیگر خود, مجمع الفائده و حاشیه شرح تجرید قوشچى, تاریخ تألیف آنان را ثبت کرده است) و نه دلیل دیگرى در دست است; بلکه نسخه هاى مورخ قبل از 989 ـ که در بخش نسخه ها خواهید دید ـ دلیل این است که حتماً قبل از این تاریخ تألیف شده است.
ما اگر چه اطلاع دقیقى از تاریخ نگارش زبدةالبیان نداریم, ولى حدس مى زنیم از مؤلفات دوران آخر عمرش (متوفاى 993ق) باشد; چون در این کتاب به چندین رساله و شرح و حاشیه و کتب خود ارجاع داده است.
امّا اینکه چرا در بعضى از فهارس نسخ خطى, مانند فهرست مدرسه عالى شهید مطهرى, ج1/83 و فهرست منزوى, ج1/124 و مجله تراثنا, ش16, ص82 و دیگر نوشته هاى متأخرین, تاریخ تألیف زبدةالبیان را 989ق ذکر کرده اند, شاید منشأ اشتباه استنساخ یکى از نسخه هاى زبدةالبیان در سال 989ق بوده و تصور شده که این تاریخ, تاریخ تألیف کتاب است.
3. در فهرست الفبایى کتب خطى کتابخانه مرکزى آستان قدس, ص295, استنساخ یک نسخه اى از زبدةالبیان را به سال 962ق ثبت کرده است و یقیناً این تاریخ (962ق) اشتباه است. چرا که با ملاحظه این نسخه خطى و دیدن چند نفر از اهل خبره, معلوم شد که استنساخ این نسخه در قرن 11 و12 است. ثانیاً این نسخه معرفى شده, کتاب زبدةالبیان مقدس اردبیلى نیست, بلکه آیه هاى قرآن به ترتیبى که در زبدةالبیان آمده, در کنار هم جمع آورى شده است.
شروح و حواشى زبدةالبیان
1. مفاتیح الاحکام فى شرح آیات الاحکام, از قهپائى (سید محمد سعید بن سراج الدین قاسم طباطبائى).
در جامع الرواة, 2/118, در وصف مؤلِّف و مؤلَّف آمده است: (جلیل القدر, رفیع المنزلة, عالم فاضل کامل, ورع صالح دیّن, له تألیفات منها: مفاتیح الاحکام فى شرح آیات الاحکام, للفاضل الکامل العادل الرضى الزکى مولانا احمد الاردبیلى و… ولد فى سنة اثنتى عشرة بعد الألف, وتوفى رحمه الله تعالى فى سنة اثنتین وتسعین بعد الألف رضى الله عنه).
در ذریعه آمده است: (مفاتیح الاحکام فى شرح آیات الاحکام الاردبیلیة, الموسوم بزبدةالبیان, للسید محمد سعید بن سراج الدین قاسم بن الأمیر محمد الطباطبائى القهپائى, نسبته الى قهپایه معرّب کوه پایه, المولود سنه 1012 والمتوفى سنة 1092, کما فى جامع الرواة, وهو شرح بعنوان قوله قوله, موجود عند الشیخ محمد صالح بن الشیخ احمد بن صالح آل طعان البحرانى, ونسخة عصر المؤلف تاریخ کتابتها 1074 فى مکتبة میرزا باقر القاضى التبریزى). ذریعه, 21/299.
و به تبع جامع الرواة, در کتاب کشف الحجب, ص537, ذکر شده است, ولى در مرآت الکتب, 3/43 آمده است: (زبدةالبیان فى شرح آیات الاحکام القرآن للمولى المقدس الاردبیلی… وشرحه محمد سعید… القهپائى المتوفى 1092ق وسمّاه مفاتیح الاحکام, ذکره المولوى فى باب المیم [:یعنى کنتورى در کشف الحجب ص537] ولم اعرفه ولعله ابن الامیر محمد قاسم ابن الامیر محمد احد مشایخ العلامة المجلسى).
حال آنکه شیخ آقا بزرگ در طبقات اعلام الشیعه, قرن11, ص243 و451, مفصلاً درباره مؤلف مفاتیح الاحکام و پدرش سخن گفته و در قسمتى از آن آمده است: (ورایته بخط صاحب الترجمة [:یعنى مؤلف مفاتیح الاحکام]… على ظهر نسخة من الروضة البهیة… الذى کان تاریخ کتابة النسخه, 1081ق ماملخصه… ثم ذکر ان والده قرأ على البهائى, ثمّ ذکر مشیخة البهائى واسناده الى الامام(ع)) و(…وممن یروى عنه [:یعنى پدر صاحب مفاتیح الاحکام] أیضاً المجلسى الثانى کما ذکره شیخنا فى خاتمة المستدرک والفیض القدسی…).
2. تحصیل الاطمئنان فى شرح زبدةالبیان, از سید محمد ابراهیم حسینى تبریزى قزوینى.
در کتاب اعیان الشیعه, به نقل از فرزند مؤلِّف, آمده است: (قال ولده فى کتاب اللآلى الثمینة فى ترجمته: کان علامة دهره وفهامة عصره فى فنون کثیرة عمدة الأماثل وقدوة الأفاضل, ثقة وأیّ ثقة, معرضاً عن الدنیا, زاهداً فى مالها وجاهها, مختاراً للعزلة والقناعة, مقبلاً على اخراه وکانت… وفضائله لاتحصى ومن مؤلفاته شرح آیات الأحکام للاردبیلى لم یتم, عرض مجلداً منه على استاذه جمال المحقّقین [خوانسارى], فاستحسنه وکتب بخطه على ظهره قد اوقفنى رائد النظر على مواقف هذه الحواشى الشریفة والتعلیقات المنیفة, فوجدتها لما فیها من تبیان الدقائق وتکثیر الفوائد على تفسیر زبدةالبیان کحواشى الأهداب على الأجفان, وقد أحسن جامعها, جمع الله شمله, فى تألیفاته وأجاد ـ وحقّ له الاحسان ـ فیما حقّق وافاد ادام الله تعالى تأییده وأجزل أجره وتوفیقه وکتب ذلک الفقیر الى الله البارى جمال الدین محمد بن الحسین الخوانسارى اوتیا کتابهما یمیناً, وحوسبا حساباً یسیراً, فى شهر جمادى الثانیة سنه 1117ق.
وقال الشیخ عبدالنبى القزوینى فى تتمّة أمل الآمل: بحر متلاطم مواج مامن علم الا وقد نظر فیه وحصل منه, کان فى خزانة کتبه زهاء ألف وخمسمائة کتاب فى انواع العلوم) اعیان الشیعه, 2/227.
وذریعه آمده است: (تحصیل الاطمئنان فى شرح زبدةالبیان فى تفسیر آیات الاحکام من القرآن تألیف المولى الاردبیلى, للسید محمد ابراهیم بن الامیر معصوم بن الامیر فصیح بن الامیر اولیاء الحسینى التبریزى القزوینى المتوفى بها سنه 1149 [وقیل توفى سنة 1140 و1145 و1148] برزمنه مجلد کبیر الى اواسط کتاب الصلاة, اوله: توجهنا الى حریم أنسک یا من لیس لادراک کنه صفاته سبیل… عن حمدک بزبدةالبیان. والنسخة الأصلیة التى علیها تقریظ استاذه المحقق آقا جمال الدین الخوانسارى بخطه توجد عند أحفاده بقزوین, وأورد ولده السید حسین بن ابراهیم صورة هذا التقریظ فى کتابه معارج الاحکام وتاریخ التقریظ ج2 [:جمادى الثانى] 1117ق). ذریعة, 4/396.
در تتمیم امل الآمل, ص53, با عنوان (حاشیة على کتاب آیات الاحکام الاردبیلى) ذکر شده است.
3. حاشیه میر فیض الله تفرشى بر زبدةالبیان (متوفاى 1025ق).
مولا عبدالله افندى در وصف این عالم نوشته است: (السید السند الامیر فیض الله بن عبدالقاهر الحسینى التفرشى ثمّ النجفى تلمیذ المولى احمد الاردبیلى, الفاضل العالم العامل الجلیل العابد الزاهد الورع التقى النقى الموفق المعروف, الساکن بأرض الغرى تلمیذ المولى أحمد الاردبیلى واستاد الامیر شرف الدین على الشولستانى النجفى المشهور, وکان هو ووالده ایضاً من أکابر العلماء کما ستعرف وقد ذکره الامیر مصطفى التفرشى فى رجاله [:نقد الرجال ص269] سیدنا الطاهر کثیرالعلم عظیم الحلم متکلم فقیه ثقة عین, کان مولده فى تفرش وتحصیله فى مشهد الرضا علیه السلام, والیوم من سکان عتبة جده بالمشهد المقدس الغروى على مشرفه السلام…) ریاض العلماء, 4/387.
در اکثر کتب تراجم و کتابشناسى, تعلیقه میر فیض الله تفرشى بر زبدةالبیان ذکر نشده. اوّلین بار در کتاب ریاض العلماء, 4/387 تصریح شده است: (وله ایضاً تعلیقات علی… وله ایضاً تعلیقات على آیات الاحکام للمولى احمد الاردبیلى و…).
و در اعیان الشیعه, 8/432 با تردید بیان شده است: (… ووجد حواشى على آیات الأحکام للاردبیلى آخرها فیض لایبعد ان تکون له).
و در مجله تراثنا, ش17, ص132, آمده است: (… ومن آثاره ایضاً تعلیقات على کتاب زبدةالبیان… لاستاذه المولى المقدس اردبیلی… ذکره صاحب الریاض والعلامة الأمین فى الاعیان, نأمل ان نعثر على نسخة منه).
اکثر نسخه هاى زبدةالبیان داراى حواشى و تعلیقات است و اکثر آن نسخه هایى که حواشى دارد, تعلیقات میر فیض الله تفرشى است که با کوته نوشت (فیض) در نسخه هاى خطى ثبت شده است. این حواشى میر فیض الله تفرشى (اکثر آن حواشى) همراه با دو چاپ زبدةالبیان در سالهاى 1305ق و 1368ق, چاپ سنگى شده است.
از آنجا که نسخه هاى خطى حواشى میر فیض الله تفرشى بر زبدةالبیان بسیار است, از ذکر اسامى آنها خوددارى مى شود.
براى اطلاع بیشتر رجوع کنید به: ریاض العلماء, 4/387 به بعد; اعیان الشیعه, 8/432; نقد الرجال, ص269; طبقات اعلام الشیعه, قرن11, ص443 به بعد; امل الآمل, 2/218; مجله تراثنا, ش17, ص131; الفوائد الرضویه, ص356.
4. حاشیه فیض کاشانى بر زبدةالبیان.
در کتب تراجم و کتابشناسى چنین حاشیه اى را از مؤلفات فیض کاشانى ذکر نکرده اند; تنها در ذریعه, 12/21 گفته شده است: (زبدةالبیان… للمولى المقدس الاردبیلی… وعلیها حواش منها: حاشیة المحقق المحدث الفیض الکاشانى, م1091).
و در مجله تراثنا, ش18, ص110 آمده است: (الفیض الکاشانی… ذکر له هذه التعلیقة على کتاب زبدةالبیان فی…, صاحب الذریعة فى 12/21, ولم نجد حتى الآن ذکرها فى غیرها إلاّ أنّنا وجدنا نسخاً من مخطوطات کتاب زبدةالبیان علیها تعلیقات من الفیض رحمه الله, منها: 1ـ نسخة فى مکتبة سپهسالار… 2ـ نسخة اخرى فیها… 3ـ نسخة فى مکتبة مجلس الشورى الاسلامی… 4ـ نسخة فى مکتبة جامع گوهرشاد…).
اگرچه بعید نیست که فیض کاشانى بر کتاب زبدةالبیان مقدس اردبیلى حاشیه اى داشته باشد, ولى قرائنى چند بیانگر این است که فیض کاشانى حاشیه اى بر زبدةالبیان نداشته است و نسخه هاى خطى ـ که با حواشى فیض ثبت شده است ـ مراد فیض الله تفرشى است که وصفش گذشت.
5. حاشیه تنکابنى سراب بر زبدةالبیان (متوفاى 1124ق).
خوانسارى در روضات الجنات, 7/106 در وصف مؤلّف وتعلیقه زبدةالبیان نوشته اند: (العالم الربانى والفاضل الصمدانى مولانا محمد بن عبدالفتاح التنکابنى المازندرانى. المشهور بسراب… کان من افاضل تلامذة سمیّنا الفاضل الخراسانى, ماهراً فى الفقه والاصولین وعلم المناظرة وغیرها. وله من المصنفات المشهورة کتابه الموسوم بـ (سفینة النجاة فى اصول الدین) …ورسائل متعدّدة فى فنون شتّى بالعربیة والفارسیة منها: …ومنها تعلیقاته الرفیعه على کتاب تفسیر آیات الأحکام المقدس الاردبیلى).
و در ذریعه, 6/9 آمده است: (آیات الاحکام تألیف المقدس الاردبیلی…, الحاشیة علیها للمولى محمد بن عبدالفتاح التنکابنى السراب المتوفى 1124, ذکر فى فهرس تصانیفه).
حاشیه اى است با عناوین قوله قوله که محمد صادق تنکابنى, فرزند مؤلف, به دستور پدرش از نسخه وى تنظیم و جمع آورى کرده است.
براى اطلاع بیشتر از مؤلِّف و مؤلَّف رجوع کنید به: روضات الجنات, 7/106 به بعد; الفوائد الرضویه, ص550; ذریعه, 9/6 و103; بزرگان رامسر, 1/142; مجله تراثنا, ش18, ص112.
6. حاشیه سید میر فضل الله استرآبادى بر زبدةالبیان, از شاگردان مقدس اردبیلى یا میرداماد.
در ذریعه آمده است: (آیات الاحکام تألیف المقدس الاردبیلی… الحاشیة علیها للسید الامیر فضل الله الاسترآبادى تلمیذ المیر الداماد, قال سیدنا الحسن فى تکملة الأمل أنّها مشتملة على تحقیقات حسنة). ذریعه, 6/9 و103.
و در طبقات اعلام الشیعه, قرن11, ص440 آمده است: (فضل الله الاسترابادى تلمیذ المیر محمد باقر الداماد م1040 قال سیدنا فى التکملة… اقول هو غیر صاحب رسالة تقلید المیت حیث ان الرسالة لبعض معاصرى الشهید الثانى ظاهراً حیث قال فى أثناء الرسالة (واما ما ذکر فى الکتابة الشریفه المرسلة الینا)… نعم یحتمل بعیداً اتحاد صاحب الترجمة مع تلمیذ المقدس الاردبیلى المذکور فى القرن العاشر ص181, لکن الظاهر تعددهما لبعد الطبقه).
در اعیان الشیعه, 8/401: (الامیر فضل الله الاسترآبادى النجفی… من وجوه تلامذة الاردبیلی… له… وتعالیق على آیات الاحکام الاردبیلى).
و در ریاض العلماء, 4/362: (السید الامیر فضل الله الاسترآبادی… وکان من اجلاء تلازمذة المولى احمد الاردبیلى على ما بالبال… والذى اطلعت علیه من مؤلفاته هو… وتعلیقات على آیات الاحکام لمولانا احمد المذکور… ثم اقول: الحق عندى اتحاده مع سابقه ولاحقه).
براى اطلاع بیشتر رجوع کنید به: ریاض العلماء, 4/362 به بعد; اعیان الشیعه, 8/401; الذریعه, 6/9 و103; طبقات اعلام الشیعه, قرن11, ص440; مجله تراثنا, ش17, ص139.
7. حاشیه سید نعمةالله جزائرى بر زبدةالبیان, متوفاى 1112ق.
در کتب تراجم و رجال چنین حاشیه اى را به سید نعمت الله جزائرى نسبت نداده اند; تنها در کتاب ذریعه, به نقل از سید محمد جزائرى, نوه سید نعمت الله, در کتاب الشجرة النوریة ثبت شده است. بنگرید: (زبدةالبیان… للمولى المقدس الاردبیلی… وعلیها حواش منها… حاشیة السید المحدث السید نعمةالله الجزائرى المتوفى 1112ق کما ذکرها حفیده السید محمد الجزائرى المعاصر فى الشجرة النوریة, وقال انها على اوائل الکتاب و…) ذریعه, 12/21.
در کتاب نابغه فقه و حدیث, ص34, از این حاشیه سید نعمت الله جزائرى یاد شده است.
براى شرح حال مؤلف و این حاشیه رجوع کنید به: امل الآمل, 2/336; المستدرک, 3/403; مقابس الانوار, ص23; طبقات اعلام الشیعه, قرن12, ص787; اعیان الشیعه, 10/226; مجله تراثنا, ش18, ص111.
8 . حاشیه سید بهاءالدین مختارى نائینى بر زبدةالبیان, متوفاى حدود 1140 یا 1130.
در کتاب روضات الجنات, 7/121 درباره مؤلف آمده است: (السید الفاضل الامیر المحدث بهاءالدین محمد بن السید الکبیر محمد باقر الحسینى النائینى, وقیل المختارى السبزوارى الساکن بدار السلطنة اصفهان, کان من العلماء الاعیان الفقهاء الارکان ادیباً ماهراً وجلیلاً کابراً حکیماً متکلماً جیّد العبارة… ویستفاد من بعض مؤلفاته الشریفة انه کان باقیاً فى حدود المائة والثلاثین وقیل انه توفى فیها بینه وبین الاربعین ودفن فى دارالسلطنة اصفهان…).
در کتب تراجم به این حاشیه اشاره نشده, ولى شیخ آقا بزرگ تهرانى در ذریعه به نقل از فهرس تصانیف سید بهاءالدین مختارى, ذکر کرده است: (زبدةالبیان وعلیها حواشی… الحاشیة علیها للامیر بهاءالدین محمد بن الامیر محمد باقر المختارى, المذکورة ترجمته فى [الذریعة] 4/153 ذکرها فى فهرس تصانیفه). ذریعه, 6/9.
براى اطلاع بیشتر رجوع کنید به: ذریعه, 4/153 و 6/9; روضات الجنات, 7/121; طبقات اعلام الشیعه, قرن12, ص108; مجله تراثنا, ش18, ص118.
در بعضى از نسخه هاى خطى زبدةالبیان, حواشى به عنوان بهاء یا بهاءالدین به چشم مى خورد, که مراد, حاشیه سید بهاءالدین مختارى نائینى است. از آن جمله است نسخه خطى زبدةالبیان در کتابخانه آیت الله گلپایگانى که حواشى بهاءالدین مختارى را داراست. (فهرست کتابخانه حضرت آیت اله گلپایگانى).
9. حاشیه مولى اسماعیل خواجوئى بر زبدةالبیان, متوفاى 1173 یا 1177ق.
صاحب روضات در وصف مؤلف مى نویسد: (…کان عالماً بارعاً, وحکیماً جامعاً وناقداً بصیراً, ومحققاً نحریراً, من المتکلمین الاجلاّء, والمتتبعین الادلاء, والفقهاء الاذکیاء, والنبلاء الأصفیاء طریف الفکرة, شریف الفطرة, سلیم الجنبة, عظیم الهیبة قویّ النفس, نقیّ القلب, زکیّ الروح, وفیّ العقل, کثیر الزهد, حمید الخلق, حسن السیاق, مستجاب الدعاء, مسلوب الادّعاء, معظماً فى اعین الملوک والأعیان… وقد تلمذ عنده جملة من مشایخ أشیاخنا الاعیان المتقدمین کالمولى مهدى النراقى الکاشانیو والآقا محمد البید آبادى الجیلانى, الآمیرزا ابى القاسم المدرس الاصفهانی… والمولى محراب الحکیم العارف المشهور). روضات, 1/114 و119.
