گزیده مأخذشناسی نقش زمان و مکان در فقه

شناخت منابع گام آغازین و شرط لازم در پژوهش است. بدون دستیابى به منابع پژوهش و کاویدن پژوهشها و منابع و متونى که در سامان دادن پژوه بکار مى‏آید، موضوعى را پرداختن بى گمان از استوارى لازم برخوردار نخواهد بود، از این روى کتابشناسى و بازشناسى و تدوین منابع در جهت یارى رسانى به پژوهشهاى از تلاشهاى سودمند و ستونى در مسیر تحقیق است. آنچه اینک عرضه مى‏شود گزیده مأخذشناسى «نقش زمان و مکان در فقه» است که مجموعه‏اى از مقاله‏ها و کتابها و پژوهشهاى سامان یافته در این باره را بگونه‏اى توصیفى گزارش کرده است.
کتابها
- ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمّد. «در میان افراد بشر فقیهان از همه کس از امور سیاست دورترند». مقدمه ابن خلدون، جلد دوم. ترجمه محمّد پروین گنابادى. تهران: ترجمه و نشر کتاب، 1359. ص 1146 - 1148.
دورى فقیهان از مقتضیات زمان و مکان توجه ابن خلدون را جبل کرده و طى یک فصل، به بررسى آن پرداخته است. چکیده این کاوش از این قرار است: غور در مسائل نظرى و قیاسها و استدلالهاى فقهى و دورى از جزئیات و امور خارجى، موجب گسستگى از واقعیات اجتماعى شده و اگر به سیاست که یک فن واقعگر است وارد شوند، دچار اشتباه خواهند شد.
- الهامى، داود. «کوشش براى هماهنگى دین با مسائل روز». اسلام دین جهانى و جاودانگى. قم: دارالتبلیغ، بى تا، ص 177 - 179.
تفکر انطباق دین با مقتضیات زمان، اندیشه‏اى است که در دوره بیدارگرى و احیاى اسلامى پدیدار گشت. اوّلین جرقه‏هاى آن در ذهن محمّد عبده و سیّد جمال الدین اسد آبادى درخشید و در مصر توسط عالمان الازهر، مانند شلتوت، تداوم یافت.
- برهانیان، عبدالحسین. زمان و مکان در اجتهاد. مدرسه عالى شهید مطهرى، 70 - 1369.
این اثر، پایان نامه کارشناسى ارشد مؤلف است که در تبیین دیدگاه امام (ره) نگارش یافته و فراهم آمده از پنج فصل است. کلیات، عوامل مؤثر در تحول اجتهاد، تأثیر و تغییرات زمان و مکان در اجتهاد، موارد تأثیر زمان و مکان در اجتهاد، نسخ شرایع و علل تغییر مقتضیات بشر.
- البوطى، محمد سعید رمضان. «مجمل الشبهات التى تثار حول تطبیق الشریعة الاسلامیة فى العصر الحدیث» (عربى). العودة الى الاسلام، دمشق: الرسالة، 1413 ق. ص 89 - 938.
- تفاحه، احمد زکى. «صلاحیة التشریع الاسلامى لتطبیق لکل زمان و مکان» (عربى). الاسلام و الحکم. بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، بى تا، ص 227 - 297.
احکام اسلام نه مطلقاً متغیر و نه مطلقاً ثابتند، بلکه برخى از آنها ثابت و برخى دیگر تغییر پذیرند. تغیّر و تطوّر احکام، به دلیل تطوّر زمان و پیش آمدن حوادث مختلف است.
- جمال، احمد محمد. «حول تغیر الاحکام بتغییر الازمان». البعث الاسلامى، جلد نوزدهم، ش 5، ص 61 - 64.
- جناتى، محمّد ابراهیم. «نقش زمان و مکان در اجتهاد». ادوار اجتهاد از دیدگاه مذاهب اسلامى. چاپ اول: تهران، کیهان، 1372، ص 435 - 479.
موارد و نمونه‏هاى تأثیر زمان و مکان در اجتهاد مورد بررسى قرار گرفته است. نویسنده قایل به تأثیر بى واسطه زمان و مکان در ناحیه ملاکها و موضوعات احکام فقهى و نه در ناحیه خود احکام یا در منابع و ادلّه است. از این رو زمان و مکان را صرفاً در «اجتهاد تفریعى و تطبیقى» مؤثر مى‏داند. تغییر موضوعات یا تغییر ویژگیها و شرایط آنها، احکام جدیدى مى‏طلبد که مجتهد با تکیه بر مصادر فقهى ارائه مى‏نماید.
- حبیب، ه. ا. ر. «مبادى الروح العصریة، الدیانة المتجدد، القانون و المجتمع» (عربى). الاتجاهات الحدیثة فى الاسلام. ترجمة هاشم الحسینى. بیروت، دارالمکتبة الحیاة، 1966 م، ص 67 - 143.
- حسن، حسن عباس. «التطور و التحول» (عربى). الصیاغة المنطقیةللفکر السیاسى الاسلامى. بیروت، الدار العالمیة، 1412 ق. ص 69 - 80.
- حسین، محمد الخضر. الشریعة الاسلامیه صالحة لکل زمان و مکان. (عربى). قاهره، 1391 ق.
چکیده این کتاب تحت عنوان مزبور به صورت مقاله در مجله نور الاسلام (قهره)، مجلد اول، ش 3 (ربیع الاول 1349) منتشر شده است.
- حنفى، حسن. التراث و التجدید (عربى). چاپ اول: قاهره، المرکز العربى للبحث و النشر، 1980 م.
- خان، وحید الدین. الاسلام و العصر الحدیث (عربى). ترجمه قطر الاسلام خان. بیروت: دارالنفائس، 1986 م. 157 ص.
- داوید، رنه. «انطباق حقوق اسلامى با دنیاى جدید». در مجموعه نظامهاى بزرگ حقوقى معاصر. ترجمه حسین صفایى و دیگران. تهران، نشر دانشگاهى، 1364، ص 455 - 462.
