منظومه های فقهی

یکى از کارهایى که در قلمرو ادبیات علوم اسلامى انجام یافته, به نظم درآوردن علوم است. این منظومه ها به صورت قصیده, قطعه و ارجوزه سروده شده است. در علمهاى صرف, نحو, لغت, معانى, بیان, بدیع, خط, فقه, اصول, فرائض, تاریخ, جغرافیا, تعبیر رؤیا, علم البحر (دریاشناسى), درایه, رجال, طب, نجوم, احکام, رمل, جفر, علم اسماء, تجوید, قرائت, منطق, کلام, فلسفه, تفسیر و….
پیداست که ساختن منظومه هاى علمى کارى لطیف است و در آن موارد که استادانه ساخته شده, هم بسى دلکش است و هم براى ازبر کردنِ قواعد کمک بسزایى است. منظومه هاى علمى بسیار است و حتى فهرست آنها به مجلدى بزرگ برمى آید, فهرستى که با تتبع در آثار مسلمین, چه خطى و چه چاپى, و با گشتن در فهرستها و کتابها تهیه شود.1
مى توان ادعا کرد یکى از کارآمدترین شیوه هاى آموزشى, آموزش با شعر است; زیرا به ذهن سپردن مطالب منظوم زودتر حاصل مى شود, دیرتر فراموش مى شود و هیچگاه تازگى و طراوت خود را از دست نمى دهد.
به عنوان مثال حفظ کردن سهام ارث کار آسانى نیست و در صورت موفقیت, به زودى فراموش خواهد شد, لیکن اگر در قالب نظم درآید هم شخص زودتر حفظ مى شود و هم دیرتر از یادش مى رود:
من السهام فى الکتاب فُرضا
ستّ سهام سُمیّت فرائضا
نصف و ربع اوّل و ثانى
ثُمن وسدس ثُلُث ثلثان
فالنصف وهو فرض زوج الخالیة
عن ولد کذا ابنة ذا حاویة
وکان ایضاً فرضَ اخت واحدة
لوالد قط اوله و والدة
لزوج ذات الولد الربع ثَبَت
زوجة خالٍ عنه ذا ایضاً حَوَت
والثُمن للزوجة فرض سُبَد
ان کان للمیّت زوجاً ولد
سدس لکل من عمودى ذى ولد
کذا کلالة لامّ ماانفرد
والثلث فرض الام لولا مَن حجب
کذا لِوُلدها الکثیرِ منتخب
فوق ابنة وفوق اخت للاب
او ابوین ثلثَى المال هب2
تا چند دهه قبل محصلین علوم دینى توجه زیادى به متون علمى منظوم داشتند و حتى آنها را حفظ مى کردند, اما اکنون این شیوه رو به فراموشى است و یا بکلّى فراموش شده است. حتى گاه براى تعلیم به کودکان نیز از چنین شیوه اى بهره مى جستند. چنانچه اکنون نیز متخصصین مسائل آموزشى معتقد به لزوم تعلیم بعضى مطالب به کودکان در قالب نظم مى باشند.
گذشتگان آنقدر به منظومه هاى علمى اهمیت مى دادند و آثار فراوانى در این زمینه به جاى گذاشتند که در علم بلاغت, اصطلاح (شعر تعلیمى) بر آن نهاده شد.
اشعار تعلیمى از اواخر حکومت امویان و آغاز حکومت عباسیان در عربى رواج یافت.3
وزن اغلب منظومه هاى علمى بحر (رَجَز) است. زیرا این وزن به آسانى به ذهن سپرده مى شود و آسانتر مى توان مطالب را در قالب این وزن درآورد و جوازات در آن فراوان است. با این توضیح که وزن تام و سالم بحر رجز چنین است:
مستفعلن مستفعلن مستفعلن
مستفعلن مستفعلن مستفعلن
اما مى توان به جاى (مستفعلن) اوزان (مفاعلن), (مفتعلن) و (فَعِلتن) را نیز به کار برد. به خاطر همین جوازات و نزدیکى آن به نثر, برخى این بحر را (حمار الشعر) نامیده اند; اما سلیمان بستانى در این زمینه مى گوید:
مناسبتر بود آن را (عالم الشعر) مى نامیدند. زیرا نظم آن آسان است و تمام علمایى که متون علمى مانند نحو, فقه, منطق و طب را به نظم درآورده اند, این بحر را اختیار نموده اند.4
به خاطر ویژگیهاى نظم, علما و نویسندگان علم فقه را بیشتر به نظم درمى آوردند. در میان دارندگان منظومه هاى فقهى بزرگانى چون سید بحرالعلوم, ملا هادى سبزوارى, شیخ فضل الله نورى, شیخ حر عاملى, فیض کاشانى و سید محمد جواد عاملى ـ صاحب مفتاح الکرامه ـ به چشم مى خورند.
لازم دانستیم مشخصات منظومه هاى فقهى را گردآورى کنیم تا علاوه بر نشان دادن سختکوشى گذشتگان, گامى باشد براى استفاده بیشتر از این متون ارزشمند:
طهارت
1. ارجوزة فى احکام الاموات, سید هاشم بن حمد حسینى حلى (م:1341), ذریعه ج1/ 451.
2. ارجوزة فى الطهارة, سید هاشم بن احمد موسوى احسائى مبرزى (م:1309), ذریعه ج1/ 485.