در کتاب روضات این حاشیه بدین نحو آمده است: (…وتعلیقاته على کتاب آیات الاحکام لمولانا المقدس الاردبیلى طاب ثراه). روضات الجنات, 1/118.
در ذریعه, به تبع روضات, ذکر شده است: (زبدةالبیان… الحاشیة علیها للمولى اسماعیل بن محمد حسین الخواجوئى المتوفى 1173, ذکرها صاحب الروضات). ذریعه, 6/103. و نیز رجوع کنید به: اعیان الشیعه, 3/403; ریحانة الادب, 2/105; مجله تراثنا, ش18, ص122.
تنها نسخه خطى این حاشیه ـ که احتمالاً نسخه اصل باشد ـ در کتابخانه شخصى متتبع بصیر و خبیر حضرت آیت الله سید محمد على روضاتى ـ حفظه الله ـ در اصفهان موجود است.
10. حاشیه محمد رفیع گیلانى بر زبدةالبیان, متوفاى میانه قرن12.
در کتب تراجم و کتابشناسى از این حاشیه ذکرى به میان نیامده, ولى تنها نسخه خطى آن در کتابخانه مسجد اعظم قم موجود است, و در فهرست نسخه هاى خطى کتابخانه مسجد اعظم, ص50, چنین معرفى شده است: (حاشیه ملاّ رفیع جیلانى بر آیات الاحکام, 15 برگ, آغاز: قوله بالأثر الصحیح والنص الصریح, النص هو ما دلّ, ضمن مجموعه ش6/1239, خشتى).
همچنین در کتاب مقدمه اى بر فقه شیعه, ص206, به نقل از فهرست مسجد اعظم مطرح شده است.
11. حاشیه ملاخلیل بر زبدةالبیان.
از مؤلِّف و حاشیه اش بر زبده اطلاعى در دست نداریم; تنها در فهرست نسخه هاى خطى مدرسه عالى شهید مطهرى (سپهسالار) این حاشیه ملا خلیل ذکر شده است.
نسخه اى از زبدةالبیان ـ که در کتابخانه مدرسه عالى شهید مطهرى به شماره 144 و در سال 1107ق کتابت شده ـ تعلیقه و حواشى فیض کاشانى[؟] و ملا خلیل و دیگران را دارد. رجوع کنید به فهرست کتابخانه مدرسه عالى شهید مطهرى, 1/84, و مقدمه اى بر فقه شیعه, ص205, به نقل از فهرست مدرسه عالى شهید مطهرى.
12. المتعة فى شرح الزبدة, گویا از سید میرزا خالد.
از مؤلف کتاب اطلاعى در دست نداریم, تنها نسخه خطى از این حاشیه و شرح در کتابخانه مدرسه عالى شهید مطهرى موجود است و در فهرست, ج5/498 به این صورت وصف شده است: (رسالة فى المتعة, تعلیقى است بر آیات الاحکام اردبیلى, گویا از سید میرزا خالد, نویساننده نسخه ش2/4509. و در نسخه دارد: للسید السعید. آغاز: بسمله قال الله تعالى فى سورة النساء فما استمتعتم به منهن… اى تمتعتم به من النساء المحللات. انجام: وقد کانت من الطیبات حیث احلها الله انتهى). و نیز رجوع شود به مقدمه اى بر فقه شیعه, ص205.
***
2. اثبات الواجب(*) (فارسى)= اصول دین فارسى
کتاب اثبات الواجب, یا اصول دین, از کتابهاى معروف مقدس اردبیلى است. در فهرست مرکزى دانشگاه تهران, ج3/578 در وصف آن آمده است: (رساله در کلام به روش شیعى و بیشتر در امامت است و در چهار باب, و از کشاف و تفسیر طبرى و کتابهاى اخبار و اصول چهارگانه شیعى و از ابن ابى الحدید و سعد تفتازانى و قوشچى و شاه اسماعیل یاد مى کند…).
در فهرست نسخه هاى خطى فارسى, ج2/879 آمده است: (اصول دین= اثبات واجب= ترجمه العقائد از ملاّ احمد مقدس اردبیلی… در چهار باب 1ـ اثبات واجب و صفات ثبوتیه و سلبیّه اش در 3 فصل; 2ـ پیامبرى; 3ـ امامت; 4ـ معاد. در بحث امامت بسیار سخن رفته و کتاب را دربر گرفته است, و در آن سرگذشت چند تن از دانشمندان شیعه و نگارشهاى آنان را آورده است. و در حدیقة الشیعة از کتابى به نام اثبات الواجب یاد شده است).
همچنین در کشف الحجب, ص228, آمده است: (رسالة فى اثبات الواجب الوجود بالفارسیة لمولانا احمد بن محمد الاردبیلی… اوّلها: بدان هداک الله تعالى که چون آدمى قابل تکلیف است الخ.) و به تبع کشف الحجب, در مرآة الکتب, ج2, ص8, نیز آمده شده است: (اثبات الواجب, وهى رسائل متعددة لجماعة من الفضلاء… منهم المقدس الاردبیلى اوّله بدان هداک الله قاله المولوى).
همان گونه که در ذریعه بدین صورت وصف شده است: (اثبات الواجب تعالى للمقدس الاردبیلی… اوّله: بدان هداک الله… أقول هو رسالة فى اصول الدین بسط فیها الکلام فى الامامة واوّل ابوابه فى اثبات الواجب اختصاراً وعبّر عنه فى کتابه حدیقة الشیعة برسالة اثبات الواجب, ولذا ذکرته هنا, کما ذکره کشف الحجب [ص228] ایضاً, لکن عبّر عنه فى فهرست الخزانة الرضویّة برسالة اصول الدین کما یذکر فى محله.) ذریعه, 1/103.
همان طور که در ذریعه آمده در کتاب حدیقةالشیعة, ص3 و ص7, به رساله اثبات الواجب ارجاع داده شده است; بنگرید: (و ما در رساله اثبات واجب ذکر کردیم که امام(ع) شخصى است که حاکم باشد بر خلق از جانب خدا بواسطه آدمى در امور دین و دنیاى ایشان مثل پیغمبر…). حدیقة الشیعه, ص3 وص7 .
امّا اینکه آیا مراد از اثبات الواجب ـ که در حدیقةالشیعه نام برده شده ـ همین کتاب اصول دین است یا نه, و یا اصولاً کتاب حدیقة الشیعه از محقق اردبیلى است یا نه, و… احتیاج به یک مقاله مفصل دارد.
در ابتدا رساله اثبات الواجب در کتاب حدیقة الشیعه, ص3 و7 مطرح شده و سپس میرزا عبدالله افندى در ریاض العلماء, 1/57 و تعلیقه امل الآمل, ص97 نسبت به محقق داده است. بنگرید: (ورسالة اثبات الواجب نسبها الیه فی…) در ریاض العلماء وتعلیقه امل الآمل چاپ شده به همان نحوى که ذکر شده آمده است: (نسبها الیه فی…) و مشخص نگردیده چه کسى و در چه کتابى رساله اثبات الواجب را به مقدس اردبیلى نسبت داده است. البته محتمل است که عبارت به این صورت بوده است: (نسبها الیه فى حدیقة الشیعه), و مصحح ریاض العلماء به جاى حدیقة الشیعه سه نقطه گذاشته است.
تذکر این نکته لازم است که میرزا عبدالله افندى در ریاض العلماء, 1/57 و تعلیقه امل الآمل, ص97 رساله دیگرى نیز به فارسى در امامت به محقق اردبیلى نسبت داده است: (رساله فارسیة فى الامامة مبسوطة).
تعدد عنوان در ریاض العلماء و تعلیقه امل الآمل بیانگر این است که رساله فارسى در امامت غیر از اثبات الواجب است و بعید نیست که مقدس اردبیلى دو کتاب در اصول دین داشته باشد, ولى از آنجا که باب اوّل رساله اصول دین درباره اثبات الواجب است و باب سوم آن درباره امامت است, رساله اصول دین محقق اردبیلى, مشهور به اثبات الواجب یا رسالة فى الامامة شده است, نه اینکه دو رساله مستقل در باب اصول دین باشند.
اصول دین(*) فارسى
کتاب اصول دین, یا اثبات الواجب, یا ترجمة العقائد, یا رساله اى در کلام, یا رسالة فى الامامة, عنوانهایى هستند براى یک کتاب در اصول عقاید به فارسى از محقق اردبیلى.
شیخ آقا بزرگ تهرانى در وصف این رساله نوشته اند: (اصول الدین للمولى المقدس احمد بن محمد الاردبیلى المتوفى سنة 993. اوله: بدان ـ هداک الله تعالى ـ که چون آدمى قابل علم و تکلیف باشد مکلف است به اصول دین و فروع آن به عقل و نقل و دوم موقوف است به اول پس باید که اول أولرا بداند و آن چهار است. لهذا این رساله مرتب شد بر چهار باب. و فهرس الابواب: 1ـ فى اثبات الواجب 2ـ فى النبوة 3ـ فى الامامة 4ـ فى المعاد. بسط القول فى الامامة حتى بلغ باب الامامة اربعة اضعاف الابواب الثلاثه, وذکر بالمناسبة تراجم جمع من علماء الشیعة وجملة من کتب الشیعة فى اثناء باب الامامة, وفرغ من تألیفه قبل حدیقة الشیعة لانه أحال فى آخره الى ماذکره فى هذا الکتاب من تصانیف الشیعة معبراً عنه باثبات الواجب فى موضعین, کما مر, رأیته فى خزانة کتب سیدنا الحسن صدرالدین, ویوجد فى الخزانة الرضویة معبراً عنه فیه فهرسها باصول دین أردبیلى.) ذریعه, 2/183.
در فهرست دانشگاه در وصف ساله اصول دین آمده است: (همچنین اصول دین فارسى اردبیلى که در کشف الحجب ص117 به نام ترجمة العقائد و در کشف الحجب ص228 به نام رسالة فى اثبات الواجب الوجود, و در ذریعة 1/103 به نام اثبات الواجب و در ذریعه 2/183 به نام اصول دین و ذریعة 4/117 به نام ترجمة العقائد یاد شده, همان که در ص577 ج3 همین فهرست دانشگاه به ش8/878 به نام کلام یاد گردید, همه نوشته شده است.) فهرست دانشگاه, ج5 (بخش سوم), ص1885.
با توجه به مطالب گذشته عنوان اصول دین بر این رساله کلامى از محقق اردبیلى, در ابتدا در فهرست کتابخانه آستان قدس, ج4/24 و ج1/20 مطرح شد; کما اینکه در فهرست الفبایى آستان قدس ص54 بدین نام ذکر شده است.
به تبع فهرست آستان قدس در ذریعه, 2/183 چنین آمده است: (اصول دین و… ویوجد فى الخزانة الرضویة معبراً عنه فى فهرسها باصول دین اردبیلى). و نیز در ریحانة الادب, 5/369 و سایر تراجم و فهارس به اصول دین نامیده شده است.
رساله اصول دین تاکنون چاپ نشده بود و براى اولین بار به اهتمام کنگره مقدس اردبیلى به چاپ رسید.
تا آنجا که ما به دست آورده ایم هجده نسخه خطى از این کتاب در کتابخانه ها موجود است و ابتداى نسخه چنین است: (بدان هداک الله تعالى که چون آدمى قابل علم و تکلیف, مکلف است به اصول دین و فروع آن.)
ترجمة العقائد(*)
ترجمةالعقائد عنوان دیگرى از کتاب اصول دین یا اثبات الواجب محقق اردبیلى است. کنتورى در کشف الحجب, ص117 به عنوان ترجمةالعقائد از آن یاد کرده است: (ترجمةالعقائد بالفارسیة لمولانا… الاردبیلی… اوّله: بدان هداک اللّه که چون…) و نیز در کشف الحجب, ص228 با عنوان: (رسالة فى اثبات الواجب الوجود بالفارسیّة لمولانا… الاردبیلی… اوّلها: بدان هداک الله…).
در ذریعه نیز ترجمةالعقائد ذکر شده است: (ترجمةالعقائد للاردبیلى کما فى مواضع مرّ بعنوان اثبات الواجب واصول الدین للاردبیلى.) ذریعه, 4/117.
در فهرست نسخه هاى خطى فارسى, ج2/879 آمده است: (اصول دین= اثبات واجب= ترجمةالعقائد).
با توضیحاتى که ذکر شد, کتاب ترجمةالعقائد همان اصول دین یا اثبات الواجب محقق اردبیلى است.
***
3. تعلیقة على ماقاله الفخر الرازى فى التفسیر الکبیر(*)
کتاب التفسیر الکبیر یا تفسیر فخر رازى از جمله کتب تفسیرى است که مورد توجه محقق اردبیلى بوده. اگرچه در کتاب زبدةالبیان بیشتر از کتابهاى کشاف و انوارالتنزیل مطلب نقل و نقد کرده, ولى احیاناً از تفسیر فخر نیز مطلب نقل شده است.
گویا محقق اردبیلى بر تفسیر فخر رازى حاشیه داشته است, کما اینکه بر کشاف و انوارالتنزیل حاشیه داشته و خود مقدس اردبیلى به آن دو حاشیه تصریح کرده است.
از حاشیه تفسیر فخر رازى در فهارس و کتب تراجم و غیره ذکرى به میان نیامده است.
فخر رازى در التفسیر الکبیر, ج23/187ـ190 دلیلهایى براى افضلیت ابوبکر بر حضرت على(ع) اقامه کرده و مقدس اردبیلى بر این قسمت کتاب حاشیه دارد.
این حاشیه یا رساله در ردّ کلام فخر رازى در کتابخانه مدرسه عالى شهید مطهرى ضمن مجموعه اى از رسائل مقدس اردبیلى موجود است.
مقدس اردبیلى از این رساله (یا حاشیه بر تفسیر فخر) در سه کتاب مهم خود, زبدةالبیان و مجمع الفائده و حاشیه شرح تجرید, یاد کرده است. بنگرید:
1. (…ولا تدل على افضلیة ابى بکر… على ماتوهمه الفخر الرازى فى تفسیره الکبیر وقد بیّنا ذلک فى رسالة علیحدة ونشیر هنا الى نبذمنه ومن بعض کلامه). زبدةالبیان, ص390.
2. (فان اردت تفصیل ماذکره وما ذکرناه فارجع الى تفسیره والى ما ذکرناه فى الرسالة). زبدةالبیان, ص392.
3. در کتاب مجمع الفائدة به مناسبتى بحث امامت مطرح شده و گفته است: (وبالجملة لیس هذا الکتاب محل مثله, وقد اظهرت بعض ذلک فى بعض الرسائل…). مجمع الفائده, ج3/219.
4. در حاشیة شرح الجدید للتجرید, ص212 (چاپ کنگره): (…وقد ذکرنا طرفا منها فى بعض الرسائل وسنذکر البعض هنا ایضاً ان شاءالله).
نسخه خطى این رساله (یا حاشیه بر قسمتى از تفسیر فخر) در کتابخانه مدرسه عالى شهید مطهرى, ضمن مجموعه ش2/1446, 11صفحه, شیخ محمد على گلپایگانى, در 1117ق موجود است.
در فهرست به عنوان (رساله کلامى در مورد افک عایشه) ثبت شده که اشتباه است.
***
4. تقلید المیت(*)= الاجتهاد والتقلید= خلوّ الزمان عن المجتهد
بحث تقلید میت از دیر زمان مورد توجه علما بوده و در کتب اصولى و فقهى نیز مورد بحث قرار گرفته است. به جهت اهمیت این مسأله رساله هاى مستقلى به رشته تحریر درآمده و ظاهراً اوّل کسى که در حرمت تقلید میت رساله اى نوشته, محقق کرکى (م940ق) است.
بعد از محقق کرکى دهها رساله در این موضوع نوشته شده که اکثر آن رساله ها را شیخ آقا بزرگ در ذریعه, 4/389ـ393 معرفى کرده است.
یکى از رسائل مقدس اردبیلى, رساله (خلو الزمان عن المجتهد) یا (تقلید میت) یا (اجتهاد و تقلید) یا (عدم حجیّة قول الاصحاب بعدم خلوّ الزمان عن المجتهد) است.
اگرچه در اکثر کتب تراجم و کتابشناسى از این رساله نامى به میان نیامده است, ولى خود محقق اردبیلى در کتاب مجمع الفائده والبرهان, در بحث فقیه جامع الشرائط, اشاره به این رساله کرده است. بنگرید: (…بل نقل ذلک عن قواعد الشهید رحمه الله, الاّ أنّه یبعد خلو الزمان عن مجتهد الجزء…, وتحقیق هذه المسألة یحتاج الى بسط ومعلوم من الاصول ویستدعى ذلک افرادها برسالة, ولهذا وقع الاختصار على هذا المقدار من الاجمال). مجمع الفائده, ج7/546 ـ549.
صاحب ریاض العلماء نیز در دو کتابش تصریح به این رساله کرده است. بنگرید:
1. (ورسالة فى عدم حجة قول الاصحاب بعدم خلو الزمان عن المجتهد, رأیتها بخط الأمیر شرف الدین الشولستانى فى استرآباد نقلاً عن خط ولد المؤلف). ریاض العلماء, ج1/57.
2. (رسالة فى عدم حجیّة قول الاصحاب بعدم…) مانند آنچه از ریاض گذشت. تعلیقة أمل الآمل, ص97.
ابتداى نسخه: (بسمله اقول و بالله التوفیق, لایتم الاستدلال على عدم جواز خلو الزمان من المجتهد الحى بان التکلیف فى زمان الغیبة لایسقط بالاجماع بل هو واجب وجوباً مطلقاً).
انجام نسخه: (فالظاهر ان القول بالفرق محکم).
در خاتمه چندین تذکر در باره این رساله ضرورى است:
1. در ذریعه این رساله از سید فضل الله استرآبادى دانسته شده است: (تقلید المیّت للسید فضل الله الاسترآبادى المعاصر للشهید الثانى, حکى سیدنا فى التکملة أنّ الشهید لمّا الّف رسالته فى تقلید المیّت أرسلها الى السید فضل الله فکتب هو هذا الکتاب الذى یقول فى اثنائه (وأما ما ذکر فى الکتابة الشریفة المرسلة الینا) ومراده بالکتابة رسالة الشهید). ذریعه, 4/392.
عبارتى که در اثناى رساله ذکر شد, در پایان رساله مقدس اردبیلى است:
(وامّا ماذکر فى الکتابة الشریفة المرسلة الینا).
همچنین در طبقات اعلام الشیعه, قرن11, ص440 چنین آمده است: (فضل الله الاسترآبادی… اقول هو غیر صاحب رسالة تقلید المیت (ذریعه 4/392) حیث ان الرسالة لبعض معاصرى الشهید الثانى ظاهراً حیث قال فى اثناء الرسالة (وامّا ما ذکر فى الکتابة الشریفة المرسلة الینا) ولذا احتمل صاحب الریاض انها لفضل الله الاسترآبادى المعاصر للشهید الثانى, ومراده من الکتابة المرسلة هو رسالة الشهید الثانى (ذریعه 4/392) التى کتبها للسید حسین بن ابى الحسن, ولعله والد نورالدین علیّ الذى هو تلمیذ الشهید وصهره على بنته وولد له منها السید محمد صاحب المدارک واورد الشهید فى رسالته اثنى عشر وجها لعدم الجواز وارسلها الى فضل الله الاسترآبادى فکتب هو رسالة فى ردّه, نعم یحتمل بعیداً اتحاد صاحب الترجمة [فضل الله الاسترآبادى تلمیذ میر محمد باقر الداماد متوفى 1040] مع تلمیذ المقدس الاردبیلى المذکور فى القرن العاشر ص181, لکن الظاهر تعددهما لبعد الطبقة).