نویسنده که از حقوقدانان فرانسوى است، فصل اول از بخش چهارم این کتاب را به حقوق اسلامى اختصاص داده و ذیل سه عنوان «اساس تغییرناپذیر حقوق اسلامى»، «انطباق حقوق اسلامى با دنیاى جدید» و «حقوق کشورهاى اسلامى»، به بررسى پرداخته است. در عنوان دوم به مکانیسم انطباق فقه اسلام با دنیاى جدید مى‏پردازد. وى تأکید دارد که فقه اسلامى به گذشته تعلّق ندارد و در عصر حاضر کشورهاى اسلامى مورد قبول است. آنگاه شیوه‏ها و ابزارهایى که فقه را در عصرهاى مختلف فعال مى‏سازد مورد بررسى قرار داده و چهار شیوه و ابزار را برشمرده است: استمداد از عرف و عادت، استفاده از قرار داد، حیله‏هاى حقوقى و مداخله حاکم.
شارع امضاء کننده بسیارى از رویه‏هاى عرف بوده است، عرف متحول در چهارچوب ضوابط اسلامى، مورد قبول است. دومین شیوه بیانگر ضیق دامنه احکام ضرورى است که بدین وسیله با خلّو قوانین، انسانها مى‏توانند به وضع قوانین و ایجاد قرار داد بپردازند. حیله‏هاى حقوقى (تغییر عنوان) و بالاخره حاکم با اختیارات خود، ابزارهاى خوبى براى فعال سازى فقه در عرصه‏هاى اجتماعى در اختیار دارد.
- الدرینى، محمّد فتحى.
1- «الجمود الفقهى و التعصب المذهبى» (عربى). بحوث مقارنة فى الفقه الاسلامى و اصوله، جلد اول: بیروت، الرسالة، 1414 ق. 71 - 108 ص.
از آنجا که روح دین اسلام با جمود و تعصب ناسازگار است، قادر به گره گشایى از مشکلات عصرهاى مختلف و پاسخگویى به نیازهاى دوره‏هاى گوناگون است. نویسنده تأکید دارد که اجتهاد، قرآن و تسامح از عناصرى است که فقه را با زمانها انطباق مى‏بخشد.
2- «سر استمراریة صلاحیة الاسلام دینا و تشریعاً لکل زمان و مکان» (عربى). دراسات و بحوث فى الفکر الاسلامى المعاصر، جلد دوم. دمشق، دار قتیبه، 1408 ق. ص 465 - 468.
- الدسوقى، محمّد و الجابر، امینه. «عوامل النهضة الفقهیة الحدیثة». مقدمة فى دراسة الفقه الاسلامى. الدوحة (قطر):دار الثقافة، 1411 ق. ص 283 - 302.
بررسى جامعه شناسانه فرایند فقه اسلامى تحت عناوین زیر بررسى شده است. گذشته فقه اسلامى و جامعه‏هاى اسلامى، وضعیت بحران کنونى فقه، عوامل و موجبات پیدایش نهضت فقهى جدید، نمودهاى این نهضت، ابداع شیوه‏هاى جدید براى اصلاح فقه و آینده فقه.
- دفتر همکارى حوزه و دانشگاه. «کلى و دائمى بودن قاعده حقوقى». درآمدى بر حقوق اسلامى، جلد اول: قم، انتشارات اسلامى، 1364، ص 245 - 250.
برخى حقوقدانان یکى از ویژگیهاى قاعده حقوقى را کلیت و دوام آن دانسته‏اند؛ یعنى استیعاب بر همه افراد و زمانها داشته و به عبارت دیگر، در قالب قضیه حقیقیه نه به نحو قضیه خارجیه بیان شده است.مؤلفین ویژگى کلیت و دوام را براى غالب قواعد حقوقى پذیرفته‏اند، امّا نه براى همه آنها. نظریه کلى و دائمى دانستن قضایاى فقهى موجب تصلب و عدم انعطاف پذیرى آن خواهد شد.
- الرافعى، مصطفى. الاسلام و مشکلات العصر (عربى). بیروت، الشرکة العلمیة للکتاب، 1987 م. 309 ص.
اینکه اسلام تا چه اندازه در برطرف کردن مشکلات عصر توفیق عملى و نظرى داشته، مورد بررسى قرار گرفته و در ضمن نقش فقه نیز مورد پژوهش واقع شده است.
- رهبر، محمّد تقى. «قوانین اسلام وانطباق با زمان». قصاص رمز زندگى. تهران، بنیاد بعثت، 1360، ص 39 - 46.
بخش چهارم این کتاب با عنوان مزبور، رابطه قوانین فقهى با پیشرفت زمان را بررسى کرده است. قوانین اسلام ر بدون تغییر و جاودانه مى‏شمارد. اگر قانونى در زمانى ناموجّه و نامفهوم بنماید، نه به دلیل نامطلوب بودن آن قانون، بلکه به دلیل عدم بلوغ فکرى و نقصان رشد انسان است. بنابراین احکام الهى فراتر از زمان و مکان است.
- الزحیلى، وهبه. «تغیر الاحکام بتغیر الازمان او تغیر الفتوى بتغیر الزمان» (عربى). اصول الفقه اسلامى، جلد دوم. دمشق، دارالفکر، 1406 ق. 1116 - 1118 .
احکام به سبب تغییر عرف، مصالح اجتماعى و مردم، یا به سبب پیدایش ضرورتها و یا ظهور سازمانهاى جدید، تغییر مى‏یابند؛ امّا این مربوط به احکام اجتهادى و معاملات است و احکام عبادى تغییرناپذیر است.
- الزین، سمیح عاطف. «الاسلام ثابت لا یتغیر و لا یتطور بتغیر الزمان و المکان» (عربى). الاسلام وثقافة الانسان. بیروت، دارالکتاب اللبنانى، 1393 ق. ص 316 - 319.