3. ارجوزة فى الطهارة, مهدى بن على ساعدى (ت:1296), 1367 بیت, ذریعه ج1/ 485.
4. ارجوزة فى الطهارة, سید کلب باقر نقوى (م:1329), شرح منظوم (الدرة النجفیة), ذریعه ج1/ 485.
5. اللئالى المنظومة, مهدى صحین بن على ساعدى (ت:1296), ذریعه ج18/ 265.
6. مخلاّت الزاد, سید هاشم بن حمد حسینى, ذریعه ج20/ 233.
7. منظومه, حدود 920 بیت, خطى, کتابخانه ٌآیت الله العظمى گلپایگانى.
8. منظومة فى منزوحات البئر, محمد بن حسن حرّ عاملى, ذریعه ج23/137 .
صلوة
9. ارجوزة فى الاذان والاقامة, عبدالرحیم بن محمد على تسترى (م:1313), ذریعه ج1/ 452.
10. ارجوزة فى الشک والسهو والخلل والجبر فى الصلوة, اسماعیل, تاریخ سرودن: 1245, ذریعه ج1/ 481.
11. ارجوزة فى الشکوک, محمد جواد بن على عاملى نجفى (م:1322), ذریعه ج1/ 481.
12. ارجوزة فى الصلوة, جواد بن حسن نجفى (ت:1308), ذریعه ج1/ 482.
13. ارجوزة فى صلوة المسافر, عبدالهادى بن جواد همدانى بغدادى (م:1333), در ادامه (الدرة النجفیة), ذریعه ج1/ 483.
14. ارجوزة فى صلوة المسافر, مشکور بن محمد جواد حولاوى نجفى (م:1353), ذریعه ج1/ 483.
15. ارجوزة فى صلوة المسافر والجماعة ومسائل الشکوک, على خوئى قزوینى حائرى (م:1318), در ادامه (الدرة النجفیة), ذریعه ج1/ 483.
16. خلاصة الاحکام, صبا کاشانى, فارسى, ذریعه ج19/ 170.
17. شمس الهدى فیمن شک اوسها, عبدالرحیم بن محمد على تسترى (م:1313), ذریعه ج1/481 و ج14/228 و ج23/ 116.
18. اللمعة فى فقه الصلوة, تقى الدین حسن بن على حلى (ت:647), امل الآمل, تحقیق: سید احمد حسینى, ج2/72.
19. منظومه بى الف در رد قائلین به وجوب عینى نماز جمعه, سید محمود بن عبدالعظیم موسوى, مقدمه مناهج المعارف, مقدمه از سید احمد روضاتى, ص142.
20. منظومه در احکام نماز, فارسى, خطى, کتابخانه آیت الله العظمى نجفى.
21. منظومة الشک والسهو والخلل والجبران, محمد اسماعیل, ذریعه ج23/116.
22. منظومة فى الشکوک فى الصلوة, احمد بن صالح طعان بحرانى (م:1315), ذریعه ج1/ 481 و ج23/116.
23. منظومة فى الصلوات المندوبة, محمد کاظم بن محمد صادق کاشانى اصفهانى (م:1273) ذریعه ج1/483 و ج23/119.
24. منظومة فى صلوة الجماعة, عبدالهادى بن جواد همدانى, ذریعه ج23/119.
25. منظومة فى صلوة المسافر, عبدالهادى بغدادى نجفى همدانى, ذریعه ج23/ 119.
26. منظومة فى النجاسات المعفوة فى الصلوة, ابن عماد, خطى, کتابخانه آیت الله العظمى نجفى.
27. منظومه واجبات نماز, خطى, کتابخانه مسجد اعظم.
زکات
28. ارجوزة فى الزکاة, محمد بن حسن حر عاملى (م:1104), ذریعه ج1/ 476 , ج23/113.
29. زکیات المسئلات, حسن نائنى, 2000 بیت, ذریعه ج12/ 45.
30. الغرر الغرویة فى الاحکام الزکویة, مرتضى بن عباس کاشف الغطاء, ذریعه ج1/477 و ج16/41.
31. منظومة فى الزکاة, سید محمد جواد عاملى صاحب (مفتاح الکرامة) (م: 1226), ذریعه ج1/ 476 و ج23/111.
خمس
32. منظومة فى الخمس, سید محمد جواد عاملى صاحب (مفتاح الکرامة) (م:1226), ذریعه ج1/ 472 و ج23/ 106.
صوم
33. ارجوزة فى الصوم, محمد حسین بن محمد حسن اصفهانى (ت:1296), ذریعه ج1/ 484.
34. ارجوزة فى الصوم والاعتکاف, عباس بن حسن کاظمى, ذریعه ج1/ 484 , ج23/120.
35. منظومة فى الصوم, محمد تقى, تاریخ سرودن: 1280, ذریعه ج23/120.
حج
36. مزیح الاحتیاج فى حکم منسک المحاج, سید على نقى بن حسن طباطبایى (م:1282), ذریعه ج1/470 و ج20/329 و ج23/103.
37. منظومة السامیة فى الحجة الحسامیة, باقر بن اسماعیل واعظ (م:1313), 1500 بیت, ذریعه ج23/ 113.
38. منظومة فى الحج, عباس بن حسن بن جعفر کاشف الغطاء (م:1321), بیش از 1000 بیت, ذریعه ج1/470 و ج23/103.