2. در ذریعه رساله مورد بحث جزء مؤلفات شیخ محمد عاملى نجفى دانسته شده که اشتباه است. بنگرید: (تقلید المیت للشیخ محمد بن جابر بن عباس العاملى النجفى تلمیذ الشیخ محمد سبط الشهید الثانى (والمتوفى 1030) مختصر صرّح فیه بحرمته, اوله: وبالله التوفیق لایتم الاستدلال على عدم جواز خلو الزمان من المجتهد الحى; ضمن مجموعة فى مکتبة سیدنا الحسن صدرالدین), ذریعه, 4/393.
ابتداى رساله معرفى شده عین رساله مقدس اردبیلى است و شیخ محمد عاملى نجفى از علماى قرن یازدهم است, و حال آنکه نسخه اى خطى از قرن دهم این رساله موجود است که دهها سال قبل از این عالم استنساخ شده و حاشیه اى بر این رساله موجود است که از علماى قرن دهم مى باشد پس چگونه مؤلف اصل رساله مى تواند از علماى قرن یازدهم است.
3. در ذریعه رساله اى با همین نام از شیخ سلیمان ماحوزى معرفى شده است: (رسالة فى عدم خلو کل زمان عن المجتهد الجامع للشرائط للشیخ سلیمان بن عبدالله الماحوزى المتوفى 1121, اولها: اختلف الاصحاب فى جواز خلو زمان الغیبة عن المجتهد…, منضمّة مع رسالته فى وجوب الجمعه بخط…) ذریعه, 15/237.
4. در فهرست کتابخانه مرعشى نجفى, ج21/226 این رساله را از سید احمد دانسته اند. بنگرید: (تقلید المیّت, از سید احمد, در این رساله مختصر استدلال مى شود بر جواز تقلید میت و مؤلف یکى از استادانش را که معتقد است به عدم جواز تقلید میت رد مى کند.) در صورتى که دو رساله قبلى از این رساله در مجموعه ش8266 مرعشى از مقدس اردبیلى است.
این رساله در کتاب (هفده رساله) از محقق اردبیلى, توسط کنگره محقق اردبیلى چاپ شده است.
***
5. التهلیلیة(*)
التهلیلیة عنوان یک سلسله کتابهایى است که علماى شیعه و سنى درباره کلمه توحید یا شرح لا اله الا الله یا اعراب کلمه توحید یا سوره توحید و… نوشته اند.
در ذریعه, 4/516 ـ 515 چندین رساله (التهلیلیة) از علماى شیعه معرفى شده است, ولى در کتب تراجم و رجال و ذریعه شیخ آقا بزرگ رساله اى با عنوان التهلیلیة به محقق اردبیلى نسبت نداده اند.
در کتابخانه مرکزى دانشگاه تهران, ضمن مجموعه شماره 1/7705, نسخه اى از تهلیلیه به محقق اردبیلى نسبت داده شده و در وصفش آمده است: (التهلیلیة: آغاز: وبه نستعین یقول المعتصم بحبل ربه الصمد, احمد لمّا رأیت ماکتبه السید المدقق امیر فضل الله التقى المؤید بعض الشبهة على کلمة التوحید وقل هو الله احد, اردت الجواب الحرى عند کل احد. قال الشبهة الاولى فى ترکیبها فیدلّ على نفى اله واحد.) فهرست, 16/678.
با دیدن نسخه خطى رساله تهلیلیة و بررسى مطالب آن بهتر مى توان نسبت این رساله را به محقق اردبیلى اثبات کرد, ولى از همان یک سطر نقل شده در فهرست نیز مى توان نتیجه گرفت که التهلیلیة از مقدس اردبیلى است:
اوّلاً: در مقدمه رساله اشاره به شاگرد و همعصر خود کرده است. بنگرید: (لمّا رأیت ماکتبه السید المدقق امیر فضل الله التقى المؤید…) که مراد, میر فضل الله بن محمد کیا الاسترآبادى است که از شاگردان معروف محقق بوده و در عقلیات صاحبنظر و مورد توجه خاص مقدس اردبیلى بوده است.
صاحب ریاض العلماء در شرح حال میرزا محمد بن على الرجالى مطلبى از مقدس اردبیلى نقل مى کند که (هنگام وفات اردبیلى از او سؤال کردند که بعد از وفات شما به چه فردى رجوع کنیم, محقق اردبیلى فرمودند: در مسائل شرعیه به میر علاّم و در مسائل عقلیه به میر فضل الله). ریاض العلماء, 4/362 و 5/117; روضات الجنات, 1/181; خاتمه مستدرک, 3/395; طبقات اعلام الشیعه, قرن10, ص143و181.
ثانیاً: شیخ آقا بزرگ تهرانى در الذریعة براى مولى فضل الله استرآبادى دو کتاب توحیدیه نقل مى کند که موضوعش با آنچه محقق اردبیلى در ابتداى تهلیلیة نوشته است, مطابقت دارد. نگاه کنید:
1. (التوحیدیة فى دفع الشبهات الثلاث عن کلمة التوحید للمولى فضل الله الاسترآبادى اوّله: الحمد لله الواحد الحرى بالتحمید ـ الى قوله ـ فانّ کلمة التوحید ممّا صنّفت فیها رسائل ذکر فیه انّه الّفه لملجأ الطالبین وملاذ المسلمین… رأیته فى مکتبة سیدنا الحسن صدرالدین ضمن مجموعة کتابة بعض اجزائها 1025ق). ذریعه, 4/488.
2. (شرح کلمة التوحید ودفع الشبهات عنها للمولى فضل الله الاسترآبادى, کانت نسخة منه فى مکتبة سیدنا الحسن صدر… ومرّ التهلیلیة فى ج4/515 متعدداً). ذریعة, 14/41.
ناگفته نماند که دو کتاب معرفى شده در ذریعه, دو عنوانى هستند براى یک کتاب از میر فضل الله استرآبادى.
در ریاض العلماء, 4/363 آمده است: (السید… الامیر فضل الله بن سید محمد الحسینى الاسترآبادی… ومن مؤلفات هذا السید رسالة… وله رسالة فى حل شبهة على کلمة التوحید وهى مختصرة وقد رأیتها بهمدان بل ولعلها قطعة من الرسالة الاتیة… والظاهر انه بعینه السید امیر فضل الله الاسترابادى الذى کان من تلامذة المولى احمد الاردبیلی… وله ایضا الرسالة التهلیلیة مختصرة فى تفسیر کلمة التوحید, رأیتها فى بلدة رشت المذکورة وغیرها ایضاً, لکن فد اورد فى الدیباجة عند ذکر الصلاة لفظ الاصحاب ایضاً فتأمل. اذ یحتمل ان یکون لغیره).
همچنین در اعیان الشیعه, 8/401 آمده است: (الامیر فضل الله الاسترآبادى النجفی… من وجوه تلامذة الاردبیلی… له… ورسالة فى حل شبهة على کلمة التوحید).
عکس خطى رساله تهلیلیة در آخر کتاب (هفده رساله) محقق اردبیلى, ص445 و446, به چاپ رسیده است.
***
6. حاشیه شرح تهذیب الاصول للعلامه
کتاب تهذیب الاصول علامه حلى در ذریعه چنین معرفى شده است: (تهذیب الاصول للعلامة الحلى, یأتى بعنوان تهذیب طریق الوصول الى علم الاصول). ذریعه, 4/508.
(تهذیب طریق الوصول الى علم الاصول, عبر به کذلک فى کشف الظنون وقد یخفف ویقال تهذیب الاصول, أو تهذیب الوصول کما عبّر به فى الخلاصه, هو متن متین لآیة الله العلامة الحلى المتوفى 726 کتبه باسم ولده فخر المحققین اوله: الحمد لله رافع درجات العارفین, طبع بطهران على الحجر فى 1308 وعلى هامشه شرحه الموسوم بمنیة اللبیب…). ذریعه, 4/511 و512.
در ذریعه, 4/512 ـ 514 بیش از سى حاشیه و شرح بر این کتاب معرفى شده که از آن جمله است شرح ضیاءالدین وعمید الدین: (شرح السید ضیاءالدین عبدالله بن مجدالدین أبى الفوارس ابن اخت العلامة, اسمه منیة اللبیب وهو مطبوع, جمعه الشهید مع شرح أخیه فى جامع العین. شرح السید عمید الدین عبدالمطلب الأخ الاکبر للسید ضیاءالدین وشرحه مخالف مع شرح السید ضیاءالدین عبارةً ومطلباً, نسخة منه توجد فى الخزانة الرضویه). ذریعه, 4/513.
و نیز در ذریعه, 13/165ـ170 بیش از بیست شرح معرفى شده است. و نیز در ذریعه آمده است: (منیة اللبیب فى شرح التهذیب فى الاصول, للسید المرتضى ضیاءالدین… وهو اصغر من أخیه السید ابى عبدالله… الذى له ایضاً شرح التهذیب, والشرحان کلاهما موجودان… وهما مختلفان عبارةً ومطلباً وتاریخاً, فان السید عمید الدین عبدالمطلب کتب شرحه فى حیاة خاله العلامة الحلى, کما یظهر من دعائه ولیس له عنوان خاص یعرف به, وامّا شرح ضیاء الدین عبدالله المعروف بمنیة اللبیب المتداول نسخة…). ذریعه, 23/207.
و نیز در طبقات اعلام الشیعه, قرن8, ص124 و127 این دو شرح معرفى شده است.
از جمله کتب اصولى که در زمان مقدس اردبیلى جزء کتب درسى به حساب مى آمده, شرح عمیدى است; یعنى شرح تهذیب الاصول سید عمید الدین. مقدس اردبیلى این شرح را براى عده اى از علما ـ که از آن جمله صاحب مدارک و صاحب معالم مى باشند ـ تدریس مى کرده و حواشى نیز بر این کتاب داشته است.
خاتون آبادى در کتاب حدائق المقربین (این کتاب خطى است) در شرح حال صاحب مدارک (سید محمد موسوى) تصریح به نسخه اى از شرح عمیدى مى کند که در کنار آن نسخه خطى, حواشى محقق اردبیلى است.
***
7. حاشیه شرح الجدید للتجرید(*) (الهیات)
سلطان الحکماء خواجه نصیرالدین طوسى (م672ق) کتاب تجرید الاعتقاد را در تحریر عقاید امامیه به رشته تحریر درآورد که مورد توجه علماى بعد از خود قرار گرفت; به حدى که شروح و حواشى زیادى بر این کتاب نوشته شده است که قابل شماره نیست رجوع شود به ذریعه, 3/353 که شیخ آقا بزرگ تهرانى مى گوید: (وعلیه حواش لاتحصى وشروح کثیرة).
از علمایى که بر کتاب شرح جدید قوشچى, که شرح تجرید الاعتقادات, حاشیه نوشته, مقدس اردبیلى است. شیخ آقا بزرگ تهرانى در وصف این حاشیه نوشته است: (الحاشیة علیه [: الشرح الجدید للتجرید] على القسم الآلهى خاصة, للمولى المقدس الاردبیلی… قد بسط فیها الکلام فى الامامة عند قوله: وعلى افضل الصحابة, وما بعده بحیث یصیر نصف الکتاب. رأیت منها نسخة بطهران فى مکتبة سلطان المتکلمین, واخرى فى النجف عند السید محمّد صادق بحرالعلوم, وثالثة بسامراء فى مکتبة شیخنا الشیرازى وعلیها تملک السید حسین بن حیدر الکرکى تلمیذ البهائى والمیر داماد. صرّح فى اوّلها انه کتبها لولده أبى الصلاح تقى الدین محمّد وفرغ منها فى 13ـ ع 1ـ986). ذریعه, 6/113.
تذکر: در فهرست نسخه هاى خطى کتابخانه آیت الله العظمى مرعشى نجفى(ره), 18/279, ضمن معرفى حاشیه شرح تجرید محقق اردبیلى آمده است: (حاشیه شرح التجرید الجدید, از ملا احمد, حاشیه اى است متوسط با عناوین قوله قوله بر شرح علاءالدین قوشچى بر کتاب تجرید العقائد خواجه نصیرالدین طوسى. و این بخش حاشیه بر قسم الهیات کتاب مى باشد که شارح براى فرزندش نوشته است نام ملا احمد روى برگ اوّل این نسخه آمده, و شاید قطره اى از حاشیه ملا احمد مقدس اردبیلى باشد…) فهرست مرعشى نجفى, 18/280ـ279.
همان طور که ملاحظه مى شود, اگر مؤلف فهرست به یکى از فهارس نسخ خطى اى که حاشیه شرح تجرید محقق اردبیلى در آن معرفى شده رجوع مى فرمود, نمى نوشتند: (شاید قطره اى از حاشیه ملا احمد مقدس اردبیلى باشد). زیرا این نسخه خطى تمام حاشیه شرح تجرید محقق اردبیلى و در انتساب آن به محقق اردبیلى تردیدى نیست.
***
8. حاشیة على الارشاد
کتاب مجمع الفائده والبرهان محقق اردبیلى, شرح ارشاد الاذهان علامه حلى است. از آنجا که محقق اردبیلى بر اکثر کتبى که مورد مراجعه اش بود, حواشى و تعلیقه هاى نوشته است, بنابراین علاوه بر اینکه ارشاد را شرح کرده است, حواشى و تعلیقه هایى نیز بر آن کتاب نوشته است. محقق اردبیلى در کتاب زبدةالبیان, ص428, کتاب البیع, تصریح به این حاشیه کرده است. بنگرید: (…وقد بیّنته فى تعلیقات القواعد والإرشاد…).
در کتب تراجم, مثل ریاض العلماء, 1/57, به حواشى قواعد و تذکره علامه تصریح شده, ولى از حاشیه ارشاد مقدس اردبیلى نامى به میان نیامده است.
***
9. حاشیة على انوار التنزیل(*)= تعلیقة على ماقال البیضاوی…
تفسیر بیضاوى یا انوار التنزیل قاضى بیضاوى, (م685ق یا 692ق) از تفاسیر عامه است که مورد توجه علماى خاصّه قرار گرفته و بر آن حواشى بسیارى نوشته شده است. در ذریعة, 6/41 در وصف انوار التنزیل آمده است: تفسیر البیضاوى الموسوم بانوار التنزیل تألیف القاضى ابى سعید عبدالله ابن عمر البیضاوى المتوفى بتبریز 685ق أو 691ق او بعدها. وقد اهتم اصحابنا بهذا التفسیر فعلّقوا علیه حواشٍ کثیرة نذکر بعضها…).
در ذریعة, 6/44ـ41 بیش از بیست حاشیه معرفى شده, ولى نامى از حاشیه محقق اردبیلى به میان نیامده است; کما اینکه در هیچیک از کتب تراجم و کتابشناسى چنین حاشیه اى را به اردبیلى نسبت نداده اند.
محقق اردبیلى در کتاب زبدةالبیان, ص18, در بحث مسح رجلین از این حاشیه خود یاد مى کند. بنگرید: (ولیس وجود التحدید فى المغسول دلیلاً علیه کما قاله البیضاوى [فى انوار التنزیل] بل هو دلیل على ما ذهب الیه اصحابنا لحصول التعادل بان یکون العضو الاول من المغسول والممسوح غیر محدود والثانى منهما محدوداً, وللقاضى هنا مباحث ولنا کذلک یطلب من الحاشیة…) همانطور که ملاحظه مى کنید وى تصریح مى کند که براى قاضى بیضاوى در کتاب انوار التنزیل مباحثى هست و براى محقق نیز مباحثى است در این موضوع که (یطلب من الحاشیه), یعنى حاشیه بر انوار التنزیل.
در چندین نسخه خطى از کتاب آیات الاحکام مقدس اردبیلى ـ که قبل از سال هزار استنساخ شده است ـ در حاشیه آن نسخه هاى خطى تصریح شده است: (اعنى حاشیة المؤلف على کتاب انوارالتنزیل).
اگرچه نسخه خطى از این حواشى در فهارس معرفى نشده است, ولى قسمتهایى از این حاشیه ضمن مجموعه رسائل مقدس اردبیلى در کتابخانه مدرسه عالى شهید مطهرى نگهدارى مى شود.
چند تعلیقه اى که بر کتاب انوارالتنزیل قاضى بیضاوى شناسایى شده, ضمن کتاب (هفده رساله) محقق اردبیلى توسط کنگره محقق اردبیلى به چاپ رسیده است.
***
10. حاشیة على التذکرة للعلامة (تعلیقة على التذکره)
کتاب تذکرةالفقهاء از علامه حلّى (م726ق) یکى از کتب فقهى استدلالى بسیار مبوسطى است که علما کمتر شرح و حاشیه بر آن نوشته اند; برخلاف ارشاد و قواعد علامه حلّى. در کتب تراجم و کتابشناسى, هیچ شرح و حاشیه اى براى تذکره علامه معرفى نشده است; تنها میرزا عبدالله افندى در ریاض العلماء, 1/57 و تعلیقه امل الآمل, ص97, نسخه اى را به خط مقدس اردبیلى ـ که در مشهد امام حسین(ع) دیده ـ معرفى کرده است. بنگرید: (له… تعلیقات على قواعد للعلامة وتذکرة العلامة فى الفقه, رأیتهما بخطه [: محقق اردبیلى] على الکتابین [: تذکره و قواعد] فى مشهد الحسین علیه السلام).
نسخه اى از این حاشیه بر تذکره علامه در فهارس نسخه هاى خطى معرفى نشده است. اگرچه صاحب ریاض نسخه اى به خط محقق اردبیلى در کربلاى معلاّ دیده است, ولى صد افسوس که اکثر نسخه هاى خطى کتب محقق اردبیلى و سایر علماى شیعه جزء کتب مفقوده محسوب مى شود. در عین حال اگر تمام نسخه هاى خطى کتاب تذکره علامه بدقت بررسى و حواشى آن ملاحظه شود, ممکن است نسخه اى از حاشیه بر تذکره محقق اردبیلى یا سایر علما به دست آید.
***
11. حاشیة على جامع المقاصد
کتاب قواعد الاحکام علامه حلى از جمله کتابهاى فقهى است که مورد توجه علماى بعد از علامه قرار گرفته و شرحها و حواشى بسیارى بر آن نگاشته شده است. در ذریعه, 14/23ـ17 بیش از سى شرح و نیز در ذریعه, 6/172ـ169 بیش از پانزده حاشیه معرفى شده است. از میان شروح و حواشى قواعد علامه, کتاب جامع المقاصد محقق کرکى (م940ق) از ویژگى مهمّى برخوردار است.
آقا بزرگ تهرانى در ذریعه, 5/72 کتاب فوق را به این نحو معرفى کرده است: (جامع المقاصد فى شرح القواعد تألیف آیةالله علامه الحلى رحمه الله, وهو شرح مبسوط للمحقق الکرکی… المتوفى بالنجف فى یوم الغدیر 940ق… وللشیخ لطف الله المیسى المتوفى باصفهان 1032ق تعلیقة على جامع المقاصد).
در ذریعه, 6/56 و 5/73 تنها یک حاشیه معرفى شده, و حال آنکه مقدس اردبیلى نیز حاشیه اى بر کتاب جامع المقاصد نگاشته و در کتاب مجمع الفائدة والبرهان به این حاشیه ارجاع داده است. بنگرید: (والقول بأنه عن المنوب لم یستلزم وجوب شىء آخر عوضه… وتحفیق المسأله یحتاج الى تفصیل وقد فصّلناه فى بعض الحواشى على شرح القواعد [: جامع المقاصد] للمحقق الثانى). مجمع الفائدة والبرهان, 7/410, کتاب الحج.