بر عدم تغییر و ثبات شریعت و احکام فقهى تأکید دارد.
- ساکت، محمّد حسین. «اجراى قواعد حقوق در مکان و زمان». دیباچه‏اى بر دانش حقوق، مشهد، انتشارات نخست، 1371. ص 387 - 400.
مهمترین مطالب این بخش عبارتند از: اصل محلى و اصل شخصى بودن قانون؛ فوریت قانون، حاکمیت قانون، نسبت به آینده، قدرت قاعده حقوقى در چه زمانى پایان مى‏پذیرد؟ از آنجا که قانون و احکام فقهى حداقل در اجتماعیات هم سنخ هستند، این موارد در مورد احکام نیز جارى است.
- ستاد بزرگداشت سالگرد شهادت آیت اللَّه مطهرى (ره). نگاه تحلیلى به اسلام و مقتضیات زمان. تهران، سازمان تبلیغات اسلامى، 1373، 45 ص.
جزوه‏اى فراهم آمده از این عناوین است: رابطه عقل و علم با دین، مذاهب چهارگانه تسنن و عقل و علم، اشاعره، معتزله و اخباریها، مشروطه عقل یا ولایت متخصص، اجتهاد و انطباق، اصول ثابت و متغیر، ابزار انطباق، اصل مصلحت، اختیارات حاکم، اجتهاد قوه محرکه اسلام.
- سروش محلاتى، محمّد. «امام و نقش زمان و مکان در اجتهاد». آفتاب تابان (ویژه سومین سالگرد رحلت حضرت امام خمینى (ره)، روزنامه جمهورى اسلامى). خرداد 1371، ص 43 - 51.
این نوشته، شامل بررسى دیدگاههاى امام (ره) در مبحث تأثیر زمان و مکان است.
- سلام، رفعت. بحث عن التراث العربى، نظرة نقدیة منهجیة (عربى). قاهرة: الهیئة المصریة العامة للکتاب، 1990 م. 343 ص.
سه بخش این کتاب با عناوین: «الثابت و التحول»، «التراث و التجدید» و «جدل التراث و الواقع»، درباره مناسبات تحولات زمان و تغییر مقتضیات عصرها با اصول ثابت دین و فقه است.
- شفاى، محسن. اسلام و قانون مرور زمان. چاپ دوم: تهران، مرکز نشر کتاب، 1345، 221 ص.
تأثیر گذشت زمان در تعویض و تبدیل احکام جنایى و جزایى از دیدگاه فقه اسلامى مورد بررسى قرار گرفته است.
- شبلى، احمد. موسوعة النظم و الحضارة الاسلامیة (6) المجتمع الاسلامى (عربى). چاپ ششم: قاهرة، مکتبة النهضة المصریة، 1986 م. 353 ص.
اسلام دین همه زمانها و مکانها و پاسخگو به نیازهاى مردم است.
- شبلى، محمّد مصطفى. الفقه الاسلامى بین المثالیة و الواقعیة (عربى). بیروت، الدار الجامعیة، 1982 م. 252 ص.
تعبیر دیگر براى مبحث فقه و زمان، مثالیه و واقعیه است که توسط متفکرین عرب مورد استفاده قرار گرفته است. مثالیه یعنى خیال‏پردازى و ایده آلیستى فکر کردن، در مقابل واقعگرایى و توجه به واقعیات و حقایق اجتماعى و انسانى. نویسنده با این گرایش که فقه اسلامى انعطاف‏پذیر و واقعگرا است به تحلیل عناصر و اهرمهایى که فقه را سیّال و متغیر ساخته، مى‏پردازد. البته در خلال این تحلیلها، به مثالها و مصداقهاى عینى هم عنایت شده است. کتاب حاضر ابتدا به تعریف واقعگرایى فقه پرداخته و شبهات عدم انعطاف فقه را پاسخ گفته است. پس از آن سه بخش کتاب آمده است: بخش اول عهده‏دار تبیین سه نکته است: تعامل ارزشهاى اخلاقى متحول با احکام فقهى، تأثیر عرف در تغییر احکام، تأثیر عقل در تغییر احکام فقهى. بخش دوم تحلیلى است از مصادر و منابع فقه با توجه به اینکه آن منابع چه نقشى در انعطاف پذیرى فقه ایفا مى‏نماید. بخش سوم به کارآمدى و توفیق نظرى و عملى فقه در زمان حاضر در عرصه‏هاى مختلف حیات انسان، مانند معاملات ربوى، حدود و تعزیرات پرداخته است.
- صادقى، محمد. فقه گویا یا فقه سنتى، فقه پویا یا...؟. قم: انتشارات جامعة علوم القرآن، بى تا، 100 ص.
نویسنده معتقد است که توانمندى و کارآمدى فقه در پاسخگویى به نیازهاى زمان، نه با فقه سنتى و نه با فقه پویا امکان‏پذیر است. از این رو وى با نقادى فقه سنتى و فقه پویا، به دلیل عدم اتکاى آنها به قرآن به عنوان مصدر اول و عنایت به منابع دیگر، در صدد ارائه جریان سومى در فقه شیعه به نام فقه گویاست. و معتقد است با فقه گویا مشکلات برطرف مى‏شود.
- صافى، لطف اللَّه. الاحکام الشرعیة ثابة لا تتغیر (عربى). قم، دارالقرآن الکریم، 1412 ق. 40 ص.
مؤلف از موضع مخالفت با تغییر شریعت و احکام دین به تبیین ثبوت و جاودانگى شریعت مى‏پردازد. البته خلاصه این جزوه در شماره نخست مجله رسالة الثقلین آمده است.
- صانعى، پرویز. «ثبات و تغییر قوانین». حقوق و اجتماع، جلد اول. تهران، دانشگاه تهران، 1347، ص 146 - 164.
از نگاه حقوقى به بررسى تحول قوانین و موجبات این تحول مى‏پردازد.