39. منظومة فى الحج, سید زین العابدین بن محمد کاشانى حائرى (م:1375) ذریعه ج23/103.
وقف
40. ارجوزة فى الوقف, سید محمد على بن صدرالدین موسوى عاملى اصفهانى (م:1274), ذریعه ج1/ 505 و ج23/147.
متاجر
41. منظومة فى الغناء وحرمتها, محمد هادى, ذریعه ج23/125.
وصایا
42. اللؤلؤ المنثور, على اصغر بن على اکبر بروجردى (ت:1231), ذریعه ج18/386.
نکاح
43. ارجوزة فى الرضاع, سید محمد جواد عاملى, صاحب (مفتاح الکرامة) (م:1226), ذریعه ج1/ 475 و ج23/110.
44. ارجوزة فى الرضاع, سید صدرالدین محمد بن صالح موسوى عاملى, (م:1263), ذریعه ج1/ 476.
45. ارجوزة فى الرضاع, محمد على بن محمد اعسم, (م:1233), ذریعه ج1/ 476.
46. ارجوزة فى النکاح والطلاق, سید حسین بن محمد کاشانى حائرى, تاریخ سرودن:1339, ذریعه ج1/ 505.
47. تقریط الاسماع فى نظم مسائل الرضاع, سید محمد صادق بن محمد باقر طباطبایى (م 1337), ذریعه ج4/387.
48. رسالة فى العقد للمحرمیة, ابوالقاسم قمى, اتمام: 1217, ذریعه ج15/296.
49. عقد اللقاح فى آداب عقد النکاح, راضى بن محمد حسن تبریزى, تاریخ سرودن: 1358, ذریعه ج15/296.
50. کاشفة القناع, سید محسن بن عبدالکریم امین عاملى, تاریخ سرودن: 1328, ذریعه ج17/243.
51. منظومة رضاعیة, صدرالدین عاملى, خطى, کتابخانه مسجد اعظم.
52. منظومة فى الرضاع, سید حسن محمود امین عاملى, ذریعه ج23/111.
طلاق
53. احسن العدد فى مسائل العِدد, سید محمد صادق بن سید محمد باقر طباطبایى (م1337), ذریعه ج1/287.
54. ارجوزة فى العِدد, محمد على بن محمد اعسم نجفى, (م:1233), ذریعه ج1/ 486.
55. ارجوزة فى النکاح والطلاق, سید حسین بن محمد کاشانى حائرى, تاریخ سرودن: 1339, ذریعه ج1/ 505.
صید و ذباحه
56. ارجوزة فى الصید والذباحة, مشکور بن محمد جواد نجفى, (م1353), ذریعه ج1/ 484.
اطعمه واشربه
57. ارجوزة فى الاطعمة والاشربة, محمد على بن محمد اعسم نجفى (م:1233), ذریعه ج1/ 462 و ج23/85.
58. ارجوزة فى الموائد, سید کلب باقر هندى, تاریخ سرودن: 1326, ذریعه ج23/138.
59. منظومة فى الاطعمة والاشربة, سید محمد باقر بن ابى القاسم (م1331), ذریعه ج23/85.
ارث
60. ارجوزة فى الارث, سید ابومحمد حسن بن على حسینى, ذریعه ج1/ 453 و ج23/139.
61. ارجوزة فى الارث, ابراهیم بن على عاملى, ذریعه ج1/ 452.
62. ارجوزة فى الارث, سید محمد بن معزالدین حسینى قزوینى حلى, (م:1335), ذریعه ج1/ 455.
63. ارجوزة فى الارث, موسى بن امین شراره عاملى, (م:1304), ذریعه ج1/ 455.
64. ارجوزة فى الارث, محمد على بن محمد اعسم نجفى, (م:1233), ذریعه ج1/ 454.
65. ارجوزة فى الارث, سید محمد على بن صدرالدین موسوى عاملى, (م:1274), ذریعه ج1/ 454.
66. ارجوزة فى الارث, سید هاشم بن احمد موسوى احسائى, (م:1309), ذریعه ج1/ 455 و ج23/139.
67. ارجوزة فى الارث, ذریعه ج1/ 453.
68. ارجوزة فى الارث, عبدالهادى بن جواد بغدادى نجفى, (م:1333), ذریعه ج1/ 453.
69. ارجوزة فى الارث, سید على بحرانى, (م حدود 1300), ذریعه ج1/ 454 و ج23/139.
70. ارجوزة فى الارث, عسکرى بن هدایة الله مشهدى (م:1280), ذریعه ج1/ 454 و ج23/138.
71. ارجوزة فى ارث الزوجة من ثمن العقار بعد الاخذ بالخیار, سید محمد باقر بن ابى القاسم طباطبایى (م:1331), ذریعه ج1/ 455 و ج23/71.
72. ارجوزة فى الفرائض, یحیى بن ابى بکر حنفى, کتابخانه آیت الله العظمى نجفى.
73. جناح الناهض الى تعلّم الفرائض, سید محسن امین عاملى, ذریعه ج5/ 152.
74. خلاصة الابحاث فى مسائل المیراث, شیخ حر عاملى (م1104), ذریعه ج7/209.
75. الدّرّ الحیدریة, ذریعه ج8/97.
76. ذریعة الناهض الى تعلّم الفرائض, سید ابوبکر بن عبدالرحمن حسینى حضرمى (م1341), ذریعه ج10/32.