و نیز: (ویمکن حمل عبارات الاصحاب علیه, قال فى القواعد… وللمحقق الشیخ على هناک [: جامع المقاصد 9/362ـ360] تحقیق, ولنا ایضاً تحقیق فارجع الیه). مجمع الفائده, 9/454, که مراد تحقیقى است که محقق اردبیلى به تبع محقق کرکى در حاشیه بر جامع المقاصد نگاشته است, نه اینکه رساله مستلقى در مسأله اقرار داشته باشد.
تذکر: در پاورقى کتاب مجمع الفائده, 9/455 در ذیل عبارتهاى نقل شده آمده است: (راجع جامع المقاصد… وامّا تحقیق الشارح (قده) [: یعنى تحقیق محقق اردبیلى] ولم نعثر علیه.) تحقیقى که مقدس اردبیلى در مجمع الفائده به آن اشاره کرده, رساله مستقلى در این فرع فقهى اقرار نیست, بلکه مراد تحقیقاتى است که در حاشیه کتاب جامع المقاصد داشته است.
***
12. حاشیة على الشرائع المحقق (تعلیقة على الشرائع)
کتاب شرائع الاسلام محقق حلّى (م676ق) از بهترین متون فقهى شیعه از حیث ترتیب ابواب, و جامعترین کتاب از حیث فروع فقهى است و از زمان تألیف تاکنون مورد توجه علما و از متون درسى حوزه هاى علمیّه, از قدیم تا حال, بوده است. (ذریعه 13/47). بر این کتاب شروح و حواشى بسیارى نوشته شده و آقا بزرگ در ذریعه, 13/332ـ316 بیش از هشتاد شرح معرفى کرده, کما اینکه درذریعة, 6/108ـ106 بیش از دوازده شرح معرفى شده است. ولى هیچ کتابى از کتب تراجم و کتابشناسى از حاشیه بر شرائع محقق اردبیلى نامى به میان نیامده است, در حالى که محقق اردبیلى در کتاب مجمع الفائدة والبرهان, 2/354 در بحث عدالت امام جماعت تصریح به این حاشیه مى کند. بنگرید: (…ولنا زیادة تحقیق فى ذلک فى بعض تعلیقات الشرائع).
و نیز در مجمع الفائدة والبرهان, 1/101 اشاره به بعضى از تعلیقات فقهى خود مى کند: (قد ذکرته فى بعض التعلیقات), که مراد حاشیه اى است بر یکى از سه کتاب: شرائع, قواعد و تذکره.
***
13. حاشیة على شرح مختصر الاصول العضدى(*)
حاشیه بر شرح مختصر عضدى یکى از کتابهاى محقق اردبیلى است که در اکثر کتب تراجم و کتابشناسى از آن نام برده اند. از همه مهمتر اینکه خود مقدس اردبیلى چندین بار از این حاشیه در کتاب مجمع الفائده نام برده و ارجاع به آن داده است.
این کتاب حاشیه اى است بر شرح مختصر عضدى. آقا بزرگ تهرانى در ذریعة, 6/9ـ 128 درباره مختصر ابن حاجب و شروح آن مى نویسد: (شرح مختصر ابن الحاجب الشریفیة: الاصل هو کتاب منتهى السؤال والأمل فى علمى الاصول والجدل تألیف ابى عمرو عثمان بن عمر بن الحاجب المالکى المتوفى 646ق و لمّا کان کبیراً اخرج هو منه مختصراً فى اصول الفقه وهو المتداول المعروف بمختصر الاصول وعلیه شروح کثیر, منها هذا الشرح [: الشریفیة] وهو تألیف السید الشریف الجرجانى المتوفى 816ق وعلى هذا الشرح حواشٍ کثیرةٍ… [وامّا] شرح مختصر ابن حاجب العضدیة, الاصل هو مختصر منتهى السؤال… المذکور آنفاً, وشرحه للقاضى عضدالدین عبدالرحمن بن احمد الایجى المتوفى 756ق اوّله: الحمد لله الذى برأ الانام, وعلیه حواشٍ کثیرةٍ نذکر منها: …الحاشیه علیه للمولى احمد بن محمّد المقدس الاردبیلى المتوفى 993ق, وهى على مباحث الاجماع فقط).
همان طور که ملاحظه شد دو شرح بر مختصر الاصول ابن حاجب معروف است: 1. شرح سید شریف الدین جرجانى; 2. شرح قاضى عضد ایجى. و بر هر دو شرح حواشى زیادى نوشته شده و محقق اردبیلى بر شرح قاضى ایجى حاشیه نگاشته که معروف به شرح العضدى است.
میرزا عبدالله افندى در ریاض العلماء, 1/57 و تعلیقه امل الآمل, ص97, از نسخه اى از این حاشیه به خط مقدس اردبیلى نام مى برد: (وله تعلیقات على شرح المختصر للعضدى رأیتها بخطه.) و نیز محقق اردبیلى چندین مرتبه از این حاشیه در مجمع الفائده نام برده است.
ناگفته نماند محقق اردبیلى قصد داشته است که بر تمام کتاب شرح مختصر الاصول عضدى حاشیه بنویسد; زیرا خود مقدس اردبیلى در آخر حاشیه بر مختصر الاصول عضدى (قسم اجماع) بدین مطلب تصریح کرده است.
این حاشیه شرح مختصر الاصول عضدى (بر قسمت اجماع) توسط کنگره محقق اردبیلى در ضمن رسائل محقق اردبیلى, تحت عنوان (هفده رساله), چاپ شده است.
***
14. حاشیة على القواعد للعلامه (تعلیقة على القواعد)
کتاب قواعد الاحکام علامه حلّى از کتابهاى فقهى مورد توجه علماى بعد از اوست و شروح و حواشى فراوانى بر آن نوشته شده است. در ذریعه, 6/172ـ169 بیش از پانزده حاشیه بر آن معرفى شده, ولى هیچکدام از حواشى معرفى شده از محقق اردبیلى نیست; با اینکه میرزا عبدالله افندى در ریاض العلماء , 1/57 و تعلیقه امل الآمل, ص97, از این حاشیه به خط مقدس اردبیلى نام برده است, بنگرید: (وتعلیقات على قواعد العلامة وتذکرة العلامة فى الفقه, رأیتهما بخطه على الکتابین [: القواعد والتذکره] فى مشهد الحسین علیه السلام وعلى القواعد فى المشهد الرضوى.)
همچنین محقق اردبیلى در کتاب مجمع الفائدة والبرهان, در بحث تیمم, تصریح بر حاشیه بر قواعد کرده است. بنگرید: (ثم اعلم انّه فى جمیع هذه الصور الّتى وجب التیمم… وسیجىء تحقیقه فى الجملة. وقد اشرت فى تعلیقات القواعد). مجمع الفائدة والبرهان, 1/218.
نیز در کتاب مجمع الفائده, 2/73 در بحث استقبال آمده است: (ویفهم من کلام الشیخ علیّ رحمه الله فى حاشیته على القواعد فى تحقیقة خلاف ذلک ویقول انه محقق فى کتب هذه الفن… وکتب فى ذلک حاشیة کتبناها على ذلک المحل.)
نیز در مجمع الفائدة والبرهان, 1/101 در بحث (إیصال الماء على البشرة) به بعضى از تعلیقات بر کتب فقهى اشاره مى کند: (قد ذکرته فى بعض التعلیقات), که مراد تعلیقه بر قواعد علامه یا تذکره علامه یا شرائع محقق حلّى است.
نیز در مجمع الفائده, 9/454 آمده است: (قال فى القواعد… وللمحقق شیخ على هناک تحقیق, ولنا ایضاً تحقیق فارجع الیه.)
همچنین در کتاب زبدةالبیان , ص428 تصریح به این تعلیقه کرده است: (وقد بیّنته فى تعلیقات القواعد والارشاد).
اگرچه صاحب ریاض العلماء دو نسخه خطى از این حاشیه را به خط محقق اردبیلى در مشهد امام حسین ـ علیه السلام ـ و مشهد رضوى ـ علیه السلام ـ دیده و گفته است: (رأیتهما [: قواعد وتذکره] بخطه فى مشهد الحسین(ع) ورأیتها [: قواعد] فى المشهد الرضوى(ع)) ریاض العلماء , 1/57; تعلیقه امل الآمل, ص97; ولى اکنون چنین حاشیه اى در ضمن فهارس کتب خطى معرفى نشده است. اگر نسخه هاى خطى قواعد علامه حلّى بخوبى بررسى و حواشى آن بدقت دیده شود, نسخه خطى از این حاشیه به دست خواهد آمد.
***
15. حاشیة على الکشاف(*)= تعلیقة على ماقال الزمخشری…
کتاب کشاف زمخشرى از کتب تفسیرى است که مورد توجه علماى خاصه و عامه قرار گرفته است. بر این کتاب علماى شیعه نیز حواشى نوشته اند و در ذریعه چندین حاشیه معرفى شده است و در وصف کشاف آمده است: (تفسیر الکشاف, تألیف جارالله الزمخشرى محمد بن عمر الخوارزمى المتوفى 528… الحاشیة علیه…) ذریعه, 6/46.
محقق اردبیلى در کتاب زبدةالبیان نیز از این کتاب بسیار مطلب نقل کرده و آن را مورد نقد و نظر قرار داده است.
حاشیه بر کشاف مقدس اردبیلى را هیچیک از کتب تراجم و کتابشناسى و… نام نبرده اند, ولى خود محقق اردبیلى در کتاب مجمع الفائده در بحث تعقیب و اینکه سزاوار است قرائت آیةالکرسى, تصریح به این حاشیه کشاف کرده است. بنگرید: (وایضا ینبغى قرائة آیةالکرسى لما روى فى مجمع البیان… وفیه بحث ذکرته فى تعلیقات الکشاف). مجمع الفائده والبرهان, 2/316.
اگرچه نسخه اى از این حاشیه در فهارس معرفى نشده است, ولى قسمتهایى از این حاشیه ضمن مجموعه اى از رسائل مقدس اردبیلى در کتابخانه مدرسه عالى شهید مطهرى موجود است و آن حاشیه بر دو آیه از کشاف است.
این تعلیقات بر کشاف در (هفده رساله) محقق اردبیلى به چاپ رسیده است.
***
16. حاشیة على نتائج الافکار للشهید الثانى
کتاب نتائج الافکار فى بیان حکم المقیمین فى الاسفار, یا رساله صلاة مسافر, از تألیفات اولیّه شهید ثانى (مستشهد در 965ق) است. به غلط مشهور است که روض الجنان اوّلین تألیف و الروضة آخرین تألیف شهید ثانى است; چرا که شهید ثانى در کتاب روض الجنان به چند کتاب و رساله خود ارجاع داده که از آن جمله است کتاب نتائج الافکار. بنگرید: (…ومن ثمّ اختلفت فیها الانظار واضطراب فیها التفریع و… سالمة من کثیرٍ ممّا یرد على مااطلقه المتأخرون ونحن قد افردنا لتحقیقها وذکر اقسامها ومایتم فیه قول کل واحدٍ من الاصحاب رسالة منفردة من اراد الاطلاع على الحال فلیقف علیها, غیر انّا نقول هنا…) روض الجنان, ص399.
مراد شهید از این رساله, کتاب نتائج الافکار فى بیان حکم المقیمین فى الاسفار است. شیخ آقا بزرگ در ذریعه, 24/45 چند نسخه خطى از نتائج الافکار را معرفى کرده و خوشبختانه این کتاب با شش رساله دیگر ـ که شهید ثانى به خط خود نگاشته است ـ در کتابخانه فاضل محترم, جناب آقاى فخرالدین نصیرى, نگهدارى مى شود و عکس آن مجموعه در اختیار محقق محترم, جناب آقاى رضا مختارى, است که در آینده نزدیک تمام رساله هاى شهید ثانى تحت عنوان مجموع آثار و یا رسائل شهید ثانى در چند مجلّد با تحقیقى همچون منیةالمرید و غایةالمراد به جامعه فرهنگى عرضه خواهد شد.
براى اطلاع بیشتر از کتاب نتایج الافکار رجوع شود به: امل الآمل, ج1, ص86; لؤلؤة البحرین, ص35; کشف الحجب, ص576; مرآة الکتب, ج4, ص117; ذریعة, ج24/45; رسائل شهید ثانى, ص179ـ219; مقدمه منیةالمرید, ص35; ریاض العلماء , 2/384 و383.
میرزا عبدالله افندى نیز نسخه اى از نتائج الافکار را در شهر اردبیل دیده است: (رسالة فى حکم المقیمین فى الاسفار, رأیتها باردبیل). تعلیقه امل الآمل, ص50; ریاض العلماء , 2/384.
یکى از کتابهایى که محقق اردبیلى بر آن حاشیه نگاشته, کتاب نتائج الافکار شهید ثانى است که اوصافش گذشت. اگرچه در کتب تراجم و کتابشناسى از این حاشیه نامى به میان نیامده است, ولى محقق اردبیلى در کتاب مجمع الفائده والبرهان, بعد از نقل کلام شهید ثانى در روض الجنان که عبارتش را ذکر کردیم, بر سیاق عبارت شهید ثانى تصریح به حاشیه نتائج الافکار خود کرده است. بنگرید: (انّما الاشکال فى من لم ینو الاقامة… قال الشارح [: الشهید الثانى فى کتاب روض الجنان ص399] بعد نقل الخلاف فى الجمله: ونحن قد افرادنا لتحقیقها رسالةً منفردةً [: نتائج الافکار] نقول نحن [: مقدس الاردبیلى] ایضاً قد کتبنا ماوصل الیه فهمنا على تلک الرسالة [: نتائج الافکار] من تحقیق الحال فلیرجع الیه من اراد التذکره غیر انّا نقول هنا ایضاً…) مجمع الفائدة والبرهان, 3/441.
آرى میرزا عبدالله افندى به نقل از فاضل هندى, صاحب کشف اللثام, چنین حاشیه اى را در شرح حال شهید ثانى ـ ره ـ به مقدس اردبیلى نسبت داده است. بنگرید: (الشیخ الشهید… المعروف بالشهید الثانی… له مؤلفات منها… وقد وجدت بخط الافاضل المقاربین لعصره… هکذا: روض الجنان فى شرح ارشاد الاذهان… ورسالة فى تحقیق حم المقیم فى السفر اذا خرج بعدها… انتهى. ثم اقول: ومن مؤلفاته… ومن مؤلفاته ایضاً رسالة نتائج الافکار فى مسألة قصر المسافر واتمامه, اذا خرج قبل اقامته عشرة ایام فى محل قصد الاقامة به على ما نسبه الیه سبطه السید محمد فى بعض فتاواه فى هذه المسألة بعینها. والحق عندى اتحادها مع مامرّ من کلام شیخنا المعاصر بعنوان رسالة فى حکم المقیمین فى الاسفار. وله ایضاً رسالة فیمن سافر الى مادون المسافة من مکان نوى فیه اقامة عشرة ایام. وللمولى احمد الاردبیلى علیها حواش کما کتبه الفاضل الهندى على ظهر شرح ارشاد المولى احمد وقد سبق فى ترجمته ایضاً). ریاض, 2/365ـ384.
همان طور که ملاحظه مى شود, میرزا عبدالله افندى تصریح مى کند که در شرح حال محقق اردبیلى به این حاشیه اشاره شد: (وللمولى احمد الاردبیلى علیها [: رسالة فیمن سافر الى ما دون المسافة…] مما حواش کما کتبه الفاضل الهندى على ظهر شرح ارشاد المولى احمد وقد سبق فى ترجمته ایضاً). حال آنکه در شرح حال محقق اردبیلى در ریاض العلماء , 1/57 چنین حاشیه اى براى محقق اردبیلى شمرده نشده است, مگر اینکه توجیه شود که نسخه چاپ شده ریاض العلماء سقط و افتادگى دارد; والله العالم.
***
17. حدیقة الشیعه(*)= (کاشف الحق)
بحث درباره حدیقةالشیعه به طور مفصل به خامه بعضى از دوستان انجام پذیرفته است, و در این کتابشناسى به طور اختصار و فهرستوار مآخذ این بحث را معرفى مى کنیم.
به نظر ما کتاب حدیقةالشیعه از آثار مقدس اردبیلى است; امّا در میان سالهاى 993ق تا سال 1058ق احادیث ضعیفى در کتاب گنجانیده شده, و نهایتاً توسط معزالدین اردستانى با کم و زیاد کردن و دگرگونیهایى به نام کاشف الحق مشهور و معروف گشت.
درباره جلد اوّل حدیقةالشیعه حرفهایى نیز نوشته شده, و آنچه مسلم است, نسخه خطى از جلد اوّل هنوز به دست نیامده است و ممکن است که اصلاً نباشد. در فهرست نسخه هاى خطى فارسى منزوى, 2/934, در بحث از حدیقةالشیعه, ضمن معرفى آغاز جلد اوّل آمده است: (آغاز ج1: حمدى که حاملان ملأ اعلى وذاکران. و آغاز ج2: زیب آرایش آغاز و انجام نعوت و صفات). همچنان که ملاحظه مى شود, معرفى ابتداى جلد اوّل حدیقةالشیعه مطابق است با ابتداى نسخه هاى کاشف الحق اردستانى. و نیز رجوع کنید به فهرست نسخه هاى خطى فارسى, 2/978ـ980.
و نیز براى حدیقةالشیعه تحریف شده رجوع کنید به: ذریعه, 6/386 و 2/322 و 17/236 و نیز فهرست مدرسه غرب آخوند در همدان, ص20 (فهرست چاپ جدید). و براى تلخیص حدیقةالشیعه رجوع کنید به: ذریعه, 4/422 و 6/386, و طبقات اعلام الشیعه, قرن11, ص116 و120 والفوائد الرضویه, ص28.
قدیمیترین نسخه حدیقةالشیعه در کتابخانه مجلس به شماره 5730, گویا از سده دهم است. آغاز و انجام افتاده دارد و از کهنترین نسخه ها و 448 صفحه دارد. (ر.ک: فهرست, 17/175). این نسخه قسمت ضد صوفیه را نیز دارد و اگر نسخه قرن دهم باشد, مسلم مى شود که حدیقةالشیعه با آن قسمت ضد صوفیه توسط مقدس اردبیلى نوشته شده است; ولى با مراجعه به نسخه خطى و تشخیص اهل خبره, مشخص شد که نسخه قطعاً در قرن دهم نوشته نشده و کاغذ و خط و… گواهى مى دهد که از قرن یازدهم و دوازدهم است.
درباره حدیقة الشیعه مطالب فراوانى نوشته شده است. طالبان تحقیق بیشتر رجوع کنند به:
1. لؤلؤة البحرین, ص150.
2. امل الآمل, 2/23.
3. اثبات الهداة, 1/719 و 2/188 و 3/142 و612.
4. ریاض العلماء , 1/56.
5. تعلیقه أمل الآمل, ص97.
6. روضات الجنات, 1/83 و 84 و 206 (چاپ و تحقیق سید محمد على روضاتى).
7. طرائق الحقائق, جلد اوّل.
8. الاجازة الکبیرة, ص25.
9. قم نامه, مسائل رکنیة, میرزاى قمى سؤال و جواب, ص353.
10. مستدرک الوسائل, 3/393ـ 395.
11. ریحانةالادب, 5/366.
12. عین الحیوة مجلسى.
13. مرآةالحق, چاپ ارمغان.
14. ریاض السیاحة, ص74.
15. الروضة البهیة.
16. تعلیقات النقض.
17. قصص العلماء, ص342.
18. مراةالکتب, 2/192ـ196.
19. تنقیح المقال, 1/469.
20. الفوائد الرضویه, ص27.
21. طبقات اعلام الشیعه, قرن10, ص8 و9 و245 و246.
22. طبقات اعلام الشیعه, قرن11, ص119 و120 و571 و572.
23. اعیان الشیعه, 3/82 و83.
24. کشف الحجب والاستار, ص194 و195.