- صعب، حسن. الاسلام تجاه التحدیات العصریة (عربى). چاپ اول: بیروت، 1985 م.
- طباطبایى، سید محمد حسین. «اسلام و نیازمندیهاى انسان معاصر». مجموعه مقالات و پرسشها و پاسخها. به کوشش هادى خسروشاهى، جلد اول. [تهران‏]، دفتر نشر فرهنگ اسلامى، 1371، ص 47- 86.
- العبادى، عبداللَّه. تقدیم طاعة على اخرى او ترکها نظراً للزمان و المکان و الاحوال (عربى). الدوحة، دارالثقافة، 1992 م. 250 ص.
عبدالحمید، محسن. منهج التغییر الاجتماعى فى الاسلام (عربى). بغداد، مکتبة القدس، [1402 ق‏].
157.
فراهم آمده از شش فصل است، شامل: جامعه‏شناسى و تحولات اجتماعى، اسلام و تغییر جامعه، طرح و زمینه تغییر اجتماعى اسلام، اهداف تغییر جامعه در اسلام، موجبات عدم تحول اجتماعى در جهان اسلام، شیوه تحول اجتماعى در اسلام.
- عبدالقادر، محمّد احمد. بین الاصالة و المعاصرة (عربى). اسکندریة، دارالمعرفة الجامعیة، 1994 م. 480 ص.
- عدالت پور، حسینقلى.
- العشادى، محمد سعید. اصول الشریعة (عربى). بیروت - قاهره.المکتبة الثقافیة - سینا للنشر، 1412 ق.
براى انطباق و تطبیق شریعت، با مباحث و مسائل جدى بین المللى، جنایى، اقتصادى و... به تبیین اصول پرداخته تا با تمسک به آنها این انطباق، به سهولت انجام پذیرد.
- العمرى، نادیه شریف. «تغیر الفتوى بتغیر الازمنة و الامکنة» (عربى). الاجتهاد فى الاسلام. بیروت، الرسالة، 1406 ق. ص 246 - 254.
شریعت اسلامى صلاحیت انعطاف با همه زمانها و مکانها را دارد؛ چون موضوعات را به عرف احاله مى‏دهد و پس از اخذ رأى عرفى، به استنباط فتوا مى‏پردازد. از این رو جایز نیست که مفتى فتواى گذشته را در زمان حال تکرار کند.
- فصاحت، احمد. تأثیر زمان در عقد بیع از نظر مذاهب خمسه اسلامى. پایان نامه کارشناسى ارشد، دانشکده الهیات و معارف اسلامى، تهران: 1351، 137 ص.
فضل الرحمن. الاسلام و ضرورة التحدیث (عربى) بیروت. دارالساقى، 1993 م. 243 ص.
ضرورت توجه به مسائل مستحدث، خصوصاً در دوره جدید توسط دینداران و فقیهان.
- فؤاد، نعمت. الاسلام و انسان العصر (عربى). [قاهره‏]، مکتبة غریب، [1990 م‏]، 135 ص.
- القرضاوى، یوسف. «الاجتهاد فى الشریعة الاسلامیه (مع نظرات تحلیلیه فى الاجتهادالمعاصر). الطبعة الثانیه، کویت، دارالقلم للنشر و التوزیع، 1410 / 1989، 213 ص.
- قطب، محمّد. اسلام و تحولات زندگى. ترجمه محمّد على عابدى. چاپ اول: تهران، مؤلف، 1351. 612 ص.
این اثر، ترجمه کتاب التطور و الثیاب فى الحیاة البشریة است. نویسنده با طرح شواهد تاریخى و مطالب دینى، خواهان بررسى این نکته است که: چیره شدن تفکّر تحول‏طلبى در اروپا، هیچ چیز را ثابت ندانستن، حتى دین و معنویات است. با ورود این طرز تفکر به جامعه‏هاى اسلامى، امور ثابت که ارکان زندگى بشر هستند، در معرض خطر قرار گرفته است. از این رو باید از افراط و تفریطها اجتناب کرد و به طور معقول اسلام را با زمان همگام ساخت.
- کاتوزیان، ناصر. «قلمرو زمانى و مکانى حقوق». مقدمه علم حقوق و مطالعه در نظام حقوقى ایران. تهران، مدرس، 1369. ص 237 - 262.
ضمن دو مبحث «قلمرو حقوق در مکان» و «قلمرو حقوق در زمان» به نقش آفرینى این دو در حقوق مى‏پردازد. گرچه منظر نویسنده حقوقى صرف است، ولى رهیافتهاى خوبى براى فقه و زمان دارد. مبحث دوم در صدد پاسخگویى به این سه سؤال است: قانون از چه لحظه‏اى قابل اجرا است؟ در چه زمانى سلطه و اقتدار قانون پایان مى‏پذیرد؟ و قانون آیا ناظر به آینده است؟ همین سؤالات در باب احکام فقهى نیز جارى است.
- متولى، عبدالحمید. ازمة الفکر السیاسى فى العصر الحدیث (عربى). قاهرة، الهیئة المصریة العامة للکتاب، 1985 م. 314 ص.
تفکر اسلامى، بویژه در بُعد فقهى آن در عصر حاضر، با بحران مواجه است! از مظاهر این بحران عدم توانمندى و کارآمدى فقه مقتضیات این عصر است. از این رو کشورهاى اسلامى، قانون اساسى و قوانین دیگر خود را از منابعى غیر از فقه اسلامى اخذ مى‏کنند. مطالب این کتاب در سه قسمت تنظیم شده است: بررسى این بحران و نمودهایش، بررسى علل و موجبات آن و بالاخره راههاى علاج و چاره جویى آن. در این چاره جوییها به عصرى بودن فقه توجه شده است.
- محمصانى، صبحى.