77. الرائض فى الفرائض, تقى الدین حسن بن على حلّى (ت:647), امل الآمل, تحقیق: سید احمد حسینى, ج2/72.
78. کاشفة الغوامض, احمد بن رجب بغدادى, اتمام: 1141, ذریعه ج17/242.
79. مثنوى فى الارث, فارسى, ذریعه ج19/112.
80. مثنوى فى الفرائض, ابن حسام, تاریخ سرودن 735, فارسى, ذریعه ج19/256.
81. منظومة فى الارث, محمد محمدى خوئى, 1122 بیت, تاریخ سرودن 1347, تاریخ نشر:1388.
82. منظومة فى الحبوة, سید محمد صادق طباطبایى, ذریعه ج23/102.
83. منظومة فى حرمان الزوجة عن عین العقار, سید محمد صادق طباطبایى, ذریعه ج23/103.
84. منظومة فى الفرائض, محسن بن شریف جواهرى (م1355), ذریعه ج23/125.
منظومة فى الفرائض, ابو اسحق ابراهیم بن ابى بکر, کشف الظنون ج2/582.
85. نظم اللئالى, جعفر على صاحب کسمندرى هندى, فارسى, ذریعه ج24/224.
86. منظومة فى المواریث, طبق مذهب زیدیه, ذریعه ج23/139.
87. منظومة فى المیراث, اعظم نجفى, خطى, کتابخانه مسجد اعظم.
88. نبذة الفرائض, ملا على قزوینى خوینى (م حدود 1318), ذریعه ج24/36.
دیات
89. ارجوزة فى الدیات, محمد على بن محمد اعسم نجفى (م1233), ذریعه ج1/473.
90. ارجوزة فى الدیات, احمد بن مصطفى خوئى قزوینى (م1307), ذریعه ج1/472 و ج23/107.
ابواب مختلف5
91. ارجوزة فى شرح الدّرّة, سید حسین بن رضا بن بحرالعلوم (م1306), شرح منظوم (الدرة النجفیة), ذریعه ج1/479.
92. ارجوزة فى شرح الدّرّة, رضا گاپایگانى, شرح منظوم (الدرة النجفیة) ذریعه ج1/479.
93. ارجوزة فى شرح الدّرّة, عباس بن حسن نجفى (م1322), شرح منظوم (الدرة النجفیة) ذریعه ج1/480.
94. ارجوزة فى الصوم والخمس والزکاة والحج, عباس بن حسن کاشف الغطاء, ذریعه ج1/484.
95. ارجوزة فى العبادات, سید معزالدین محمد مهدى بن حسن حسینى قزوینى حلى (م1300), بیش از 15000 بیت, ذریعه ج1/485 و ج23/122.
96. ارجوزة فى الفقه, عبدالحسین بن ابراهیم عاملى خیامى نباطى (ت:1279) 4000 بیت, ذریعه ج1/489 و ج23/128.
97. ارجوزة فى الفقه, حسین بن محمد بحرانى (م1216), ذریعه ج1/489 و ج23/127.
98. ارجوزة فى الفقه, على بن زین العابدین بارجینى یزدى حائرى (م حدود1324), ذریعه ج1/489 و ج23/128.
99. ارجوزة فى الفقه, على بن محمد موسوى بحرانى بلادى نجفى (م1302), ذریعه ج1/489.
100. ارجوزة فى الفقه, محمد تقى بن میر مؤمن قزوینى (م1270), ذریعه ج1/488.
101. ارجوزة فى الفقه, محمد تقى مدرس بن عبدالله سبزوارى مشهدى (م1280), ذریعه ج1/488.
102. ارجوزة فى الفقه والاصولین والموازین الشرعیة, قطب الدین محمد ذهبى شیرازى, ذریعه ج1/490.
103. ارجوزة فى النکاح والطلاق والحج والزکاة, سید محمد باقر بن ابى القاسم طباطبایى (م1331), ذریعه ج1/505.
104. بهجة الحاوى, ابوحفص عمر بن وردى, مصر, دار احیاء التراث العربیة, 1351, فقه عامه.
105. تتمیم الدرّة المنظومة, سید محمد باقر بن ابى القاسم طباطبایى حائرى (م1331), در ادامه (الدرة النجفیه), ذریعه ج3/341.
106. تقلید و طهارت, على بن حسین یزدى (ت: حدود 1295) فارسى, ذریعه ج4/389.
107. جنة المأوى, سید محمد بن عبدالصمد حسینى اصفهانى (م1287), نزدیک صد هزار بیت, ذریعه ج1/490, ج5/160, ج23/129.
108. الدرّة النجفیة, سید محمد مهدى بحرالعلوم (م1212).
در میان منظومه هاى فقهى, معروفترین و پرشرح ترین آنها (الدرّة النجفیة) است. لذا لازم دانستیم توضیح مختصرى درباره آن بیاوریم.
این کتاب به نامهاى دیگر نیز شهرت دارد: الدرّة البهیة, الدرة المنظومة, الدرّة الغالیة فى المسائل العالیة و منظومة بحرالعلوم.
محمد على اعسم, شاگرد سید بحرالعلوم, آن را در منظومه اى توصیف نموده که آغاز آن این گونه است:
درّة علم هى ما بین الدرر
فاتحة الکتاب ما بین السور
منظومه بحرالعلوم شامل بیش از دوهزار بیت در موضوع طهارت و نماز تا نماز طواف است. اگر چه محتواى آن فقه استدلالى نیست, لیکن گاه به دلیل بعضى احکام نیز اشاره شده است.