25. الذریعة, 6/385ـ387 و 2/322 و 17/236 و 4/422 و 10/205.
26. فهرست دانشگاه, 3/600 به بعد.
27. فهرست مجلس, 6/67 و68.
28. فهرست نسخه هاى خطى فارسى منزوى, 2/934 و935 و 2/980ـ 978.
29. فهرست نسخه هاى خطى دانشکده حقوق, ص448 و449.
30. مقدمه حدیقةالشیعه.
31. مجله معارف, ش3, سال 1364.
32. مقدمه تفسیر ابوالفتوح, توسط علامه شعرانى, ص13 و14.
33. زندگانى حضرت آیت الله بروجردى, ص391 (شیخ آقا بزرگ تهرانى شفاهاً مطالبى به آقاى دوانى درباره حدیقةالشیعه فرموده اند.)
34. تاریخ اردبیل و دانشمندان, 1/55 به بعد.
35. دائرةالمعارف اسلامى و همگى شیعه, 2/119.
36. مجله کیهان اندیشه, ش7, ص31, سال 1365 و ش8, ص64, سال 1365.
چاپهاى حدیقةالشیعه
از حدیقةالشیعه تاکنون چاپهاى متعدّدى شده که در ذیل به آنها اشاره مى شود:
1. تهران, 1318ق, سنگى, رحلى, 319ص.
2. تهران, 1260ق.
3. تهران, 1270ق.
4. تهران, 1274ق, سنگى, رحلى, خط ابوالقاسم قمشه.
5. تهران, 1279ق, سنگى, رحلى, 200ص.
6. تهران, 1265ق, سنگى, رحلى, 156 ورق.
7. تهران, 1339ق, کتابفروشى شمس.
8. تهران, 1303ق, سنگى, رحلى, خط ابوالقاسم خورانى اصفهانى, 287ص.
9. تهران, 1368ق, سنگى, 400ص.
10. تهران, انتشارات علمیه اسلامیه, 782ص, حروفى, وزیرى. چاپ اخیر تاکنون چند بار توسط چند ناشر افست شده است. رجوع شود به فهرست مؤلفین چاپى فارسى و عربى مشار, ص463 و فهرست نسخه هاى چاپى فارسى, ص557.
***
18. الخراجیة (الاولى)(*)
عنوان الخراجیة یا رسالة فى الخراج یا حاشیة على خراجیة الکرکى یا تعلیقة على خراجیة المحقق الثانى و… نامهایى هستند براى یک کتاب از مقدس اردبیلى.
محقق ثانى (کرکى), متوفاى 940ق, کتاب قاطعة اللجاج فى تحقیق حل الخراج را تألیف کرد. (ذریعه, 17/7). سپس شاگرد و معاصرش, فاضل قطیفى, متوفاى بعد از 940ق, کتاب (السراج الوهاج لدفع عجاج قاطعة اللجاج فى حیل الخراج) را در ردّ رساله خراجیه محقق کرکى تألیف کرد. (ذریعه, 12/164).
مقدس اردبیلى(ره) کتاب (الخراجیة) را در حمایت از رساله خراجیه فاضل قطیفى و ردّ بر رساله خراجیه محقق کرکى تألیف کرد. (ذریعه, 7/144).
سپس فاضل شیبانى, معاصر مقدس اردبیلى, در حیات مقدس در حمایت و انتصار محقق کرکى رساله (حلّ الخراج) را تألیف کرد. (ذریعة, 7/68).
بعد از آن دوباره مقدس اردبیلى رساله الخراجیة (الثانیة) را در تأکید بر رساله خراجیه اولى خود و ظاهراً در ردّ فاضل شیبانى تألیف کرد.
پنج رساله خراجیه فوق که اوصافش را ذکر کردیم, در ضمن کتاب کلمات المحققین به چاپ رسیده و بارها افست شده است. (فهرست کتابهاى چاپى عربى مشار, ص751). و نیز در ضمن کتاب کلمات الرضائیات والخراجیات چاپ و افست شده است. (فهرست کتابهاى چاپى عربى مشار, ص749).
همچنین اخیراً در قم توسط مؤسسة النشر الاسلامى, وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم, به عنوان الخراجیات در سال 1413ق چاپ شده است.
شیخ آقا بزرگ تهرانى در ذریعة, 7/144 در وصف خراجیه مقدس اردبیلى نوشته است: (الخراجیة للمولى المقدس احمد بن محمد الاردبیلی… نصر فیه الشیخ ابراهیم فى الحکم بالتحریم.)
نسخه هاى چاپى الخراجیه
1. در سال 1315ـ1313ق در ضمن کلمات الرضائیات والخراجیات, تهران, سنگى, وزیرى (ذریعة, 7/144 و فهرست کتابهاى چاپى عربى مشار, ص432).
2. در سال 1315ـ1313ق در ضمن کلمات المحققین, تهران, سنگى, وزیرى (ذریعة, 7/144) و فهرست کتابهاى چاپى عربى مشار, ص432).
3. در سال 1318ق در حاشیه درر الفوائد آخوند خراسانى, سنگى, وزیرى (ذریعة, 7/144) و فهرست کتابهاى چاپى عربى مشار, ص352).
4. در سال 1413ق به عنوان الخراجیات, توسط مؤسسة النشر الاسلامى, قم.
این تذکّر لازم است که در مقدمه چاپ مصحّح حدیقةالشیعة, صفحه ز, و نیز در چندین اثر دیگر به تبع همین مقدمه حدیقةالشیعه آمده است: (الخراجیة که دو رساله در خراج است و در حاشیه کفایةالاصول چاپ شده است…) با توجه به معرفى چاپهاى کتاب خراجیه, سهوالقلم این مصحح نیز روشن مى شود که در حاشیه دررالفوائد آخوند خراسانى چاپ شده است نه در حاشیه کفایةالاصول.
***
19. الخراجیة(*) (الثانیة)
عنوان الخراجیّة یا رسالة مختصرة فى الخراج یا مختصر الخراجیة, نامهایى هستند براى یک کتاب از مقدس اردبیلى در باب خراج.
همان طور که در خراجیةالاولى ذکر شد, مقدس اردبیلى در تأکید بر رساله خراجیه اوّل, رساله خراجیه دوم را در تحریم خراج مطلق تألیف کرد و ظاهراً سبب تألیف رساله خراجیه دوم, رساله خراجیه فاضل شیبانى بود. چرا که در مقدمه حل الخراج شیبانى نسبت تردید به مقدس اردبیلى داده است. بنگرید: (فیقول الفقیر الفانى ماجد بن فلاح الشیبانى انّه قد اشتهر انّ مولانا احمد الاردبیلى سلّمه الله تعالى وابقاه یقول بتحریم الخراج, وقد سألنى جماعة من اصحابه عن ذلک, فقلت لهم: المناسب ان یکتب مولانا فى ذلک شیئاً یدل على تحریمه. فبعد مدة ظهرت منه رسالة محصّلها ان الخراج فیه شبهة. وانا أنقل عبارته حرفاً بحرف خوفاً من التغییر والتبدیل وکثرة الاقاویل.) (الخراجیات, الشیبانى, ص7, چاپ مؤسسة النشر الاسلامى).
و آقا بزرگ در ذریعة, 7/144 نوشته است: (الخراجیة الاخرى ایضاً للمحقق المقدس الاردبیلى.)
نسخه هاى چاپى این رساله خراجیة (ثانیة) مانند نسخه هاى چاپى خراجیه اوّل است. هر دو رساله خراجیه در کتاب (هفده رساله) محقق اردبیلى توسط کنگره محقق اردبیلى تجدید چاپ شد.
مختصر الخراجیة یا رسالة مختصرة فى الخراج
عنوانهاى بالا همان رسالة الخراجیة الثانیة مقدس اردبیلى است که در تأکید بر رساله الخراجیه الاولى از اوست که ظاهراً رساله خراجیه فاضل شیبانى باعث تألیف مختصر الخراجیه شده است.
از آنجا که این رساله خراجیه دوم مختصرتر از رساله خراجیه اوّل است, در بعضى از کتب تراجم و فهارس تعبیر به مختصر الخراجیه یا رسالة مختصرة فى الخراج شده است.
براى توضیح بیشتر در ارتباط با این کتاب رجوع شود به عنوان الخراجیة (الثانیه).
***
20. رساله عملیه (*) (فارسى)= رساله در صلاة و صوم
رساله در صلاة و صوم, یا رساله علمیه, دو عنوانى هستند بر یک کتاب به فارسى از محقق اردبیلى. در کتب تراجم و کتابشناسى از این رساله نامى برده نشده, ولى نسخه هاى خطى این رساله در کتابخانه ها موجود و در فهارس نسخ خطى معرفى شده است.
قدمت نسخه هاى خطى این رساله, خود گواهى بر صدق این انتسابهاست. و نیز گواهى شیخ بهایى (م1030ق) بر اینکه رساله عملیه در احکام شرعى و فروع دین از مقدس اردبیلى است. (فهرست نسخه هاى خطى مدرسه عالى شهید مطهرى, 5/21).
***
21. رسالة فى الاحادیث
اگرچه عنوان فوق, کتاب و رساله اى مستقل نیست, ولى یکى از آثار به جاى مانده از محقق اردبیلى است که به خواهش شیخ حسن صاحب معالم از استادش گرفته است.
شیخ على عاملى در کتاب الدر المنثور, 2/202 چند سطر آخر یادگارى از محقق اردبیلى آورده است. بنگرید: (…وطلب الشیخ حسن [:صاحب معالم] من مولانا احمد [: محقق اردبیلى] شیئاً من خطه لیکون عنده تذکاراً, فکتب له بعض احادیث فى الصحیفة التى عندى قدر ورقة, وکتب فى آخرها: کتبه العبد احمد لمولاه امتثالا لأمره رجاءً لتذکره وعدم نسیانه ایّاه فى خلواته وعقیب صلواته, وفّقه الله لما یحبّه ویرضاه بمنّه وکرمه, بمحمّد وآله صلّى الله علیه وآله. انتهى)
سپس صاحب الدر المنثور اضافه مى کند: (وفى تلک الصحیفة صفحة بخط الشیخ الجلیل الشیخ بهاءالدین ـ قدس الله روحه ـ کتب فیها کلمات حکیمة, وفى آخرها کتب هذه الکلمات امتثالاً لامر سیده صاحب الکتاب حرس مجده وکتب ضده اقل العباد بهاءالدین الجباعى اصلح الله شأنه سائلاً منه اجراءه على خاطره الخطیر وعدم محوه عن لوح ضمیره المنیر, سیّما فى محال الاناب ومظان الاجابات, وذلک سنه 983 انتهى). الدر المنثور, 2/202.
***
22. رسالة فى انّ الامر بالشى یستلزم النهى عن ضده الخاص (*)
از این رساله در کتب تراجم و رجال نامى به میان نیامده, تنها شیخ آقا بزرگ تهرانى در ذریعه و طبقات اعلام الشیعه از نسخه خطى این رساله با ردهایى که علما بر آن نوشته اند یاد مى کند. بنگرید:
1ـ (مقالة فى ان الامر بالشىء نهى عن ضده الخاص, للمولى المقدس احمد بن محمد الاردبیلی… لتلامیذه ردود علیه, منها ردّ السید محمّد صاحب المدارک وردّ الخواجه افضل الدین محمّد الترکة, ومناقشة المیر فیض الله بن عبدالقاهر التفرشى, وجواب صاحب المعالم; کلّها بخط شیخ شرف الدین على بن جمال الدین المازندرانى فى مجموعة عند الشیخ هادى کاشف الغطاء). ذریعة, 21/397ـ398.
2ـ (افضل الدین محمّد ترکه… من طبقة تلامیذ المولى احمد الاردبیلى متوفاى 993ق مثل صاحبى المعالم والمدارک والمیر فیض الله, ولهم جمیعاً الردّ على مقالة الاردبیلى فى انّ الامر بالشىء نهى عن ضده الخاص). طبقات اعلام الشیعه, قرن11, ص52.
3ـ (فیض الله التفرشى النجفی… وله مقالة فى المناقشه على مقالة شیخه احمد الاردبیلى فى انّ الامر بالشىء نهى عن ضده الخاص, والنسخة فى مجموعة… عند الهادى کاشف الغطاء). طبقات اعلام الشیعه, قرن11, ص444.
4ـ (ابو محمّد شرف الدین المازندرانی… وقد کتب شرف الدین على المازندرانى جوابات مسائل للشهید یقرب من ستین مسألة وقال وجدتها بخط الشهید… ومن آثار صاحب الترجمه ایضاً عند الشیخ هادى کاشف الغطاء مجموعة نفیسة… جلیلة ذات فوائد کثیر کلها بخط صاحب الترجمة وفیها… مقالة فى الامر بالشىء والنهى عن ضده لاحمد الاردبیلی…) طبقات اعلام الشیعه, قرن11, ص380.
همان طور که ملاحظه شد, شیخ آقا بزرگ از مجموعه اى یاد مى کند که رساله محقق اردبیلى و ردهایى که بر آن نوشته شده در نزد کاشف الغطاء موجود بوده است.
و نیز محقق اردبیلى ـ ره ـ در مجمع الفائدة والبرهان عبارتى دارد که اشعار به این رساله دارد: (وما علم کون غیره مملکاً وصحیحاً. وهذا لا خصوصیة له بهذا المحل بل هو اشکال یخطر بالبال فى عدم الفساد بالنهى فى المعاملات, وقد اشرنا الیه فى ما سبق فى بیع یوم الجمعه, وحققناه فى الاصول). مجمع الفائدة والبرهان, 8/36.
اگرچه در کتب تراجم و رجال نامى از این رساله به میان نیامده, ولى خوشبختانه دو نسخه خطى از این رساله در کتابخانه مرکزى دانشگاه تهران و کتابخانه مدرسه عالى شهید مطهرى (سپهسالار) نگهدارى مى شود.
ابتداى نسخه: (بسمله, وبه ثقتى واعلم انّ الامر بالشىء مطلقا من غیر تقیید لوقت خلوا لمأمور عن الضد وترکه… مستلزم للنهى عن ضده الخاص من ذلک الوقت.)
انتهاى نسخة: (لو دلّ على الخاص وهو ظاهر; فتأمل, هذه الرسالة ایضاً من افاداة الشیخ… احمد الاردبیلى سلمه الله تعالی… حرّره باشارة صاحب الکتاب…)
این رساله نیز در (هفده رساله) محقق اردبیلى به چاپ رسیده است.
***
23. رسالة فى تحقیق آیة (یسئلونک عن المحیض) واحکامها
در هیچیک از کتب تراجم و رجال و کتابشناسى از این رساله یاد نشده است, حال آنکه مقدس اردبیلى در دو کتاب معروف و مهم خود, یعنى مجمع الفائدة والبرهان و زبدةالبیان, از آن یاد کرده و به آن ارجاع داده است. بنگرید.
1ـ (ویسئلونک عن المحیض… ولاتقربوهن حتى یطهرن… وقراءة التشدید على انّها امّا الغسل او الوضوء او غسل الفرج بعد الانقطاع. والاول مذهب الشافعی… والثانى مختار صاحب مجمع البیان… ومااختاره مانعرف مذهباً لاصحابنا وهو اعرف بما قال, ومعلوم زواله بالغسل. ولنا فى تحقیق هذه الآیة مع الاحکام رسالة جامعة للاقوال والابحاث وتحقیق المقال, فمن ارادها فعلیه بمطالعتها…). زبدةالبیان, ص35.
2ـ (وامّا کراهة وطى الحائض بعد انقطاع الدم وقبل الغسل… وللجمع بین الادلة والقرائتین مع عدم دلالة التشدید على الغسل جزماً, ولزوال علة المنع المفهومة من ظاهر الآیة وغیرها. وقد حققت المسألة فى رسالة علیحدة مع الادلة وما علیها من الابحاث مع الشارح مع امعان ما فى النظر والتأمل فلیراجع.) مجمع الفائدة والبرهان, 1/152.
***
24. رسالة فى عدم اشتراط مقدار الدرهم فى الجبهة
در هیچ مأخذى از کتب تراجم و کتابشناسى چنین رساله اى را به محقق اردبیلى نسبت نداده اند و نیز در فهارس کتب خطى نسخه اى از این رساله معرفى نشده است, در حالى که محقق اردبیلى در کتاب مجمع الفائدة والبرهان, 2/117 در بحث سجود تصریح به این رساله خود کرده است. بنگرید: (وفیها [:الاخبار] ایضاً دلالة ظاهرة على عدم اشتراط مقدار الدرهم فى الجبهة کما نقل عن ابن بابویة… وفى الاخبار الکثیرة دلالة علیه, ترکت ذکرها لکفایة ذلک, وجمعت اکثرها فى رسالة علیحدة, مع الاصل والشهرة والاوامر المطلقة, فحمل الدرهم على الافضل لوکان.)
با توجه به عبارتى که ذکر شد محقق اردبیلى رساله اى مستقل در این فرع فقهى تألیف کرده است; زیرا تصریح دارد که: (جمعت اکثرها فى رسالة علیحده.)
***
25. رسالة فى کون افعال الله تعالى معللة بالاغراض
رساله فوق را تنها میرزا عبدالله افندى در ریاض العلماء, 1/57 و تعلیقه امل الآمل, ص97, به محقق اردبیلى نسبت داده و گفته نسخه اى از آن را در مازندران دیده است. بنگرید: (وله… رسالة فى کون افعال الله تعالى معللة بالاغراض رأیتها بمازندران).
در ذریعه نیز, مانند سایر کتب تراجم و کتابشناسى, از این رساله نامى به میان نیامده است; تنها به رساله اى در این موضوع از یکى از اصحاب اشاره کرده است: (افعال الله تعالى فى اثبات انّ افعاله معللة بالاغراض, مبسوط, لبعض الاصحاب, اوّله: جلّت صفات کماله عن النقص والزوال… محمّد رحمة للعالمین وآله المعصومین خیر الآل. یوجد ضمن مجموعة رسائل کثیرة, دوّنها الشیخ محمّد على ابن یحیى وکتبها بخطه فى اصفهان 1107ق). ذریعه, 2/260.
بعید نیست محقق اردبیلى رساله اى در این موضوع داشته باشد و احتمال دارد نسخه معرفى شده در ذریعه از محقق اردبیلى باشد.
محقق اردبیلى در کتاب زبدةالبیان, ص629, اشاره به این بحث نیز کرده است: (ثم اعلم انّه لاشک فى دلالة الآیة على تحریم الخمر مؤکداً ومعللاً… والحکمة تقتضى تحریم ما فیه المفسدة فکیف المفاسد, کما بیّن فى الاصول. وان قلنا بالحسن والقبح الشرعیین وانّ افعاله تعالى لیست معللة بالاغراض, وانّه یجوز خلوّ الاحکام عن علل ومصالح).
***
26. رسالة فى منجزات المریض
عنوان بالا رساله اى مستقل در مسأله منجزات المریض است. اگرچه در کتب تراجم و کتابشناسى از آن نامى به میان نیامده است, ولى مجمع الفائدة والبرهان در کتاب محقق اردبیلى در ذیل عبارتى از ارشاد علامه ((وفى التبرعات المنجزه قولان)) تصریح به این رساله کرده است: (وان الاولى ترک المال للورثه والوصیّة مع عدم صحیحٍ, صریح وکونها کالوصیّة, وسیجىء فى الوصیّة تحقیق المسألة, وقد کتبت فیه رسالة منفردة وجمعت فیها اکثر الادلة وذکرت وجوهها للجمع بین الادلة). مجمع الفائدة والبرهان, 9/215ـ214.