1- «ملائمة الشریعة لحاجات العصر الاجتماعیة» (عربى). الثقافة الاسلامیة و الحیاة المعاصرة. گردآورنده محمد خلف اللَّه. قاهرة. مکتبة المنهضة المصریة، 1962 م. ص 161 - 183.
2- «منابع خارجى قانونگذارى». فلسفه قانونگذارى در اسلام. ترجمه اسماعیل گلستانى. چاپ دوم: تهران، امیر کبیر، 1357، ص 185 - 250.
در باب چهارم این کتاب (منابع خارجى قانونگذارى)، طى پنج فصل، به بررسى چگونگى و چرایى تحول احکام و قوانین در زمانها و مکانهاى مختلف پرداخته شده است. این باب با این جمله آغاز مى‏شود: «چون شریعت اسلامى الهى است، باید در زمینه تغییر قوانین و سازگارى آنها بر طبق مقتضیات زمان و مکان و نیازمندیهاى اجتماعى دقت بیشترى کرد».
از دیدگاه وى احکام منقسم به دو نوع فردى و اجتماعى است که دسته اول از بحث تحول خارج و دسته دوم بر پایه مصالح و عقل استوار است. مصلحتهاى اجتماعى به موازات تحولات اجتماعى تغییر مى‏پذیرد، از این رو احکام نیز تغییر مى‏یابند. بنابراین تحول قوانین و احکام با توجه به سه متغیر «حکومت اسلامى»، «عرف» و «شیوه‏هاى تطبیق قوانین» (حیله‏هاى شرعى) در سه بخش مورد بررسى قرار گرفته است.
3- مقدمه فى احیاء علوم الشریعة. عربى. بیروت، 1962 م.
- مدرسى طباطبایى، حسین. «ضرورت احیاء فقه اسلامى». در کتاب زمین در فقه اسلامى، جلد اول: تهران، نشر فرهنگ اسلامى، 1362، ص 9 - 20.
احیاى فقه به نزدیکى آن به حقوق و مجهز شدن به متد و اسلوب جدید بستگى دارد. این نوشتار در واقع بیانگر مکانیسم و چگونگى کارآمدى فقه در پاسخ به نیازهاى زمان است.
- مطهرى، مرتضى. اسلام و مقتضیات زمان، دو جلد. تهران، صدرا، 1362 - 1370. 243 - 258 ص.
شامل سخنرانیهاى نویسنده، پس از 1350 و از اولین و متقن‏ترین نوشته‏هایى است که در ایران به این بحث پرداخته است. مقدمه را چنین آغاز کرده است: «براى روشنفکر مسلمان در عصرها مهمترین مسأله اجتماعى، بقا و ماندگارى دین را در گرو همگامى با این تحولات و پاسخگویى به آن اقتضائات مى‏داند. راه حلّى که وى براى حیات و فعال بودن دین پیشنهاد مى‏کند، اجتهاد مستمر فقیهان در رخدادهاى جدید بر مبناى عناصر ثابت دین است. مفاهیمى همچون خاتمیت، نسخ، نسبیت و اطلاق قضایاى دینى، عقل، مصالح و مفاسد و باید و نبایدها، مناط احکام را به مدد طلبیده تا نظریه اجتهاد را پر بارتر عرضه بدارد.
جلد دوم کتاب عمدتاً نقادى دیدگاههاى جبرگرایى خصوصاً جبر گروى تاریخى است که جوهره آن عدم اعتقاد به عناصر ثابت و حقانیت نوگرایى افراطى است. ترجمه عربى این اثر با عنوان الاسلام و متطلبات العصر، على هاشم (مشهد، بنیاد پژوهشهاى اسلامى، 1411 ق).
- نجومیان، حسین. «لزوم انعکاس مقتضیات زمان در فقه اسلامى». زمینه حقوق تطبیقى. مشهد، جعفرى، [1348 ]ص 87 - 119.
همه شؤون انسانى، حتى دانشى مانند حقوق، در حال تغییر و تکامل است. مستحدثات جدید اجتماعى، اقتصادى، حقوقى و... که تعدادى بى شمارند، محتاج دقت نظر فقها و طالب حکم مناسب است؛ از این رو فقه اسلامى باید با شناخت دقیق این مستحدثات به پاسخگویى بپردازد. شوراى فقاهت بر مبناى اصل تخصص، راه حلّى است که براى انجام این مهمّ توسط مؤلّف پیشنهاد شده است. پیشنهاد دیگر نویسنده اصلاح متد تحقیق در موارد و مباحث حقوقى است.
- النمر، عبد المنعم. «متى تتغیر الاحکام و لماذا؟ ما السیاسة الشرعیة». عربى. الاجتهاد. قاهرة، الهیئة المصریة، 1987 م. ص 125 - 145.
احکام به تبع تغییر زمان و مکان و تحول مصالح و شرایط تغییرپذیر است و این را مى‏توان مراعات اقتضاى حال نامید. مؤید این، نزول تدریجى شریعت طى بیست و سه سال است. وظیفه رهبران دینى، وضع احکام با توجه به مصالح مسلمین است. این وظیفه سیاست شرعى نامیده مى‏شود.
- یزدى، محمّد. اسلام همگام با زمان.تهران، مؤسسه ملى، 1354، ص 9 - 51.
کتاب شامل این عناوین است: گذشت زمان و قوانین، مقصود از زمان، قوانین ثابت روانى، تأثیر زمان بر قوانین فطرى، اساس ثابت فطرت، اسلام همراه با زمان.
- یوسف على، على. الاسلام و مشکلات العصر (عربى). بیروت،دار ابن زیدون، 1985 م. 108 ص.
مقاله‏ها
- آذرى قمى، احمد. «نقش زمان و مکان در اجتهاد احکام شرعى». روزنامه رسالت، 27 آبان 1371، ش 1983. ص 1.
- اتاى، حسین. «حول الاسلام فى الزمان و المکان» (عربى). مجلة المسلم المعاصر، سال نهم، ش 33 (11 و 12 / 1982 - 1 / 1983 م). ص 123 - 130
- نامعلوم. «انطباق با زمان». روزنامه سلام، 21 خرداد 1370، ش 11. ص 8.