چنانچه ناظم در مقدمه گوید آن را در سال 1205ق ـ هفت سال قبل از وفات ـ شروع به سرودن به بحر رجز نمود. با توجه به اینکه وى در اواخر عمر اقدام به سروده اش نمود, بعید نیست تصمیم به تکمیل ابیات در ابواب بیشتر داشته, لیکن عمر او اجازه تکمیل نداده است; خصوصاً با توجه به اینکه سید موفق به اتمام کتاب صلوة نشد.
سید بحرالعلوم جهت تدوین (الدرة النجفیة) دقتهاى فراوان به کار بست و ابیات را پس از سرودن به شاگردانش جهت اصلاح و رفع لغزشهاى احتمالى مى داد. از جمله کسانى که جهت اطمینان, اشعار را از نظر وى مى گذراند سید صدرالدین (ت1193) است6 که شاید تا آن زمان هنوز به سن بلوغ نرسیده بود.
ابعاد علمى, معنوى و دقت سید سبب شد منظومه اش از همان آغاز مورد توجه علما, اندیشمندان و محصلین حوزه هاى علمیه قرار گرفته و تاکنون دهها شرح به نظم و نثر بر آن نگاشته شود:
شروح منظوم:
* ارجوزة فى شرح الدرة, رضا گلپایگانى.
* ارجوزة فى شرح الدرة, عباس بن حسن نجفى.
* ارجوزة فى شرح الدرة, سید حسین بن رضا بن بحرالعلوم.
* ارجوزة فى شرح الطهارة, سید کلب باقر نقوى.
شروح نثر:
* شرح الدرة النجفیة, زین الدین گلپایگانى (م1289), خطى, کتابخانه آیت الله العظمى نجفى.
* شرح الدرة النجفیة, سید جمال الدین بن على موسوى (قرن13), خطى, کتابخانه آیت الله العظمى نجفى.
* فصوص فیروزجات خفیة خاتم نکات شرح الدرة النجفیة, على بن محمد جعفر شریعتمدار استرآبادى (م1315), خطى, کتابخانه آیت الله العظمى نجفى.
علاوه بر شروح فوق, شرحهاى دیگرى نیز بر (الدرة النجفیة) نگاشته شده که در ذریعه ج8 ص109 به بعد آمده است:
* خزائن الاحکام, آغا دربندى (م1285).
* شرح الدرّة, ابوتراب, معروف به میرزا آقا قزوینى حائرى.
* کشف الاسرار الخفیة, سید ابوالقاسم بن احمد کاشانى نجفى.
* شرح محمد اسماعیل عقدایى یزدى (م1240).
* شرح محمد باقر بن محمد کرهرودى سلطان آبادى (م1315).
* شرح جواد طارمى زنجانى (م:1325).
* شرح یکى از معاصرین شیخ انصارى ره.
* شرح جواد بن على سبیتى عاملى.
* شرح میرزا حسن یزدى.
* شرح راضى بن محمد خضر نجفى.
* شرح رضا گلپایگانى (م1280).
* شرح زین العابدین گلپایگانى.
* شرح محمد صادق بن محمد یزدى.
* مفاتیح الکلام یا مفتاح المفاتیح, صبغة الله کاظمى.
* شرح عبدالحسین بن جواد بغدادى (م1365).
* کشف الاسرار و رفع الاستار, عبدالرحیم کرمانشاهى (م1305).
* شرح سید على بن ابراهیم عاملى (م1260).
* شرح سید على بن محمد امین عاملى (م1249).
* کشف السترة, على خوینى.
* شرح سید على خوانسارى (م1238).
* شرح محمد على بن محمد حسن اردکانى.
* شرح محمد على بن غانم.
* شرح محمد على بن نصیر مدرس چهاردهى رشتى.
* شرح سید محمد عصار.
* الفیروزجة الطوسیة, محمد مشهدى (م1257). (خطى آن در کتابخانه آیت الله نجفى موجود است.)
* المواهب السنیة فى شرح الدرة الغرویة, سید محمود بروجردى (م1300).
* ارشاد الانظار فى تتمیم کشف الاسرار, هادى بن عبدالرحیم کرمانشاهى.
* شرح هادى بن عباس (م1361).
گذشته از شرحهاى فراوان بر (الدرة النجفیة), شاعرانى اقدام به سرودن ابیاتى در تکمیل منظومه سید نموده اند که نشانه توجه فراوان به آن است:
ـ ارجوزة فى صلاة المسافر, عبدالهادى بن جواد همدانى.
ـ ارجوزة فى صلاة الجماعة, عبدالهادى بن جواد همدانى.
ـ ارجوزة فى صلاة المسافر والجماعة و مسائل الشکوک, على خوئى قزوینى.
ـ تتمیم الدرّة المنظومة, سید محمد باقر طباطبایى.
ـ فریدة اللئالى, عبدالغنى اهرى.
ــ منظومة فى تتمیم الدّرّة البحر العلومیة, منیرالدین بروجردى.