از عبارات ذکر شده استفاده مى شود که اوّلاً محقق اردبیلى رساله اى مستقل در موضوع منجزات مریض به رشته تحریر درآورده است: (وقد کتبت فیه رسالة منفردة). ثانیاً تصریح مى کند که تحقیق مسأله در کتاب وصیّت خواهد آمد و کتاب الوصیة از قسمتهاى مفقود شده مجمع الفائدة است, و کتاب نهایة المرامِ صاحب مدارک ـ که تتمیمى است بر مجمع الفائدة ـ کتاب الوصایا والوقف والصدقة والحبس را شامل نیست.
کتاب نهایةالمرام شامل کتابهاى نکاح و طلاق و عتق و تدبیر و ایمان و نذور و عهود است. اختلاف است که محقق اردبیلى این قسمتها را تألیف کرده و بعد از مدتى از بین رفته, یا اینکه اصلاً تألیف نکرده است؟ صاحب مدارک این ابواب فقه را براى تکمیل و تتمیم مجمع الفائدة تألیف کرده است.
بحث اجزاى مفقود شده مجمع الفائده در عنوان خودش مفصلاً خواهد آمد.
***
27. مجمع البرهان من القرآن
عنوان مجمع البرهان من القرآن, غیر از کتاب مجمع الفائدة والبرهان فى شرح ارشاد الأذهان است. اگرچه در هیچیک از تراجم و کتابشناسى چنین عنوانى را از آثار مقدس اردبیلى ذکر نکرده اند, ولى خود محقق اردبیلى در کتاب حاشیه شرح جدید للتجرید (حاشیه شرح تجرید قوشچى) تصریح به این عنوان کتاب خود کرده است.
ذیل کلام قوشچى که: (قوله: انا لانسلم ان التکلیف لأجل ایصال النفع), آمده است: (قد یشعر به بعض الآیات ایضا, ولا خفاء فى ان التکلیف لیس بشکر للنعمة لأن القرآن العزیز مملوّة ما یدل على کون الثواب والعقاب باستحقاق المکلف به من فعل الطاعات وترک المعاصى مثل (جزاء بما کانوا یعملون) وهو اکثر من ان یحصى واظهر من ان یخفى, فما دلّ على انها شکر للنعمة فیؤول. وقد فعلناه فى مواضع من کتاب مجمع البرهان من القرآن). حاشیه شرح جدید للتجرید, ص159 (چاپ کنگره محقق اردبیلى).
ظاهر این عنوان (مجمع البرهان من القرآن) و بحث مورد نظر ـ که (ثواب و عقاب و تکلیف و شکر نعمت و…) ـ مشعر به این است که مقدس اردبیلى یک کتاب اعتقادى و کلامى, آن هم به زبان عربى, قبل از حاشیه شرح جدید للتجرید (حاشیه شرح تجرید قوشچى) تألیف کرده است که در این حاشیه حوالت به آن کتاب مهم خود مى دهد: (وقد فعلناه فى مواضع من کتاب مجمع البرهان من القرآن).
در پاورقى حاشیه شرح جدید للتجرید, ص159 (چاپ کنگره) آمده است: (ما اثبتناه [: مجمع البرهان من القرآن] موافق لجمیع النسخ, ولکن الظاهر أن مراده من مجمع البرهان من القرآن, هو کتاب زبدةالبیان دون مجمع الفائدة والبرهان, وقد ذکر هذا البحث فى مواضع من کتاب زبدةالبیان مثل ص112 و52 و…)
اگرچه بعید نیست که مراد از (مجمع البرهان من القرآن) کتاب زبدةالبیان باشد, ولى ظاهراً کتاب حاشیه شرح جدید للتجرید قبل از زبدةالبیان تألیف شده است.
کتاب حاشیه شرح جدید للتجرید (حاشیه شرح تجرید قوشچى) در سال 986ق تألیف شده است. مقدس اردبیلى این حاشیه را به درخواست و به نام فرزندش, ابوالصلاح تقى الدین محمد, نوشته است.
آرى کتاب مجمع الفائدة والبرهان فى شرح ارشاد الاذهان قبل از حاشیه شرح تجرید نوشته شده است و در این کتاب نیز بحث ثواب و عقاب و تکلیف و… مکرر ذکر شده است, ولى عنوان مجمع البرهان من القرآن سازگارى با کتاب فقهى ندارد.
اگرچه عناوین دیگرى براى شرح ارشاد مقدس اردبیلى ذکر کرده اند, مثل مجمع البرهان فى شرح الارشاد (مقابیس, ص15) و مجمع الفوائد و مجمع الدلائل والبرهان (ریحانة الادب 5/366), ولى این عناوین مسامحه در تعبیر است و هیچ کدام سازگارى با مجمع البرهان من القرآن ندارد.
***
28. مجمع الفائدة والبرهان فى شرح ارشاد الاذهان(*)
کتاب ارشاد علامه حلى (م726ق) از کتب فقهى است که از طهارت تا دیات را در بر دارد و نزدیک به پانزده هزار مسأله و فرع را داراست.
شیخ آقا بزرگ تهرانى در وصف ارشاد فرموده اند: (ارشاد الاذهان الى أحکام الایمان, من تألیف آیة الله الشیخ جمال الدین ابى منصور الحسن بن سدیدالدین یوسف بن على بن المطهر الشهیر بالعلامة الحلى المولود سنه 648ق والمتوفى سنه 726ق, وهو من أجل کتب الفقه وأعظمها عند الشیعه ولذلک تلقاه علماؤهم بالشرح والتعلیق عبر القرون من عصر مؤلفه الى هذه الاواخر…) ذریعه, 13/73.
و نیز آمده است: (ارشاد الأذهان… هو من أجل الکتب الفقهیة قد أحصى مجموع مسائله فى خمس عشرة الف مسألة…) ذریعه, 1/510.
در ذریعه, 13/73ـ80 و 1/510 ـ512 بیش از پنجاه حاشیه و شرح براى ارشاد معرفى شده است; از جمله شرح ارشاد مقدس اردبیلى. بنگرید: (شرح الارشاد للشیخ المقدس المولى احمد بن محمد الاردبیلى النجفى المتوفى فى صفر سنه 993هـ اسمه مجمع الفائدة والبرهان). ذریعه, 13/74.
در اکثر کتب تراجم متقدم کتاب را به عنوان شرح الارشاد معرفى کرده اند, حال آنکه خود محقق اردبیلى در آخر کتاب صلاة, کتاب را مجمع الفائدة والبرهان نامیده است. بنگرید: (هذا آخر الجزء الاول من کتاب مجمع الفائدة والبرهان فى شرح ارشاد الاذهان, وقع ابتدائه فى شهر رمضان سنة سبعة وسبعین وتسعمائة فى مشهد الحسین سید الشهداء علیه افضل التحیة والثناء واختتامه فى عاشر ربیع الاول المنتظم فى شهور سنة ثمان وسبعین وتسعمائة فى مشهد امیرالمؤمنین امیرالامراء علیه وعلى حبیبه سید الانبیاء واولاده سادات الاتقیاء فى زمن الاختفاء من الاعلاء… ویتلوه الجزء الثانى فى کتاب الزکاة). مجمع الفائدة والبرهان, 3/445.
در کتاب هدایة الاسماء نام این کتاب چنین ثبت شده است: (کتاب مجمع البرهان وربما یقال مجمع الفوائد فى شرح الارشاد, للمولى احمد بن محمد الاردبیلى). (نشریه نسخه هاى خطى دانشگاه, 6/44). این جور نامها مسامحه است, کما اینکه در ریحانةالادب, 5/366 اشاره به این مطلب شده است: (مجمع الفائدة والبرهان فى شرح ارشاد الاذهان که شرح ارشاد علامه بوده, و در ایران چاپ سنگى شده و داراى تحقیقات عمیقه مى باشد و موافق آنچه در آخر کتاب صلاة همان نسخه چاپى تصریح شده نام این کتاب [: مجمع الفائدة والبرهان فى شرح ارشاد الاذهان است]… و اینکه از بعضى مجمع الفوائد و از بعضى دیگر مجمع الدلائل والبرهان نقل شده اشتباه و یا مسامحه در تعبیر است.)
همان طور که گذشت مقدس اردبیلى کتابهاى نکاح و طلاق و… از مجمع الفائده را تألیف کرده, و به جهت بدى خط و عدم استنساخ از بین رفته است. این از مسلمات است, نه اینکه بعضى نوشته اند که مقدس این قسمتها را اصلاً تألیف نکرده است.
علاوه بر اینکه مقدس اردبیلى در مجمع الفائده چندین بار تصریح مى کند که در کتاب نکاح یا طلاق بحثش خواهد آمد. و نیز در کتاب زبدةالبیان, 544 در بحث نکاح تصریح مى کند که در شرح ارشاد مفصلاً این را نوشته ام. بنگرید: (وبالجملة الحکم محلّ الاشکال وقد اوضحته فى الجملة فى محلّه من الفروع فى شرح الارشاد).
صاحب مدارک کتاب نهایةالمرام را براى تکمیل مجمع الفائده به رشته تحریر درآورده, و در روضات الجنات, 7/50 آمده است: (ومنها شرح المختصر النافع من کتاب النکاح الى آخر کتاب النذر على ما وجدنا منه ولم نسمع الى الان من احد انّه وقف على ازید منه ووجه تخصیص ذلک الموضع بالشرح على ما سمعنا من بعض مشایخنا, أنّه لمّا کتب الاردبیلى قدس سره شرحه المشهور على الارشاد وفرّق اجزاءه على تلامذته لیخرجوه الى البیاض من السواد وکان بعضها ردیّ الخط جدّاً, فاتفق وقوع تلک المواضع التى شرحها السید من النافع فى خطه, فلم ینتفع به من سوء خطّه, وکان الشارح قد قضى نحبه, فالتمس بعضهم من السید تجدید المواضع التالفة لیکمل شرح استاذه, فقبل رحمه الله, لکن عدل عن الارشاد الى النافع, هضماً وأدباً من أن یُعدّ شرحه متمما لشرح استاذه).
به هر حال چه مقدس اردبیلى تقاضا کرده باشد و چه دیگر شاگردان مقدس, نهایةالمرام نمى تواند مکمل مجمع الفائدة والبرهان باشد, زیرا چندین کتاب از فقه را هنوز مجمع الفائده ندارد.
در ارشاد علامه حلى, کتاب العطایا شامل چهار کتاب فقهى است. بنگرید: (کتاب العطایا وفیه مقاصد, الاوّل فى الهبه…, المقصد الثانى فى الوقف…, المقصد الثالث فى الصدقة والحبس…, المقصد الرابع فى الوصایا). ارشاد الاذهان, 1/450ـ456.
مجمع الفائدة والبرهان فقط کتاب هبة را داراست, و سه کتاب دیگر, یعنى وقف و صدقه و حبس و وصیّة, را ندارد. رجوع کنید به مجمع الفائده, 10/560ـ 568. و یقیناً مقدس اردبیلى کتابهاى یاد شده را تحریر کرده است. در کتاب حجر مجمع الفائده, 9/214 و215 آمده است: (…ویجیىء فى الوصیة تحقیق المسألة وقد کتبت فیه رسالة منفردة وجمعت فیها اکثر الادلة وذکرت وجوها للجمع بین الادلة).
چاپهاى مجمع الفائدة والبرهان:
1ـ ایران, بى تاریخ, سنگى, رحلى, بى شماره صفحه (فهرست کتب عربى چاپى مشار, ص790).
2ـ تهران, 1274ق, سنگى, رحلى, خط محمد خوانسارى, بى شماره صفحه (فهرست عربى چاپى مشار, ص790 و فقه الشیعه, ص204).
3ـ قم, 1403ق الى 1416ق, 14 جلد, وزیرى, مؤسسة النشر الاسلامى, التابعة لجماعة المدرسین بقم المشرفة, محققین: حاج آقا مجتبى عراقى, حاج شیخ على پناه اشتهاردى, حاج آقا حسین یزدى اصفهانى.
***
29. مناسک الحج(*)= حجیّه (فارسى)
رساله در حج یا حجّیّه یا مناسک حج عنوانهایى هستند براى کتابى در مناسک از محقق اردبیلى به فارسى. در ذریعة, 22/255 در وصفش آمده است: (مناسک الحج الفارسى, للمقدس الاردبیلی… اوّله… وآخره… والنسخة فى الرضویة بخط عزیزالله الجیلانى استکتبه المولى موسى الگیلانى ووقفه على الخزانه).
میرزا عبدالله افندى در ریاض العلماء, 1/57 و تعلیقه امل الآمل, 97 تصریح به این رساله کرده و نسخه اى از آن را نیز دیده است. بنگرید: (و رسالة فى مناسک الحج الفارسیة مختصرة رأیتها فى دهخوارقان).
کتاب مناسک حج مقدس اردبیلى تا قبل از چاپ کنگره به زیور طبع آراسته نشده بود. بیش از ده نسخه از این رساله در کتابخانه ها موجود است.
ابتداى نسخه: (بدانکه چون کسى متوجه مکه معظمه شود بقصد گزاردن حج واجب باید که…) فهرست کتابخانه جامع گوهرشاد 3/1365.
انتهاى نسخه: (از براى رضاى خداى تعالى پس بیرون آمده متوجه شود). و نیز انتهاى نسخه: (چنانچه فقهاء رحمهم الله بیان کرده اند). ذریعه, 22/255 و فهرست رضوى, 2/49.
***
حجّیّة(*)= مناسک الحجّ
کتاب حجّیّة, همان مناسک حج محقق اردبیلى است که در فهرست کتابخانه آستان قدس رضوى بدان نام معرفى شده, و به تبع این کتابخانه در فهرست کتب خطى آستان شاه چراغ, الرسالة الحجیّة معرفى شده و در پایان نسخه خطى شاه چراغ آمده است: (تمت الرسالة الحجّیّة من تصنیف… مولانا احمد اردبیلى). فهرست, 2/189.
شیخ آقا بزرگ تهرانى در ذریعه, 22/255 از آن به عنوان مناسک الحج یاد کرده, و میرزا عبدالله افندى در ریاض العلماء, 1/57 و تعلیقه امل الآمل, 97 به این نحو آورده است: و رسالة فى مناسک الحج فارسیة مختصرة رأیتها فى دهخوارقان).
***
30. مسألة فى الذبح(*)
رسالة فى کفایة بسملة الذابح الجنب بقصد سورة العزیمة فى التذکیة, یا مسأله اى در ذبح, عنوان رساله اى است منسوب به مقدس اردبیلى. در کتب تراجم و رجال از این رساله نامى به میان نیامده و نیز در کتابشناسى کتب شیعه, مانند ذریعة و مرآة الکتب, از آن یاد نشده است.
در فهرست نشریه دانشگاه تهران, 7/552 جزء نسخه هاى خطى شهید قاضى طباطبائى معرفى شده است: (رساله در اینکه شخص جنب اگر کشتار کند و بسم الله بگوید, جایز است هرچند به قصد یکى از سوره هاى عزائم گفته باشد, از ملاّ احمد مقدس اردبیلى در گذشته 993ق). و در فقه شیعه, 207 بدین نحو معرفى شده است: (مسألة فى الذابح= رسالة فى کفایة بسملة الذابح الجنب وان قصد قرائة احدى السور العزائم).
نسخه اى از این رساله در کتابخانه مدرسه عالى شهید مطهرى ضمن مجموعه ش1446 ـ که شامل بیش از ده رساله و کتاب است و تماماً از مقدس اردبیلى مى باشد ـ موجود است. در حاشیه نسخه آمده است: (مسألة فى الذبیحة وبعض احکامها). در آخر رساله نیز آمده است: (من فوایداد [اردبیلى] طاب ثراه کتب فى مشهد الحسین علیه السلام من غیر رجوع الى کتاب اصلاً لعدم الحضور.)
ابتداى نسخه: (مسألة فى الذبیحة وبعض أحکامها: استشکل فى عدم حصول التذکیة إذا قصد الجنب بتسمیة بسملة السورة العزیمة).
انتهاى نسخه: (… وانصف فانه المحظور بالبال الله یعلم بحقیقة الحال).
این رساله نیز در (هفده رساله) محقق اردبیلى توسط کنگره محقق اردبیلى چاپ شده است.
فصل دوم: آثار منسوب به محقق اردبیلى
31/1. اثبات الامامة
در کتاب اعیان الشیعه این عنوان از جمله کتب مقدس اردبیلى ذکر شده است. بنگرید: (له من المصنفات 1ـ… 4ـ اثبات الامامة بالفارسیة). اعیان الشیعه, 3/80.
در کتب تراجم چنین عنوانى از مؤلفات محقق اردبیلى ذکر نکرده اند. و میرزا عبدالله افندى در ریاض العلماء, 1/57 و تعلیقه امل الآمل, 97 به عنوان (رسالة فارسیة فى الإمامة مبسوطة) از آن یاد کرده است.
اگرچه بعید نیست محقق اردبیلى دو یا چندین رساله در اصول دین داشته باشد, ولى از آنجا که کتاب اصول دین مقدس اردبیلى در چهار فصل است و فصل اوّل آن در اثبات واجب و فصل دوم آن در اثبات امامت است, لذا از کتاب اصول دین مقدس اردبیلى گاهى تعبیر به اثبات الواجب شده و گاهى هم به اثبات الامامة. بنابراین ظاهراً این عنوانها براى یک رساله از محقق اردبیلى است, نه اینکه رساله هاى متعددى داشته باشد.
محتمل است که روى جلد بعضى از نسخه هاى خطى حدیقةالشیعه و کاشف, نام اثبات امامت نوشته باشد و تصور شده که این کتاب دیگرى درباره امامت از مقدس اردبیلى غیر از حدیقةالشیعه است. کما اینکه نسخه اى از کاشف الحق به نام فضائل ائمه(ع) در کتابخانه حضرت آیت الله مرعشى نجفى به ش7266, فهرست ج19 ثبت شده است.
همچنین نسخه هایى از حدیقةالشیعه با دگرگونیهایى به اسامى دیگر, مانند کاشف الاسرار و هدیة العالمین و فوزالنجاح ومناقب قطبشاهى, خوانده شده است. رجوع شود به فهرست نسخه هاى فارسى منزوى, 2/978ـ980.
***
32/2. الزبدة فى الفقه(*)= ارشاد (فقه فارسى)
عنوان ارشاد یا الزبدة فى الفقه یا فقه شاهى, کتابى است در فقه به زبان فارسى و منسوب به مقدس اردبیلى. در بعضى از فهارس نسخ خطى و کتب ذریعه و کشف الحجب و مرآة الکتب و… از این کتاب نام برده شده, ولى اولین بار کنتورى در کشف الحجب, 303 این کتاب را به مقدس اردبیلى نسبت داده است. بنگرید: (الزبدة فى الفقه بالعبارة الفارسیة لمولانا احمد بن محمد الاردبیلى المتوفى سنة ثلاث وتسعین وتسعمائه, اوله: حمدنا محدود, معبودى را که کائنات را به خورشید آسمان رسالت و نور بدر ولایت درجه ظهور داد الخ).
به تبع کشف الحجب, در مرآت الکتب, 3/44 آمده است: (الزبدة فى الفقه ذکره المولوى وقال بالفارسیة لمولانا… الاردبیلی… انتهى, ولم یذکره المترجمون واللّه اعلم).
همچنین در ذریعه این کتاب به چندین نفر, از جمله مقدس اردبیلى, نسبت داده شده است. ذریعة 12/16, 16/294, 295, 297 و نیز رجوع شود به فقه شیعه ص380.
***
33/3. استیناس المعنویة
کتاب استیناس المعنویة از کتب منسوب به محقق اردبیلى در علم کلام است. در کتب تراجم و رجال از این عنوان نامى به میان نیامده و نیز نسخه اى از این کتاب در فهارس نسخ خطى کتابخانه ها معرفى نشده است.