دین اسلام داراى راز و رمزهایى است که داراى خاصیت انطباق با پیشرفتهاى زمان است.
- ایزد پناه، عبدالرضا. «فقه ناب». کاوشى در فقه و علوم وابسته آن. کتاب اول، قم، مجله حوزه، بهمن 1372. ص 27 - 28.
همساز بودن فقه اسلامى با فطرت و نیازهاى آدمى از گهواره تا گور، تحت عناوین ذیل مورد بررسى قرار گرفته است: اسلامى شدن نظام و رسالت حوزه‏ها، راههاى کارآمد کردن فقه، سیستمى کردن اجتهاد با غنى کردن دستگاه استنباط، پیرایش و افزایش علم اصول، نگاهى دیگر به منابع اجتهاد، سبک استنباط، تأسیس قواعد اجتهاد و فقه، بازنگرى علم الحدیث، موضوع‏شناسى، فقه و پیشرفت علوم.
- بنتام جرمى. «تأثیر زمان و مکان در قوانین». ترجمه زین الدین کیائى نژاد. مجله کانون و کلاء، سال ششم، ش 3، آذر ودى 1333. ص 47 - 50. سال هفتم، ش 1 - 6، بهمن 1333 - دى 1334. سال هشتم، ش 2 - 6، فروردین - اسفند 1335.
ترجمه بخشى از کتاب اصول شرایع اثر بنتام، فیلسوف انگلیسى است که به بررسى تأثیر و تأثّر زمان و مکان از یک طرف و قوانین از طرف دیگر پرداخته است.
- بن عبود، المهدى. «عالیمه الاسلام و شموله تجعلانه صالحاً لکل زمان» (عربى). دعوة الحق، سال چهاردهم، ش 1و 2 (ذوالقعده 1390)، ص 10 - 13.
البهى، محمد. «الاسلام بین المثالیة و الواقع» (عربى). رسالة الاسلام، سال ششم، ص 170.
- نامعلوم. «تحلیلى بر موضوع اسلام و مقتضیات زمان از دیدگاه شهید مطهرى». روزنامه ابرار، 7 اردیبهشت 1373.
- عبد الجواد فلاطورى. «پویایى با تکامل فرق دارد». اندیشه اسلامى، ش 12.
مصاحبه‏اى است با عبدالجواد فلاطورى درباره پویایى دین و شریعت و چگونگى انطباق آن با زمانهاى مختلف.
- توفیق، حورى. «ضرورت همگامى فقه اسلامى با پیشرفتهاى تکنولوژیک و پاسخى به مسائل مستحدثه آن». روزنامه کیهان، 11 مهر 1369، ش 14013. ص 20.
- جناتى، محمد ابراهیم. «نقش زمان و مکان در اجتهاد» ادبستان، ش 34، 1371، ص 52.
گفتگو با آیت اللَّه محمد ابراهیم جناتى درباره تأثیر و تأثّر تحوّلات دوران و فقه.
- جوادى آملى، عبداللَّه. «امور ثابت و متغیر حکومت». حکومت در اسلام، مقالات سومین و چهارمین کنفرانس اندیشه اسلامى. تهران، امیرکبیر، 1364، ص 190 - 205.
- حجتى کرمانى، محمد جواد. «نقش زمان در تطوّر فقه». روزنامه اطلاعات، 3 تا 14 اسفند 1370، ش 19555 تا 19565.
- حسینى قائم مقامى، عباس. «نقش دو عنصر زمان و مکان در استنباط». کیهان اندیشه، ش 32، مهر و آبان 1369، ص 5 - 27.
تقویت مباحثى همچون بناى عقلا در فقه، خصوصاً بخش معاملات، پیوند زمان - مکان و فقه را قوت مى‏بخشد. از این رو نوینسده به موارد مصادیق و بررسى ماهیت آنها مى‏پردازد.
- حکمت، محمد على. «تأثیر تغییر اوضاع و احوال در اعتبار معاهدات و قراردادهاى بین المللى». مجله حقوقى، ش 3، 1372.
- الحیدرى، کمال. «الثابت و المتغیر فى الاسلام» (عربى). النور، سال چهارم، ش 43، جمادى الثانى و رجب 1415 ق. ص 31 - 33.
نویسنده در صدد پاسخگویى به این سوال است که چرا فقه اسلامى از مسائل اجتماعى جدا شده و عمدتاً به مسائل فردى پرداخته است؟ چرا فقه اسلامى به واقعیات موجود در هر زمان توجّه نمى‏کند و فقیهان به زمان و مکان اهمیت نمى‏دهند؟
پاسخ نویسنده این است که به دلیل سیطره روش ارسطویى (روش قیاسى) بر فقه، فقه عمدتاً با مفاهیم مجرد کلى و غیر عینى سروکار یافته که طبیعت روش ارسطویى است.
نویسنده مدعى است که روش قیاسى، که در فقه به استنباط موسوم است، سیر از قواعد به جزئیات است، در حالى که فقه ایده آل باید با تفحّص در جزئیات به استنباط بپردازد.
- خلاف بک، عبدالوهاب. «کیف یسایر الفقه الاسلامى تطوّر المسلمین». رسالة الاسلام، سال اول، ش 2، جمادى الآخر 1368 ق (پیاپى 2)، ص 144 - 149.
- درخشانى، على اکبر. «نهادهاى حقوقى را با یکدیگر و با مقتضیات زمان هم آهنگ کنیم». مجله کانون وکلا، سال بیست و نهم، ش 141 (زمستان 1356)، ص 23 - 45.
بررسى تنگناهاى نهادهاى حقوقى در عدم هماهنگى با مقتضیات روز و ارائه راه حلهایى براى اصلاح.