مرحوم بحرالعلوم در لابه لاى بیان احکام فقهى به مناسبت به بیان مطالب اخلاقى نیز گریز زده است. به عنوان نمونه تحت عنوان (القول فى الجنائز) مى گوید:
لاتنس ذکر هادم اللذات
ان لم تجئه فهو جاءٍ آت
مُت قبل موت فهو الحیوة
مااهون الموت على من ماتوا
واحسن الظن بربّ ذى المنن
فانه فى ظن عبده الحسن
109. الدرر البهیة فى النظائر الفقهیه, محسن بن محمد سمیع (قرن13), ذریعه ج1/489 و ج8/121.
110. الدرر التنظم, شیخ فضل الله نورى, (م1327ق) روزنامه جمهورى اسلامى, 1/11/1370.
111. الدرر المنضودة, محمد حسن مامقانى نجفى (م1351) 1000 بیت, ذریعه ج1/489 و ج8/137.
112. ضوء المرشد فى احکام النبى الامجد, سید حسین حایرى کاشانى, اتمام: 1342.
113. عدّة الناسک فى قضاء المناسک, تقى الدین حسن بن على حلى (ت:647) امل الآمل, تحقیق: سید احمد حسینى, ج2/72.
114. عقد الجواهر فى الاشباه والنظائر, تقى الدین حسن بن على حلى (ت:647) حدود 1200 بیت, امل الآمل, تحقیق: سید احمد حسینى, ج2/72.
115. عقد الدرر فى قاعدة لاضرر, سید محمد صادق بن محمد باقر طباطبایى (م1337) ذریعه, ج15/289.
116. فریدة الاحکام, فخرالدین نراقى کاشانى (م1325), تهران, مرکز نشر کتاب, 1388.
117. فریدة اللئالى, عبدالغنى بن رضا اهرى تبریزى, در ادامه (الدرة النجفیة), ذریعه ج16/223.
118. فقه منظوم, میر عبدالله, فارسى, فهرست نسخه هاى خطى فارسى, احمد منزوى, ج4/3031.
119. فقه منظوم, سید محمد, فارسى, فهرست نسخه هاى خطى فارسى, احمد منزوى, ج4/3031.
120. فقه منظوم, خان بهادر محمد عبدالکریم, اردو, هند: حیدرآباد دکن, فقه عامه.
121. الفقهیة المستطرفة, سید محسن اعرجى کاظمى (م1227 یا 1240), با شرح و تعلیقات از سید عبدالحجه بلاغى (چاپ سنگى)
این کتاب به نامهاى دیگر نیز شهرت دارد: الدرر البهیة فى فقه الامامیة, المستطرفة, منظومه فقهیه مستطرفه و الفیه فقهیه.
خود ناظم در مقدمه تصریح مى کند که نام آن,(الفقهیة المستطرفة) است:
سمیتها الفقهیة المستطرفة
توجب ضبطها مزید المعرفة
ناظم از شاگردان برجسته مرحوم سید بحرالعلوم و از مجتهدین و زهاد طراز اول عصر خود محسوب مى شد. گویا وى از سى سالگى به فکر تحصیل علم برآمد و تحصیل دانش را از آن سن آغاز نمود.7
این منظومه شامل هزار و سه بیت و تمام ابواب فقه را دربر گرفته است.
شیوه طرح مباحث به گونه اشباه و نظائر است; بدین معنى که مسائل ابواب مختلف در صورتى که شباهتى میان آنها باشد در یک جا جمع مى گردند و نویسنده یا ناظم خود را ملزم به آوردن مباحث یک باب نمى کند. اگرچه در فقه در عمل کمتر پیش مى آید نویسنده از یک باب خارج شود.
این منظومه شباهت فراوانى به (نزهة الناظر فى الجمع بین الاشتباه والنظائر), تألیف شیخ نجیب الدین یحیى بن سعید حلى دارد; به گونه اى که برخى تصور کرده اند مرحوم سید محسن اعرجى همان (نزهة الناظر) را به نظم درآورده است, لیکن مقایسه بیشتر میان آنها نشان مى دهد چنین پندارى درست نیست. مثلاً در (نزهة الناظر) موارد ثبوت خیار 11 مورد, زنانى که ازدواج با آنان مکروه است 26 مورد و عبدهایى که بدون اجراى صیغه آزاد مى شوند 24 مورد ذکر کرده است, اما در کتاب (الفقهیة المستطرفة) آنها را به ترتیب 14, 20 و 18 مورد شمرده است.
122. القصیدة المزدوجة, ابو محمد عبدالرحمن بن حسن قاسانى (معاصر شیخ مفید ـ ره ـ) ذریعه ج17/129.
123. قواعد الشرع فى نظم کتاب الوضع, سعید بن خلف خروصى, اتمام: 1401, وزارة التراث القومى والثقافة, 1403, فقه عامه.
124. لئالى الفقهاء, عبدالحسین وکیلى قمى, اتمام: 1362ق. قم, 1372ق.
125. اللئالى الناظمة فى الاحکام اللازمة, سید محمد بن هاشم هندى (م1323) ذریعه ج1/490 و ج18/266.
126. لؤلؤ الاحکام, على استرآبادى, اتمام: 1268. ذریعه ج23/128.
127. مثنوى فى آداب الصلوة, احتمالاً از فریدالدین عطار نیشابورى, فارسى, ذریعه ج19/105 و فهرست نسخه هاى خطى فارسى, ج4/3029.
128. مغنى الفقیه فى الفقه البنیه, سید محمد حسین رضوى کاشانى (ت: 1291), کاشان, 1373ق.
129. المقیاس, ملاهادى سبزوارى (م1289), ذریعه ج22/126.