در آغاز آقا بزرگ در ذریعه, 2/37 به نقل از فهرست کتب خطى کتابخانه سید راجه محمد مهدى در فیض آباد هند آن را معرفى کرده است: (استیناس المعنویة للمقدس الاردبیلی… عدّ بهذا العنوان من الکتب الکلامیة العربیة الموجودة فى مکتبة السید راجه محمّد مهدى فى ضلع فیض آباد, فى فهرسها المخطوط, وذکر انّ موضعه فى المارى رقم3).
به تبع ذریعه در اعیان الشیعة, 3/82 آمده است: (استیناس المعنویة حکاه فى الذریعة عن فهارس بعض مکاتب الهند). و نیز در ریحانةالادب, 5/369 آمده است: (استیناس المعنویة به عربى در علم کلام).
بیش از مقدارى که ذکر شد, اطلاعاتى درباره کتاب استیناس المعنویة در دست نیست. در کتب تراجم چنین عنوانى را براى محقق اردبیلى ذکر نکرده اند. اگرچه بعید نیست محقق اردبیلى کتابى در علم کلام به این نام داشته باشد, ولى تصحیف و اشتباهى در فهرست محمّد مهدى رخ داده است; کما اینکه سید محسن امین در اعیان الشیعه, 3/82 بدان اشاره مى کند: (استیناس المعنویة حکاه فى الذریعة… ولا اراه الاّ مغلوطاً).
***
34/4. بحر المناقب
کتاب بحرالمناقب, عنوانى است که تنها شیخ آقا بزرگ تهرانى در ذریعه, 3/48 به نقل از شیخ محمّد جعفر خشتى براى مقدس اردبیلى ذکر کرده است. بنگرید: (بحر المناقب للمولى المقدس… الاردبیلى قاله الشیخ محمّد جعفر ابن مولى عبدالصاحب الخشتى فى ما کتبه بخطه من فهرست الکتب الموجودة عنده سنة 1274ق, وعدّه ممّا هو موجود عنده فى التاریخ المذکور). ذریعة, 3/48.
اگرچه بعید نیست که محقق اردبیلى کتابى به نام بحر المناقب داشته باشد, و در کتب تراجم و شرح حال نگارى چنین عنوانى براى محقق اردبیلى ذکر نشده باشد, ولى با توجه به نام کتاب بحرالمناقب, به احتمال قوى کتاب بحرالمناقب یا همان حدیقةالشیعة است ـ که چندین نام دیگر نیز براى آن ذکر کرده اند ـ و یا آنکه مؤلف بحرالمناقب شخصى به نام درویش برهان است.
***
35/5. تعلیقات بر شفا
کتاب شفاى بوعلى سینا (م428ق) از کتبى است که علما شروح و حواشى بسیارى بر آن نوشته اند. شیخ آقا بزرگ تهرانى در ذریعه, 6/140ـ143 نزدیک به بیست حاشیه و در 13/335 دو شرح از شفا را مفصلاً معرفى کرده است.
از جمله حواشى کتاب شفا, حاشیه آقا جمال خوانسارى است که در ذریعه, 6/143 معرفى شده است: (الحاشیة علیه [:الشفاء] للمحقق الآغا جمال الدین محمد بن الحسین الخوانسارى المتوفى 1125).
نسخه اى خطى از حاشیه شفاى آقاى جمال الدین خوانسارى در مدرسه عالى شهید مطهرى نگهدارى مى شود و در فهرست نسخه هاى خطى مدرسه عالى شهید مطهرى (سپهسالار) 1/565 معرفى شده است, ولى در فهرست آخر این فهرست خطى, یعنى در فهرست اعلام و کتب فهرست مدرسه عالى شهید مطهرى, 1/657 به اشتباه نوشته شده است: (تعلیقات بر شفا, مقدس اردبیلى ص565). حال آنکه در صفحه 565 فهرست, حاشیه بر شفاى آقا جمال خوانسارى معرفى شده نه حاشیه بر شفاى مقدس اردبیلى. این اشتباه در فهرست اعلام کتاب باعث شده که بعضیها تصور کنند که مقدس اردبیلى حاشیه یا تعلیقه اى بر شفا داشته است.
***
36/6. تعلیقات بر من لایحضره الفقیه
کتاب من لایحضره الفقیه شیخ صدوق (م381ق), یکى از چهار مجموعه کتاب حدیثى شیعه در قرون اولیه است که مورد توجه علما قرار گرفته و مدار کتب حدیثى و فقهى بر چهار کتاب کافى و فقیه و تهذیب و استبصار است. لذا علما حواشى بسیارى بر این کتب حدیثى نگاشته اند. در ذریعه, 6/223 به بعد, پانزده حاشیه بر کتاب من لایحضره الفقیه معرفى شده که از آن جمله است حاشیه آقا جمال خوانسارى: (الحاشیة علیه [:کتاب من لایحضره الفقیه] لآغا جمال الدین محمد بن الحسین الخوانسارى المتوفى 1125ق). ذریعه, 6/224.
نسخه اى خطى از حاشیه آقا جمال در کتابخانه مدرسه عالى شهید مطهرى (سپهسالار) به شماره 678 نگهدارى مى شود و در فهرست آن کتابخانه, 1/565 به معرفى آن نسخه پرداخته شده, ولیکن در فهرست اعلام فهرست مدرسه عالى شهید مطهرى (سپهسالار) به اشتباه نوشته شده است: (تعلیقات بر من لایحضره الفقیه ص565), حال آنکه در صفحه 565 فهرست, کتاب حاشیه بر فقیه آقا جمال خوانسارى معرفى شده نه حاشیه بر فقیه محقق اردبیلى.
اگرچه بعید نیست که محقق اردبیلى بر کتاب من لایحضره الفقیه حاشیه اى داشته باشد, ولیکن اصحاب تراجم و کتابشناسى چنین حاشیه اى را به او نسبت نداده اند و در فهارس نسخ خطى نیز نسخه اى از این معرفى نشده است.
***
37/7. حاشیه شرح جدید تجرید (امامت)
همان طور که ذکر شد قسمت الهیات حاشیه شرح جدید تجرید از تألیفات مقدس اردبیلى است و نسخه هایى از آن معرفى شد. مخفى نماند که بحث امامت نیز بخشى از قسمت الهیات تجرید است.
تمام اصحاب کتب تراجم و رجال و کتابشناسى حاشیه قسمت الهیات شرح تجرید را به مقدس نسبت داده اند.
با اوصافى که ذکر شد مقدس اردبیلى بر بخش الهیات شرح جدید تجرید حاشیه داشته است, ولیکن صاحب کشف الحُجب (ص178) غیر از حاشیه بر بحث الهیات, بر قسمت امامت شرح تجرید نیز حاشیه اى از مقدس اردبیلى نقل مى کند. بنگرید: (حاشیة شرح التجرید القوشجیة لاحمد… الاردبیلی… ذکرها مولانا المجلسى(ره) فى البحار, وهى على مبحث الهیات; ورأیت انا بعض حواشیه على مبحث الامامة ایضاً). همان طور که ملاحظه مى شود تنها کنتورى در کشف الحجب (ص178) حاشیه اى بر قسمت امامت شرح تجرید نسبت به مقدس داده و فرموده است که: (ورأیت انا بعض حواشیه على مبحث الامامة ایضاً).
اگرچه بعید نیست که مقدس اردبیلى حاشیه اى دیگر, غیر از حاشیه اى که موجود است, بر قسمت امامت شرح تجرید قوشچى داشته باشد, ولى از آنجا که قسمت اعظم حاشیه الهیات شرح تجرید مقدس اردبیلى در ارتباط با امامت است, تصور شده که مقدس اردبیلى غیر از حاشیه بر الهیات, حاشیه اى دیگر نیز بر امامت داشته است. بنگرید به عبارت آقا بزرگ در ذریعة, 6/113: (قد بسط فیها [:حاشیه بر الهیات شرح جدید تجرید] الکلام فى الامامة عند قوله: وعلى افضل الصحابة ومابعده بحیث یصیر نصف الکتاب).
و نیز در ریاض العلماء, 1/57 و تعلیقه امل الآمل, 97 آمده است: (وله ایضاً حاشیة على الهیات شرح تجرید, قد بسط الکلام فى بحث الامامة ونقل الادلة عن الفخر الرازى واجابها).
در پاورقى فهرست دانشگاه تهران, 5/1764 آمده است: (در کتابخانه سپهسالار نسخه اى به شماره 1446 هست که این حاشیه [:شرح تجرید] و دو خراجیه همین اردبیلى و رساله اى از او درباره اجتهاد که در آن به رساله شیخنا مى نگرد و… نسخه دیگرى هم به شماره 1499 در آنجا هست و به نام حاشیه تجرید اردبیلى که گویا این یکى جزء یکم آن مى باشد.) ولیکن با مقایسه بین نسخه هاى شرح تجرید مقدس اردبیلى و این نسخه معرفى شده تکلیف این نسخه خطى مشخص خواهد شد.
***
38/8. حدیقةالحقیقة
در فهرست میکروفیلمهاى کتابخانه دانشکده الهیات و معارف اسلامى مشهد, ص168, بخش1, ضمن معرفى نسخه عکسى اظهارالحق, کتاب حدیقةالحقیقة را به محقق اردبیلى نسبت مى دهد که ظاهراً اشتباه چاپى است. بنگرید: (اظهارالحق؟ کتابى هست در امامت که مؤلف در سال 1039ق در دیار هند مى زیسته, این کتاب بصورت سؤال و جواب است تحت عنوان: اگر کسى گوید… جواب بشنو اى برادر… این کتاب جز کاشف الحق اردستانى و بحرالمناقب درویش برهان و حدیقةالحقیقة اردبیلى است…).
مراد از حدیقةالحقیقة اردبیلى همان حدیقةالشیعه اى است که منسوب به محقق اردبیلى است, نه اینکه کتاب دیگرى از محقق باشد.
***
39/9. حواشى کتاب کاشف الحق
انتساب و عدم انتساب کتاب حدیقةالشیعه چاپ شده (یا جزئى از آن) و بررسى چگونگى تألیف شدن کتاب کاشف الحق اردستانى و… احتیاج به یک مقاله مفصلى دارد که از تمام زوایا آن را تحقیق و تمام نسخه هاى خطى این دو کتاب را از نزدیک ملاحظه کرد, و نیز تمام مطالبى که درباره حدیقةالشیعه و کاشف الحق گفته شده, باید بدقت بررسى شود تا بتوان به نتیجه اى که تا اندازه اى مقبول همگان باشد برسیم.
امّا عجالتاً درباره عنوان حواشى کتاب کاشف الحق که صاحب ریاض العلماء به مقدس اردبیلى نسبت داده, چند سطرى متذکر مى شویم.
میرزا عبدالله افندى در ریاض العلماء, 1/57 و تعلیقه امل الآمل, 97 در ذیل تألیفات محقق اردبیلى فرموده است: (له… حواشى کتاب کاشف الحق). غیر از میرزا عبدالله افندى, اصحاب تراجم و رجال و کتابشناسى چنین حاشیه اى را به محقق اردبیلى نسبت نداده اند.
از آنجا که محقق اردبیلى متوفاى 993ق است و کتاب کاشف الحق اردستانى در سنه 1058ق تألیف شده است, عقلاً ممکن نیست که مراد حاشیه بر کتاب کاشف الحق اردستانى باشد.
بله ممکن است که مراد, حواشى کتاب کاشف الحق مولى محمد بهرام (م984ق) باشد که در شرح تلخیص المرام علامه حلى است نسخه اى از کتاب کاشف الحق مولى محمّد بهرام در نزد صاحب ریاض بوده و حواشى محقق اردبیلى را بر آن کتاب ملاحظه کرده اند. بنگرید: (وقد شرح المولى محمد بهرام من علماء دولة السلطان شاه طهماسب الصفوى کتاب تلخیص المرام له [:العلامةالحلى] فى الفقه بشرح ممزوج بالمتن طویل الذیل جداً سماه کتاب کاشف الحق, ویعرف بالکاشف ایضاً, وعندنا نسخة منه الى آخر العبادات). ریاض العلماء, 1/365.
و در ذریعه, 17/235 نیز اشاره به مطلب فوق شده است: (کاشف الحق فى شرح تلخیص المرام للعلامة الحلى فى الفقه, شرحه المولى محمد بهرام فى عصر شاه طهماسب الذى توفى 984ق, قال فى الریاض: شرح مزج طویل الذیل الى آخر العبادات عندنا نسخة منه).
***
40/10. خراجیه (فارسى)
در اکثر کتب تراجم و رجال و کتابشناسى, مانند ذریعه 7/144 و مرآت الکتب 3/116 و تعلیقة امل الآمل, 97 و… دو کتاب با عنوان الخراجیة یا رسالة فى الخراج و یا مطلقاً یک رساله به عنوان الخراجیة, آن هم به عربى, به محقق اردبیلى نسبت داده شده و چندین مرتبه هم چاپ شده است. امّا رساله اى در خراجیه به فارسى جزء کتب مقدس اردبیلى یاد نشده, تنها میرزا عبدالله افندى در ریاض العلماء, 1/57 نسبت داده است. بنگرید: (وینسب الیه رسالة فارسیة فى حرمة الخراج). اگرچه بعید نیست که مقدس اردبیلى رساله سومى به فارسى داشته باشد, امّا از آنجا که تعلیقه امل الآمل, 97 از مؤلفات میرزا عبدالله افندى است و بر سیاق ریاض العلماء نوشته شده, چنین نسبتى داده نشده است: (…ورسالتان فى حرمة الخراج مختصرتان موجودتان عندنا). و دأب افندى بر این بوده که اگر رساله اى غیر از عربى تألیف شده باشد متذکر مى شده است, کما اینکه در ضمن کتب مقدس اردبیلى چندین بار قید فارسى ذکر شده است, امّا براى خراجیه ـ همان طور که ملاحظه مى کنید ـ مطلقاً آمده است. بنگرید: (وله [:مقدس اردبیلى(ره)] رسالة فى مناسک الحج فارسیة… ورسالة فى الامامة فارسیة… ورسالتان فى حرمة الخراج مختصرتان موجودتان عندنا).
با اوصافى که ذکر شد عبارت افندى در ریاض العلماء که مى گوید (وینسب الیه رسالة فارسیة فى حرمة الخراج), سهوالقلم است, کما اینکه کلمه (وینسب) نیز اشعار به عدم قبول دارد.
***
41/11. دوازده امام (*)
عنوان دوازده امام به ادعیه هایى که علما براى توسل به حضرات ائمه ـ علیهم السلام ـ تنظیم مى کرده اند, گفته مى شود. در ذریعه, 8/268 به این صورت وصف شده است: (دوازده امام: عنوان عام للقطعات الدعائیة التى کان ینشاءها العلماء للتوسل بالائمة الاثنى عشر علیهم السلام, وقد کثرت فى العهد الصفوى (القرن الحادى عشر) کما فصّلناه فى الذریعه, 7/197 و194 به عنوان الخطبة الاثنى عشریة, وفى ذریعه, 8/188 به عنوان دعاء التوسل). و در ذریعه, 8/268ـ269 بیش از ده رساله به عنوان دوازده امام معرفى شده که از همه مشهورتر دوازده امام خواجه نصیرالدین طوسى (م672ق) است.
همان طور که ذکر شد علما در تدوین دوازده امام اهتمام ورزیده اند و در مجموعه اى از نسخه هاى خطى کتابخانه آیت الله صفائى خوانسارى هجده رساله دوازده امام منسوب به هجده تن از علماى بزرگ شیعه آمده که از آن جمله, دوازده امام محقق اردبیلى است. بنگرید به مجموعه ش 977, در سده 11و12, رقعى; شامل دوازده امام و غیره.
یکى از دوازده امامها در آن مجموعه از محقق اردبیلى است و هیچ بعید نیست که محقق اردبیلى چنین کتابى داشته باشد. چرا که خود ایشان نیز عنایت به دوازده امام خواجه نصیرالدین داشته است و شیخ آقا بزرگ در ذریعه در ذیل دوازده امام خواجه نصیرالدین مى نویسد: (دوازده امام فى انشاء الصلوة والتحیات على نبینا محمّد صلوات الله علیه وآله الائمة علیهم السلام, منسوبة الى سلطان المحققین الخواجه نصیرالدین الطوسى المتوفى 672ق… ورأیت فى بعض المجامیع ما لفظه: بنده راجى احمد ساوجى از جناب غفران پناه ـ الى قومه بعد القاب کثیرة ـ استادى مولانا احمد اردبیلى سؤال نمودم از انفع ادعیة, فرمودند: خواندن دوازده امام خواجه, که آن را در عالم خواب از جناب امیرالمؤمنین علیه السلام تعلیم [:تعلّم] نموده…) ذریعه, 8/268.
و نیز در شرح دوازده امام خواجه نصیرالدین, تألیف سید ابى على بن محمد باقر حسینى, از مقدس اردبیلى سخنى به میان آمده است. بنگرید: (شرح دوازده امام من انشاء المحقق الخواجه نصیرالدین الطوسى, للسید ابى على ابن محمّد باقر الحسینى اوّله… ینقل فیه عن الشیخ البهائى والمحقق الداماد والمقدس الاردبیلى السید نعمت الله الجزایری… والنسخة عند الآغا نجفى کما کتبه الینا.) ذریعه, 13/261.
رساله دوازده امام منسوب به محقق اردبیلى در (هفده رساله) محقق اردبیلى به چاپ رسیده است.
***
42/12. ربیع الابرار فى اثبات حقانیّة الائمة الاطهار
در هیچیک از کتب تراجم و کتابشناشى چنین عنوانى از آثار مقدس اردبیلى ذکر نکرده اند; تنها در کتاب تاریخ اردبیل و دانشمندان, 1/55 جزء مؤلفات مقدس اردبیلى آمده است: (ربیع الابرار فى اثبات حقانیة الائمة الاطهار ومطاعن أعدائهم واکثر الصحابة. حجةالاسلام العلامة الحاج شیخ على تسوجى کتاب مزبور خطى را در تبریز ملاحظه و مطالعه نموده, اظهار مى کرد که بهترین کتاب است در موضوع خود).
به احتمال قوى نسخه خطى از کتاب حدیقةالشیعه بوده که چنین اسمى بر صفحه اوّل آن نوشته اند, کما اینکه نسخه اى از کتاب کاشف الحق به عنوان (فضائل ائمه(ع)) از مؤلفى نامعلوم در کتابخانه آیت الله نجفى مرعشى به ش7266 در فهرست جلد19 معرفى شده است.
از آنجا که نسخه هاى خطى حدیقةالشیعه و کاشف الحق بسیار استنساخ مى شده و در دسترس همگان بوده, هر کسى به ذوق و سلیقه خود اسمى بر آن کتاب مى نهاده و باعث شده که یک کتاب چندین نام و عنوان به خود بگیرد.
***
43/13. رساله اى در ردّ تصوف (صوفیه)
ثقةالاسلام شهید تبریزى در ضمن معرفى کتاب حدیقةالشیعه به نقل از امل الآمل رساله اى در ردّ صوفیه به محقق اردبیلى نسبت مى دهد. بنگرید: (قلت نسب صاحب الامل الکتاب [:حدیقةالشیعه] الى المقدس فى الآمل ورسالة ردّ الصوفیة ونقل فیها عنه). مرآة الکتب, 2/192. حال آنکه شیخ حرّ عاملى (م1104ق) هرگز چنین رساله اى را به محقق اردبیلى نسبت نداده است. بنگرید: (المولى الأجل الاکمل… الاردبیلى له کتب منها: شرح الارشاد کبیر لم یتم, وتفسیر آیات الاحکام, وحدیقةالشیعة و غیر ذلک). امل الآمل, 2/23.