- درودى، سعید. «نظام فقهى و توسعه اجتماعى». ایران فردا، ش 13 و 14، شهریور 1373. ص 29 - 31.
طى چهار مبحث به بررسى مناسبات فقه و تحولات اجتماعى مى‏پردازد. ابتدا دو دیدگاه «جامعیت و کاملیت فقه» و «عدم کارآمدى فقه در عرصه‏هاى کنونى حیات بشرى» را توضیح داده است. مبحث دوم به قلمرو موضوعى فقه و لازمه آن پرداخته است. فقه بیانگر تکالیف شرعى مکلفین است و این تکالیف در روابط انسانى شکل مى‏گیرد. روابط نیز دائماً در حال تحول است، از این رو تکالیف نیز معتبر و متطور خواهد بود. در مبحث سوم، نویسنده کوشیده تا منطقه فراغ (دامنه مباحات) را وسعت بخشیده و واجبات و محرّمات را محدود سازد تا بدین وسیله به اختیارات انسانى افزایش دهد. و بالاخره در پایان متذکر شده است که هر اندیشه‏اى، از جمله اندیشه‏هاى فقهى، باز تاب نیازها و تحولات عصر خود است، از این رو در قالب قضایاى خارجیه، نه حقیقیه، باید بیان گردد.
- الدوالیبى، محمد معروف. «النصوص و تغییر الاحکام بتغییر الازمان» (عربى). البعث الاسلامى، جمادى الثانیه 1398، ص 56 - 66.
- ذاکرى، محمد تقى. «دنیاى متغیّر با قوانین اسلامى چگونه سازگار است؟». ریشه‏ها، سال اول، ش 10. ص 24 - 25.
- السامرائى،نعمان. «ملاحظات حول مقال الاسلام فى الزمان و المکان» (عربى). مجلة المسلم المعاصر، سال هشتم، ش 30 (4 - 19826 م)، ص 137 - 148.
- شعبانى، زکى الدین. «مرونة الفقه الاسلامى و ابطال دعوى جموده»(عربى)و مجلة الحقوق، سال ششم، ش 2 (6 / 1982 م)، ص 219 - 233.
- شهاب پور، عطاء اللَّه. «دینى که مطابق با زمان است». مجله سالانه معارف جعفرى، ذوالقعده 1383، ص 114 - 120.
- صادقى، هادى. «وظایف حوزه‏هاى علمیه و روحانیت در قبال انطباق مسایل فقهى با نیازهاى جامعه». روزنامه رسالت، 14 اردیبهشت 1371، ص 4.
- طاهرى خرم آبادى، حسن. «قوانین ثابت و قوانین متغیر». ولایت فقیه وحاکمیت ملّت. قم، انتشارات اسلامى، بى تا، ص 27 - 64.
- طباطبایى، سید محمّد حسین.
1- «آیا اسلام به احتیاجات هر عصرى پاسخ مى‏دهد؟». فرازهایى از اسلام، قم، جهان آرا، بى تا، ص 47 - 72.
پیشتر به صورت مقالاتى در مجله مکتب اسلام (سال دوم،ش 5 - 7، خرداد - مرداد1339) منتشر مى‏شده است.
نگارنده به بررسى عالمانه چگونگى و چرایى پاسخگویى اسلام به نیازهاى اعصار پرداخته است.
چکیده آن در روزنامه جمهورى اسلامى، 25 و 27 آبان 1372، منتشر شده است.
2- «آیا قوانین اسلام فرسودگى دارد؟». فرازهایى از اسلام. قم، جهان آرا، بى تا، ص 211 - 224.
جاودانگى و ابدیت اسلام بررسى شده و در مورد فقه و شریعت هم قابل توجه است.
3- «مقررات ثابت و متغیر در اسلام». فرازهایى از اسلام، قم، جهان آرا، بى تا، ص 73 - 85 و مکتب اسلام، سال دوم، ش 9.
- الطحان، محمود. «مفهوم التجدید بین السنة النبویة و ادعیاء التجدید المعاصرین». (عربى) مجلة الشریعة و الدراسات الاسلامیة (کویت)، سال اول، ش 1، رجب 1404، ص 21 - 54.
این اثر حاوى نقد و بررسى دیدگاههاى افراطیون تجدّد طلب در فقه اسلامى، خصوصاً دکتر حسن ترابى، و کتاب وى تجدید اصول الفقه الاسلامى است. مهمترین مباحث این مقاله عبارت است از: نصوص تجدّد، اقوال عالمان در تفسیر پاره‏اى از این نصوص، تعریف تجدّد، تجدّد از دیدگاه معاصرین، حقیقت نهضت تجدّد طلب در فقه از نگاه رهبران آن، ویژگیهاى این حرکت، حرکت تجدد طلب در صدر اسلام، گفته‏ها و فتاواى حسن ترابى در زمینه بازسازى فقه، پیشنهادها و طرحهایى از بازسازى اسلامى.
1- «تأثیر زمان در قوانین کیفرى» مجموعه حقوقى، سال چهارم، ش 14، ص 399 - 401 و ش 15، ص 429 - 433.
2- «تأثیر زمان در قوانین و حقوق». مجموعه حقوقى، سال چهارم، ش 13، ص 375 - 479.
- فرحات، محمدّ نور. «الحوار حول تطبیق الشریعة الاسلامیة» (عربى). منبر الحوار، بهار 1989 م.
- فضل اللَّه، مهدى. «الاجتهاد فى العصر الحاضر و نموذج عنه» (عربى). الاجتهاد و المنطق الفقهى فى الاسلام. بیروت: دار الطلیعة، 1987 م. ص 69 - 88.
فقه، با فعال شدن اجتهاد، در عصر حاضر توانایى برآورده ساختن نیازهاى انسانى را دارد. چون اجتهاد عهده‏دار تطبیق فقه با مسائل روز هر دوره است. نویسنده ابتدا موجبات انجماد فقه پس از قرن چهارم قمرى و چگونگى احیاى مجدد فقه را در دوره‏هاى بعدى بررسى کرده است.