130. المنظومة الفریدة, سید هاشم بن احمد حسینى حلّى (م1341), ذریعه ج23/121.
131. منظومه فقهیه, سید محمد علوى بروجردى (م1362ق), مجله نور علم ش54 ص32.
132. منظومه فقهیه, محمد على بن حسین اعسم, نجف, 1349.
133. منظومة فى آداب الشریعة والحکم المرعیة فى الشریعة, سید جعفر بن حسین موسوى خوانسارى معروف به میر ابوالقاسم (م1158), ذریعه ج23/58.
این منظومه شامل فقه و بعضى مباحث دیگر است که حرف الف در آن به کار نرفته و آن از شاهکارهاى ادبى محسوب مى شود.
مرحوم آقا بزرگ در ذریعه تعداد ابیات آن را نزدیک به سه هزار بیت ثبت کرده است, لیکن این منظومه همراه با کتاب مبانى الاصول تألیف میرزا هاشم چهارسوقى در سال 1317ق به چاپ رسیده که 890 بیت دارد و نسخه خطى آن در کتابخانه آیت الله العظمى نجفى تحت عنوان (القصیدة المیمیة الخالیة من الالف) داراى حدود 650 بیت است. نسخه خطى دیگر آن در کتابخانه آیت الله العظمى گلپایگانى به نام (منظومه بى الف) موجود است که موفق به شمارش ابیات آن نشدم.
مرحوم آیت الله سید محمد حسن خوانسارى که از نوادگان ناظم است با چند بیت بى الف, منظومه فوق را این گونه توصیف کرده است:
حبیبى لو لم تصطبر عند شدة
علیک بخوض فى مقول کمنعم
وکن عند خوض فى وصیفى بصیرة
بحق عظیم حق جد مکرّم
فقد جدّ جدى فى خلوّ مقوله
ومنظومه من کل حرف مقدّم
فخلّده ربى رضى فى نعیمه
وحصّنه من شرّ یوم عرمرم8
جمعى از نوادگان مرحوم میر ابوالقاسم روش جد خود را دنبال کرده اند از جمله:
الف ـ محمد باقر خوانسارى اصفهانى (م1313) صاحب (روضات الجنات), در آغاز کتابش به نام (درر النظیم فى رسم تحیة وتسلیم) خطبه اى خالى از نقطه و دیباچه اى بدون الف نگاشته است.9
ب ـ آقا سید ابوالقاسم ریاضى خوانسارى منظومه اى فارسى بى الف سروده است.10
ج ـ سید محمد حسن خوانسارى برادر بزرگتر مرحوم آیت الله سید احمد خوانسارى داراى منظومه هاى بى الف است.
د ـ میرزا زین العابدین خوانسارى, خطبه هاى بى الف و نقطه دارد.
هـ ـ سید محمود موسوى در رد قائلین به وجوب عینى نماز جمعه منظومه اى بدون الف به عربى نگاشته است.11
134. منظومة فى تتمیم الدّرّة البحر العلومیة, منیرالدین بروجردى, ذریعه ج23/91.
135. منظومة فى حرز النجاة فى نظم الواجبات, ذریعه ج23/104.
136. منظومة فى العبادات, محمود کرمانشاهى, ذریعه ج23/122.
منظومة فى العبادات, محمد صالح جزائرى, کشف الظنون ج2/582
137. منظومة فى الفقه, عبدالغنى قراچه داغى, ذریعه ج23/128.
138. منظومة فى الفقه, على مظفر نجفى, ذریعه ج23/128.
139. منظومة فى الفقه, محمد تقى قزوینى, ذریعه ج23/126.
140. منظومة فى الفقه, سید محمد تقى قزوینى, ذریعه ج23/126.
141. منظومة فى الفقه, محسن بن سمیع, ذریعه ج23/128.
142. منظومة فى الفقه, محمد تقى مدرس مشهدى (م1280), ذریعه ج23/126.
143. منظومة فى الفقه, سید محمد جواد حسینى عاملى, صاحب (مفتاح الکرامة) (م1226), ذریعه ج23/127.
144. منظومة فى الفقه, محمدرضا واعظ همدانى, ذریعه ج23/128.
145. منظومة فى الفقه, طحان, کشف الظنون ج2/583.
146. منظومة فى الفقه, مفید بن محمد نبى شیرازى, فارسى, کشف الظنون ج2/583.
147. منظومة فى الفقه, صالح بن محمد غزى تمرتاشى (م1055), کشف الظنون ج2/583.
148. منظومة فى الفقه, محمد بن حسن کواکبى حلبى (م1096), کشف الظنون ج2/583.
149. منظومة فى الفقه والاصول والموازین الشرعیة, سید على بن محمد قطب, ذریعه ج23/129.
150. منظومة الواجبات یا درّ غلطان از براى مؤمنان, محمد جواد دارابى شیرازى (ت:1309) چاپ: 1351ش.
ناظم, این منظومه را براى تعلیم واجبات به کودکى هشت ساله به زبان فارسى و ساده سروده است.
151. منظومه کلامى و فقهى, حافظى, فارسى, خطى, فهرست کتابخانه مرکزى دانشگاه تهران, شماره 1927.
152. نبراس الهدى, ملا هادى سبزوارى, بیش از 1000 بیت, ذریعه ج24/39.