نسبت رساله اى در ردّ صوفیه در کتاب مرآة الکتب سهوالقلمى بیش نیست; زیرا در امل الآمل, 2/23 در همان صفحه اى که شرح حال محقق اردبیلى نوشته شده, شرح حال احمد بن محمد التونى نیز آمده و این شخص رساله اى در ردّ صوفیه داشته است. بنگرید: (مولانا احمد بن محمد التونی… له کتب منها: حاشیة شرح اللمعه, ورسالة فى تحریم الغنا, ورسالة فى الردّ على الصوفیة وغیر ذلک).
از آنجا که شرح حال این دو عالم در کنار هم قرار داشته و هر دو عالم نیز احمد بن محمد نام داشته اند, صاحب مرآةالکتب تصور کرده که محقق اردبیلى رسالة فى الردّ على الصوفیه داشته است.
آرى نسخه اى از رساله اى در ردّ تصوف از مولانا احمد اردبیلى در کتابخانه ملّى موجود است, لکن این مولانا احمد اردبیلى غیر از مقدس اردبیلى بوده و تألیف این رساله در نیمه دوم قرن یازدهم است.
***
44/14. رسالة اللیل (الیوم) والنّهار(*)
اصحاب تراجم و رجال رسالة اللیل والنهار را نه از مؤلفات محقق اردبیلى شمرده اند و نه از مؤلفات سایر علما. در الذریعه, 18/391 تنها یک عنوان اللیل والنهار از ابن فارس, صاحب مجمع اللغة, معرفى شده است.
کنتورى, صاحب کشف الحجب, از رساله اى در حقیقت لفظ لیل و نهار یاد کرده است, امّا این رساله مطابق است با تنها نسخه خطى آن که در کتابخانه مجلس شوراى اسلامى نگهدارى مى شود.
با دیدن اصل نسخه خطى این رساله و بررسى مطالب آن و مقایسه با دیگر آثار محقق اردبیلى و آثار محقق سبزوارى, انتساب این رساله به مقدس اردبیلى منتفى است و قطعاً از محقق سبزوارى است.
***
45/15. رسالة فى الامامة
یکى از کتابهایى که به مقدس اردبیلى نسبت داده اند, کتاب رسالة فى الامامة به زبان فارسى است. میرزا عبدالله افندى آورده است: (…له… ورسالة فارسیة فى الامامة مبسوطة…). ریاض العلماء, 1/56. (…له… ورسالة فى الإمامة فارسیة مبسوطة…). تعلیقه امل الآمل, 96.
اگرچه بعید نیست که مقدس اردبیلى دو رساله یا چندین رساله درباره اصول دین به رشته تحریر درآورده باشد, لکن از آنجا که فصل دوم رساله اصول دین= اثبات الواجب, محقق اردبیلى در امامت است و مفصلاً بحث امامت مطرح شده است, و رساله اصول دین نیز به فارسى است, بعید نیست که این دو عنوان براى یک رساله که به نام اثبات الواجب یا اصول دین است, باشد.
به احتمال قوى نیز مراد از (رسالة فارسیة فى الامامة مبسوطة) کتاب حدیقةالشیعه مى باشد که روى جلد و صفحه اوّل نسخه هاى خطى بدین نام نوشته شده, و تصور کرده اند که اینها دو کتاب هستند, بدون آنکه مطالب دو کتاب را با هم مقایسه کرده باشند.
***
46/16. رسالة فى طهارة الخمر
در کتب تراجم و رجال و کتابشناسى چنین رساله اى را به محقق اردبیلى نسبت نداده اند, امّا گفته شده که مقدس اردبیلى رساله اى در طهارت خمر تألیف کرده است.
در ذریعه, 24/65 آمده است: (رسالة فى نجاسة الخمر لمیر فضل الله بن محمد الاسترآبادى تلمیذ المقدس الاردبیلى ردّ فیها على استاذ القائل بطهارة الخمر).
و نیز در ریاض العلماء, 4/374 و روضات الجنات, 1/80 و اعیان الشیعة, 3/82 آمده است: (السید المتکلم… الامیر فضل الله ابن السید محمّد الاسترآبادى, الذى هو ایضاً من اجلاء تلامذته وله رسالة فى الردّ على استاده المولى احمد الاردبیلى فى قوله بطهارة الخمر).
اگرچه بعید نیست که محقق اردبیلى رساله اى مستقل در طهارت خمر تألیف کرده باشد, لیکن هیچ نشانه اى در دست نیست, بلکه خلاف آن محتمل است. زیرا مقدس اردبیلى بحث طهارت خمر را در مجمع الفائدة والبرهان, 1/308 به بعد در شش صفحه و نیز در زبدةالبیان, ص40 به بعد مفصلاً بحث کرده و قائل به طهارت خمر شده است.
رساله اى که میر فضل الله استرآبادى در ردّ محقق اردبیلى تألیف کرده است, لازمه اش رساله مستقل داشتن مقدس اردبیلى در باب طهارت خمر نیست, بلکه میر فضل الله استرآبادى رساله اى در ردّ نظریه مقدس اردبیلى ـ که در دو کتاب مجمع الفائدة والبرهان و زبدةالبیان آمده ـ تألیف کرده است.
***
47/17. زبدةالشیعة
مراد از عنوان زبدةالشیعة همان حدیقةالشیعة است که به غلط در کتاب روضات الجنات, 1/83 زبدةالشیعة ثبت شده که قطعاً اشتباه چاپى یا سهوالقلم است. بنگرید: (وکتاب زبدةالشیعة فى تفصیل احوال النبى والائمه واثبات الامامة الخاصة بالفارسیة, کما انتسب الیه فى المشهور, وصرح به ایضاً فى الآمل ولؤلؤة البحرین). روضات الجنات, 1/83. صاحب روضات الجنات براى انتساب کتاب به مقدس اردبیلى, استشهاد به امل الآمل ولؤلوةالبحرین کرده و حال آنکه در کتابهاى امل الآمل و لؤلؤةالبحرین عنوان حدیقةالشیعه آمده است نه زبدةالشیعه.
***
48/18. ذریعة الشیعة
از کتاب ذریعة الشیعة تنها در مرآةالکتب, 2/232, به نقل از کتاب انساب النواصب على بن داود خادم استرآبادى یاد شده است: (ذریعة الشیعة, ذکره فى انساب النواصب ونسبه الى المولى المقدس الاردبیلى, ولیس هو بحدیقةالشیعة لذکره لها ایضاً بعد ذکر ذریعة الشیعه, ولکنى لم اقف على هذه النسبة الا فى الکتاب المذکور). مرآة الکتب, 2/232.
نسخه هاى فراوانى از کتاب انساب النواصب استرآبادى در کتابخانه هاست و بیش از ده نسخه خطى در فهرست الفبایى آستان قدس, 69 معرفى شده و نیز چندین نسخه در کتابخانه آیت الله العظمى نجفى مرعشى به شماره هاى 172, 1887, 2377, 3392 موجود است. با دیدن عبارت انساب النواصب دقیقتر مى توان اظهارنظر کرد, لیکن از آنجا که تصحیفات و اشتباهات فراوانى در استنساخ کتب قدیمى به وجود مى آمده است, بعید نیست ذریعة الشیعه عنوان جدیدى نبوده و همان حدیقةالشیعة است.
***
49/19. شرح اسماءالله الحسنى
در هیچیک از کتب تراجم و رجال و کتابشناسى چنین رساله اى را به محقق اردبیلى نسبت نداده اند و فقط در دائرةالمعارف اعلمى ج3/140 جزء مؤلفات مقدس اردبیلى شمرده شده است.
***
50/20. شرح الهیات شفا
در کتاب تاریخ اردبیل و دانشمندان جزء مؤلفات مقدس اردبیلى آمده است: (شرح الهیات شفا). اگر چه بعید نیست که مقدس اردبیلى بر الهیات شفاى بوعلى شرحى نوشته باشد, لکن چنین شرحى ثابت نشده است. در بحث تعلیقات بر شفا گذشت که این نسبتها اشتباه است و منشأ اشتباه را نیز نقل کردیم.
***
51/21. شرح تصریف (فارسى)
ترجمه تصریف یا شرح تصریف از کتبى است که در بعضى از فهارس نسخ خطى به اشتباه به مولى احمد مقدس اردبیلى دانسته شده است, حال آنکه این ترجمه از احمد بن غنى اردبیلى است و در مقدمه کتاب نیز به این اشاره شده است. بنگرید: (چنین گوید محرر این حروف اضعف عبادالله الرؤف احمد بن الغنى الاردبیلى عفى الله عنه چون در خاطر مى گردید که بر… بنده زاده علاءالدین احمد متع الله بگردانم و مقدمه مولانا… الزنجانی…).
و نیز کتابهاى شرح ابیات قطر النداء, شرح شواهد البهجة المرضیة, شرح الانموذج, عناوینى هستند که به اشتباه به مقدس اردبیلى نسبت داده اند.
***
52/22. الشرط فى ضمن العقد
رساله الشرط فى ضمن العقد از رسائل منسوب به محقق اردبیلى است که در فهرست نسخه هاى خطى دانشگاه تهران به اشتباه به محقق اردبیلى یا شهید ثانى به نحو تردید نسبت داده است. بنگرید: (رسالة فى مسألة الشرط فى ضمن العقد… گویا از شهید ثانى یا محقق اردبیلى). فهرست دانشگاه, 8/568. لکن نسخه خطى معرفى شده در فهرست دانشگاه یقیناً از میرزاى قمى (م1231ق) است, نه از محقق اردبیلى و شهید ثانى. این رساله ضمن چند رساله دیگر از میرزاى قمى, در آخر کتاب الغنائم به چاپ رسیده است و شیخ آقا بزرگ در ذریعه, 11/201 به عنوان (الرسالة الشرطیة) و در ذریعه, 14/183 به عنوان (الشرط فى ضمن العقد للعلامة المیرزا أبى القاسم المحقق القمى المتوفى سنه 1231ق, فرغ من تألیفه سنه 1200ق, وطبع فى آخر الغنائم له) از آن یاد کرده است.
***
53/23. عقائدالاسلام (*) (ترکى)
از کتب منسوب به محقق اردبیلى, کتاب عقائد الاسلام در اصول دین به زبان ترکى آذرى است که همراه با ترجمه هایش به طبع رسیده است.
در کتب تراجم و کتابشناسى چنین کتابى را به محقق اردبیلى نسبت نداده اند, بلکه برخلاف آن را نیز ثابت کرده اند. مقدمه کتاب نیز خود بهترین گواه بر عدم انتساب به مقدس است.
آقا بزرگ در ذریعه نوشته اند: (عقائد الاسلام فى الاصول الخمسة, ترکى منسوب الى المولى المقدس… الاردبیلی… ولکنه خطاً على مایأتى فى ترجمته الفارسیة الموسومة باسمه ایضاً. وهو مطبوع کترجمته العربیه بعنوان المعرّب). ذریعه, 15/281.
با قاطعیت مى توان گفت که این کتاب از مقدس اردبیلى نیست, و تألیف کتاب حداقل 59 سال بعد از وفات محقق اردبیلى بوده است.
***
54/24. کنز اللطایف وبحر المناقب
در هیچیک از کتب تراجم و کتابشناسى چنین عنوانى را جزء مؤلفات محقق اردبیلى ذکر نکرده اند, تنها عبدالعزیز جواهرالکلام در کتاب دائرةالمعارف اسلام و همگى شیعه, ص119 این کتاب را جز مؤلفات مقدس اردبیلى شمرده است. بنگرید: (الاردبیلى احمد بن محمد معروف بمقدس اردبیلی… از تألیفاتش 1ـ حدیقةالشیعه… 2ـ کنزاللطایف وبحرالمناقب, مرتب بر 90 باب, در اولش گفته الباب الاول فى ثواب من قرأ فضیلة من فضایله الخ, و فهرست ابواب را در مقدمه نگاشته است, نسخه در 148 برگه, و در هر صفحه 25 سطر, تاریخ تألیف 891 در کتابخانه کاشف الغطاء در نجف بوده).
***
55/25. واجب الاعتقاد
عنوان واجب الاعتقاد در ذریعه به این صورت وصف شده است: (واجب الاعتقاد فى اصول الدین بالفارسیة لملاّ احمد الاردبیلى المتأخر عن المقدس الاردبیلى, لنقله بالکتاب عمّن هو متأخر عن طبقة المقدس المذکور, ط تبریز, اوّله: بدان ایّدک الله…). ذریعه, 25/4.
در عبارت ذریعه تناقضى است بین معرفى کتاب واجب الاعتقاد و معرفى ابتداى نسخه; زیرا نسخه معرفى شده باید همان ترجمه عقائد الاسلام از ترکى به فارسى باشد که به نام واجب الاعتقاد در ذریعه تکرار شده است. بنابراین مؤلف کتاب ملاّ احمد اردبیلى ـ که متأخر از مقدس اردبیلى است ـ نمى باشد.
ثانیاً ابتداى نسخه اى که بدان اشاره کرده: (بدان ایّدک الله…), ابتداى کتاب اصول دین یا اثبات الواجب محقق اردبیلى است نه ترجمه عقائد الاسلام از ترکى به فارسى. بنابراین یا جمله (لملا احمد الاردبیلى المتأخر عن المقدس الاردبیلى) اشتباه است یا (ط تبریز اوّله بدان ایدک الله…)
اگر گفته شود که ابتداى اصول دین محقق اردبیلى, (بدان هداک الله) است و نه (بدان ایّدک الله), و لذا تناقضى نیست, گفته مى شود که ابتداى نسخه هاى اصول دین مقدس اردبیلى متفاوت است. اگرچه اکثر نسخه هاى معرفى شده از اصول دین (بدان هداک الله) است, امّا نسخه اصول دین که در کتابخانه آیت الله صفائى خوانسارى مى باشد, ابتداى آن (بدان ایّدک الله) است. فهرست هزار و پانصد نسخه خطى ص317.
***
56/26. مسألة کل کلامى کاذب(*)
رساله کل کلامى کاذب از رسائلى است که منسوب به ملاّ احمد است و تنها نسخه خطى از این رساله در کتابخانه مجلس شورا نگهدارى مى شود. با بررسى نسخه خطى بهتر مى توان انتساب و عدم آن را به محقق اردبیلى ثابت کرد.
ابتداى نسخه: (بعد بسمله: وهذا الاعتراض ممّا لا یدفع له ولایخفى انّ دفع الاعتراض بطریق المناقضه کما فى ما نحن فیه).
انتهاى نسخه: (الثالث الذى ذکرنا اقرب الى اصل الدلیل ماذکره (قدس سرّه) الاّ ان ما ذکر (قدس سره)… هذه الرسالة منسوبة الى المولى الفاضل).
***
57/27. النص الجلى فى إمامة مولانا على(ع)
از این عنوان در کتب شرح حالنگاران نامى به میان نیامده است, ولى در کتاب حدیقةالشیعة چندین بار از آن نام برده شده است. بنگرید:
1. (و این ضعیف معنى حدیث بادروا الى ریاض الجنة را مستوفى در کتاب نص جلّى فى امامة مولانا على(ع) به تقریبى بیان کرده که اشاره به پیشگیرى در نماز فرموده, هر که خواهد بداند بدان کتاب رجوع نماید). حدیقةالشیعة, 595.
2. (و به چندین سند از مشایخ خود شنیده و به تقریب از کتاب نص جلى فى امامة مولانا على(ع) ثبت نموده). حدیقةالشیعة, 598.
3. (و بعضى از آنها در کتاب نص جلى به تقریب مذکور شده اگر کسى خواهد بدان کتاب رجوع نماید). حدیقةالشیعة, 601.
4. (در کتاب نص جلى فى امامة مولانا على مسطور گشته). حدیقةالشیعة, 752.
و به تبع حدیقةالشیعه در کتاب ذریعه آمده است: (النص الجلى فى امامة مولانا على لمؤلف حدیقةالشیعة ذکره فیه مکرراً, ولنسبة الحدیقة الى أحمد المقدس الاردبیلى راجع ذریعه: 6/385 و 386 و ج10/205). الذریعه, 24/172. و نیز در طبقات اعلام الشیعة, قرن دهم, آمده است. (… وله النص الجلّى فى امامة مولانا على).
از آنجا که مطلب نقل شده از کتاب النص الجلى, حدیث یا احادیثى است, و معلوم گشت که کتاب حدیقةالشیعة از مقدس اردبیلى است, لکن مطالبى در قرن یازدهم به کتاب افزوده شده است, نمى توان به طور قطع اظهارنظر کرد که این چند موردى که از النص الجلى یاد شده آیا از مقدس اردبیلى است یا از مطالب الحاقى است. بنابراین مادامى که نسخه اى از این کتاب یافت نشود و مطالبش مورد نقد و نظر قرار نگیرد, نمى توان آن را از آثار محقق اردبیلى به حساب آورد. لذا ما این عنوان را در کتابهایى که منسوب به مقدس اردبیلى است آورده ایم.
***
58/ 28. کتاب الدعاء(*)
در کتابخانه مجلس شورا (سنا) کتابى به عنوان کتاب دعا معرفى شده است: (کتاب دعاء, عربى, داراى حجب پیغمبر(ص) و احتجاب على(ع) و دعاهاى ملا احمد اردبیلى, شیخ بهائى, طمطام و معراج و هفت آیت بنى اسرائیل و دعاهاى ابراهیم و امام زین العابدین و توسل به امام محمد تقى(ع) با چند دعاى دیگر).
و نیز در کتابخانه مدرسه عالى شهید مطهرى (سپهسالار) رساله اى به نام (جنگ دعا) در فهرست به این صورت توصیف شده است: (جنگ دعا, از سید داماد و مولانا احمد اردبیلى و صدرالدین تبریزى شاگرد بهائى ادعیه نسخ شده13, ترجمه نستعلیق ریز).
و نیز در کتابخانه ملّى نسخه اى از ادعیه به این صورت وصف شده است: (ادعیه, در این نسخه ادعیه زیر آمده است: از صفحه یک تاشش دعایى که قبل از دعاى سمات باید خواند, از 6تا34 دعاى سمات, از 37تا51 دعاى صباح, از 54 تا 62 دعاى اداء دیون بنا بر رأى مقدس اردبیلى).
در پایان از خوانندگان و کتابشناسان محترم تقاضا مى شود که اگر سهوالقلم و یا اشتباهى در این نوشته ملاحظه کردند, نویسنده را مطلع کنند تا در چاپهاى بعدى, همراه نسخه شناسى آثار محقق اردبیلى و سایر اطلاعات دیگر, به صورت کتابى مستقل اصلاح و منتشر شود.
پاورقی:
*. اصل این مقاله, در حدود دویست صفحه, مفصّلتر از آن بود که همه آن در مجله چاپ شود. از این رو مقاله حاضر کوتاه شده و آگاهیهاى مربوط به نسخه شناسى حذف شده است (آینه پژوهش).
1. شناسایى این کتب و رسائل و حواشى و نسخه هاى آن, نتیجه تتبع و مراجعه به بیش از پانصد کتاب (اعم از فهارس نسخه هاى خطى و کتب تراجم و رجال و شرح حالنگارى و کتب کتابشناسى و کتب فقهى و اصولى و اعتقادى) و تتبع در تمام آثارموجود مقدّس اردبیلى (خطى و چاپى) بوده است. و در ضمن معرفى آثار محقق اردبیلى, اگر اشتباه و یا سهوالقلمى در کتب فهارس نسخه هاى خطى و کتب شرح حالنگارى و کتابشناسى و… رخ داده, متذکر مى شویم تا کتابشناسى و نسخه شناسى آثار محقق اردبیلى به صورت کامل انجام گرفته باشد.
2. ستاره, علامت موجود بودن نسخه کتاب است.