- نامعلوم. «فقه تئورى اداره جامعه». حوزه، سال هشتم، ش 3، مرداد و شهریور 1370 (پیاپى 45)، ص 99 - 117.
فقه داراى مایه‏هایى است که بالقوه مى‏تواند راهنماى فرد و جامعه باشد، امّا اصلاح و تکمیل منطق و روش اجتهاد و توجه به شناخت درست مسائل روز در بارورى این تئورى کمک شایان دارد.
- فیض، علیرضا. «نقش زمان و مکان در فقه و اجتهاد». حضور، ش 5 و 6، تابستان و پاییز 1371، ص 22 - 25.
- القاعود حلمى، محمد. «فى الاسلام و قضایا العصر». (عربى). دعوة الحق، سال هیجدهم، ش 7 و 8 (شعبان - رمضان 1397)، ص 38 - 43.
- قربانى، زین العابدین. «عدم انطباق با مقتضیات زمان». مکتب اسلام، سال شانزدهم، ش 6 و 7 و 8 و 12 و سال هفدهم، ش 1.
- القرضاوى، یوسف. «الجمع بین الثبات و المرونة». الخصائص العامة للاسلام. قاهره، وهبة، [1397 ق‏]. ص 199 - 240.
اسلام با دو جنبه ثبات و تحول، پویاست. نویسنده ثبات و تغیر اسلامى را در ضمن این عناوین مورد بررسى قرار داده است: ثبات و تحول در مصادر و احکام اسلامى، فقه اسلامى بین ثبات و تطور، منطقة الفراغ، منطقة نصوص مشکوک، تغیر فتوا به تغییر زمان و مکان.
- القرقورى، امین عبداللَّه. «حقایق عن صلاحیة الشریعة الاسلامیة لهذا العصر». عربى. البعث الاسلامى، جلد نوزدهم، ش 4، ص 63 - 66 و ش 5. ص 55 - 60.
- کولسون، ن. ج. «الفقه و التقدم الاجتماعى للمسلمین». فى التاریخ التشریع الاسلامى. ترجمه محمّد احمد سراج. بیروت: مجد، 1412 ق. ص 281 - 291.
فقه اسلامى، با توجه به پیشرفت جامعه‏هاى اسلامى و اینکه فقه در این جامعه‏ها در مقام اجرا چه مشکلاتى دارد، مورد تحقیق قرار گرفته است.
- کیائى نژاد، زین الدین. «تأثیر زمان و مکان در قوانین». مجله کانون وکلاء. سال ششم، ش 39. ص 47 - 50 و سال هفتم، ش 40 - 45. و سال هشتم، ش 47 - 51.
- مجتهد شبسترى، محمّد.
1- «دین و فرهنگ در جهان اسلام». نامه فرهنگ، سال چهارم، ش 4، زمستان 1373. ص 16 - 17.
درباره چگونگى برخورد اسلام با واقعیتهاى موجود (فرهنگ موجود) و مواضع طردى و یا هماهنگى مسلمین نسبت به واقعیتها و مقتضیات هر دوره است.
2- «لزوم ربط دادن فقه اسلامى وهمگام کردن آن با علوم جدید توسط فقهاء». کیهان فرهنگى، ش 12، اسفند. 366 ص 10.
- محمود، عبد المجید. «الفقه الاسلامى و التطور الحضارى» (عربى). اضواء الشریعة، ش 14، 1402 ق. ص 209 - 242.
- مدرس، فخر. «قانون و زمان». مهنامه قضایى، سال نهم، ش 98 (اردیبهشت 1353). ص 7 - 11.
در همه جا قوانین بر حسب احتیاج زمان وضع مى‏گردد و با مرتفع شدن آن نیازها، قوانین نیز، اعتبار خود را از دست مى‏دهد و مقتضیات جدید، قوانین جدید مى‏طلبد.
- مطلوب، عبدالمجید. «ابطال دعوى جمود الفقه الاسلامى». (عربى). مجلة الحقوق، سال ششم، ش 2 (6 / 1982 م)، ص 235 - 242.
- مغنیه، محمد جواد. «بررسى جایگاه دو عنصر زمان و مکان در اجتهاد». روزنامه سلام، 20 آذر 1370، ش 162، ص 10.
- مکارم شیرازى، ناصر. «مفهوم دقیق تأثیر زمان و مکان در اجتهاد». مسجد، ش 4، خرداد و تیر 1371. ص 9 - 11. ش 6، آبان و آذر 1371، ص 8 - 10.
- مهریزى، مهدى. «نقش زمان و مکان در استنباط». آینه پژوهش، سال سوم، ش 15.
- نامعلوم. «نگاهى به موانع احیاء فقه». حوزه، سال پنجم، ش 3، مرداد و شهریور 1367 (پیاپى 27). ص 155 - 172.
با توجه به این نکته که فقه با بافت کنونى اش، کارآیى تام در برآوردن نیازهاى حقوقى را ندارد، به موانع عدم کارآیى اشاره دارد. عناوین این مقاله عبارتند از: حفظ عوام، ترس از مسخ شدن فقه، دفاع از روابط اقتصادى موجود، شخصیت زندگى.
- نوایى، على اکبر. «فقه حاکم». اندیشه حوزه، سال اول، ش 1، تابستان 1374، ص 57 - 83.
ضوابط و موجبات فقه فعال و کارآمد در عرصه‏هاى اجتماعى را به اختصار بررسى کرده است.
- واعظ زاده خراسانى، محمّد. «فقه سنتى و پویا و نقش زمان و مکان در آن از دیدگاه امام خمینى (ره)». مشکوة ش 21، دى 1367، ص 35.
- الهلالى، محمد تقى الدین. «تعالیم الاسلام و مقتضیات العصر» (عربى). دعوة الحق، سال هیجدهم، ش 3، (ربیع الثانى 1397).