153. النخبة فى الحکمة العملیة والاحکام الشرعیة, فیض کاشانى, 3000 بیت, اتمام:1050, ذریعه ج24/97.
154. نظم اللئالى, محمد بن احمد لاهیجانى گیلانى حسینى, اتمام 1103, فارسى, ذریعه ج24/226.
نظم متون نثر
155. ارجوزة الاثنى عشریة فى الصلوة, عبدالله بن صالح سماهیجى (م1135) نظم (الاثنى عشریة الصلاتیة) تألیف شیخ بهایى ذریعه ج1/451 و ج23/144.
156. ارجوزة فى الارث, جعفر شرف الدین بن محمد باقر تسترى (م1335), نظم (المختصر النافع), ذریعه ج1/453 و ج23/71.
157. ارجوزة فى الوضوء, ابوالمعالى بن محمد ابراهیم کلباسى (م1315), نظم (شرح الکفایة) ذریعه ج1/505 و ج23/146.
158. التدریب نظم غایة التدریب, عمر یطى, فقه عامه, مصر, دار احیاء التراث العربى, 1351.
159. التحفة القوامیة فى فقه الامامیة, قوام الدین محمد بن محمد مهدى حسینى (م حدود 1150) 4793 بیت, نظم (اللمعة الدمشقیة) ذریعه ج3/462, خطى, کتابخانه آیت الله نجفى.
160. التیسیر نظم متن التحریر, عمریطى, فقه عامه, مصر: دار احیاء الکتب العربیة, 1351.
161. الجمانة البهیة فى نظم الالفیة الشهیدیة, تاج الدین حسن بن راشد حلى, تاریخ سرودن: 825 ذریعه ج5/132.
162. الجوهرة فى نظم التبصرة, تقى الدین حسن بن على حلى (ت:647), نظم تبصره علامه, ذریعه ج1/488 و ج5/292.
163. الدرة الصفیة فى نظم الالفیة الشهیدیة, نورالدین على بن عبدالصمد حارثى همدانى, ذریعه ج8/100.
164. درر الاقوال فى فقه سیدنا محمد وآله الاطهار, محسن بن محمد رفیع رشتى, اتمام: 1278. نظم شرح لمعه شهید ثانى, خطى, کتابخانه آیت الله العظمى نجفى.
165. السرائر المستبصرة فى نظم التبصرة, سید حسن بن مرتضى طباطبایى یزدى (م بعد 1310) بیش از ده هزار بیت, ذریعه ج1/488 و ج12/155.
166. فتح الاکمام عن الورد البسّام فى ریاض الاحکام, سیف بن حمد اغبرى, اتمام: 1364ق. فقه عامه, نظم (ورد البسام) تألیف عبدالعزیز مغربى.
167. لوح القلم, چاپ: 1382, نظم مسائل مهم (العروة الوثقى).
168. مثنوى شرایع الاسلام, فارسى, ذریعه ج19/223.
169. منتخب الاحکام, قوام الدین سیفى قزوینى, نظم (اللمعة الدمشقیة), ذریعه ج22/369.
170. نخبة الاحکام, على شریعتمدار استرآبادى, نظم (اللمعة الدمشقیة), ج24/92.
171. نظم الفیة الشهید, محمد بن سلیمان تنکابنى (م قبل از 1320), ذریعه ج1/483 و ج24/199.
172. نظم الفیة الشهید, حسن بن راشد حلى, اتمام: 825, ذریعه ج24/198.
173. نظم الفیة الشهید, على بن احمد آل عبدالجبار قطیفى, ذریعه ج24/198.
174. نظم الفیه شهید, محمد بن حسن طباطبایى, فارسى, ذریعه ج24/199.
175. نظم تبصرة المتعلمین, عباسعلى زنجانى (م1344) 3000 بیت, خطى, کتابخانه آیت الله العظمى نجفى.
پاورقی:
1. ر.ک: دانش مسلمین, محمد رضا حکیمى, دفتر نشر فرهنگ اسلامى, ص185.
2. منظومة فى الارث, احمد محمدى خویى, 1388, ص18.
3. المعجم المفصل فى علم العروض والقافیة وفنون الشعر, امیل بدیع یعقوب, بیروت, دارالکتب العلمیة, 1411, ص87.
4. المعجم المفصل فى اللغة والادب, میشال عاصى وامیل بدیع یعقوب, بیروت, دارالعلم للملایین, چاپ اول, 1987م, ص297.
5. برخى از کتابهایى که در این قسمت معرفى مى شوند درباره تمام ابواب فقه مى باشند و برخى تنها مربوط به دو یا چند باب. اما نویسنده به بیشتر موارد معرفى شده دسترسى نداشتم و چه بسا تنها یک باب در آنها به نظم کشیده شده باشد.
6. تاریخ بروجرد, غلامرضا مولانا, ج2, ص213.
7. همان, ص216.
8. مقدمه مناهج المعارف, میر ابوالقاسم جعفر موسوى خوانسارى, مقدمه از میر سید احمد روضاتى, ص142.
9. متن کامل خطبه و دیباچه مزیور در مقدمه کتاب (النهریة), تألیف محمد باقر خوانسارى, چاپ سال 1337ش صفحه 12و13 آمده است. مقدمه از سید احمد روضاتى.
10. قسمتى از ابیات آن در مقدمه کتاب مناهج المعارف, ص 139 آمده است.
11. ر.ک: مقدمه کتاب مناهج المعارف, ص105 و142.