برترین کتابشناسی شیعه (نگاهی به کتاب الذریعة)

دانشمندان شیعه امامیه از دیرزمان تا کنون با نگارش کتابهاى بسیارى درصدد معرفى و توصیف تألیفات و تصنیفات معاصران و گذشتگان خود برآمده‏اند که قدیمترین آنها «فوزالعلوم» یا «الفهرست» ندیم بغدادى (م 380 ق) است. از دیگر کتب کتابشناسى شیعه باید از آنها نام آورد.
2- فهرست اسماء مصنفى الشیعة یا رجال ابوالعباس نجاشى (م 450 ق)
3- فهرست کتب الشیعة. نوشته: شیخ الطائفه طوسى (م 460ق)
4- الفهرست. شیخ منتجب الدین (م بعد 585 ق)
5- ریاض العلماء و حیاض الفضلاء. میرزا عبداللَّه افندى اصفهانى.
6- هدایةالاسماء فى بیان کتب العلماء. ملا حسن کثنوى یزدى (م 1297 ق) (الذریعة 25 / 169)
7- کشف الحجب و الاستار عن اسماء الکتب و الاسفار. سید اعجاز حسین موسوى کنتورى (م 1286 ق)
8- مرآةالکتب. میرزا على آقا ثقةالاسلام تبریزى (م 1330 ق) (الذریعة 20 / 282 - 283)
9- کشف الاستار عن اسماء الکتب و الاسفار. سید احمد صفایى خوانسارى (م 1359 ق) (الذریعة 18 / 27)
اما بدون تردید کتاب وزین «الذریعة الى تصانیف الشیعة» را باید پرمطلب‏ترین، جامع‏ترین، ژرف‏ترین و گسترده‏ترین کتابشناسى شیعه دانست. شیخ آقا بزرگ تهرانى با تدوین این کتاب چراغى فرا راه اندیشمندان و محققان بیافروخت و آگاهى دیگران را از شیعه بیافزود و آبرویى عظیم براى مذهب امامیه کسب نمود.
تفصیل مجلدات این کتاب عبارت است از:
عنوان شمار کتابها تعداد صفحات‏
ج 1 آب - ازهاق 2608 540
ج 2 اسارى - ایوان 2045 524
ج 3 البائیة - التحیة 1918 496
*54* ج 4 التخاطب - التیمیة 2304 520
ج 5 ثابت - چینى 1514 230
ج 6 الحائریات حزن 2473 412
ج 7 الحساب - خیمه 1417 302
ج 8 دائرة - دیو 1309 303
ج 9 دیوان آینه - دیوان یونس 8488 1541
ج 10 ذائقة - الرسائل 1167 272
ج 11 رساله - ریگستان 2042 346
ج 12 الزائریة - سیه 1974 295
ج 13 شاپور - شرح 1477 400
ج 14 شرح - شینیة 1096 277
ج 15 صابون - عیون 2394 400
ج 16 غارات - فیه مافیه 2396 442
ج 17 قائد - الکسوف 1628 333
ج 18 کشاف - لیلى 1960 436
ج 19 المآب - المجاهد 1680 409
ج 20 المجتبى - المسبل 1978 428
ج 21 المستبین - المقالة 2061 451
ج 22 المقالید - المنتخب 2091 444
ج 23 منتزع - میوه 1370 362
ج 24 نائیة - تیة 315 488
ج 25 الوائق - یهو 1805 496
ج 26 یادداشتهاى پراکنده مؤلف‏
آب حیات - الهیئة(1)مجله مشکاة، ش 32، ص 81. 158555095 31511554
الف. انگیزه تألیف:
گاه سخنان باطل و به دور از انصار برخى جاهلان سبب خیرات و برکات بسیارى شده است. به قول معروف:
«عدو شود سبب خیر اگر خدا خواهد» داستان تألیف کتاب عظیم «الذریعه» نیز از همین قبیل است.(2) الذریعة، 10 / 26.
زمانى جرجى زیدان (م 1914 م / 1335 ق) نویسنده مسیحى مصرى و منشى مجله «الهلال» در کتابش «تاریخ آداب اللغة العربیة» نوشت: شیعه طایفه‏اى کوچک بود که اکنون منقرض گشته و آثار قابل اعتنایى ندارد.
این سخن دور از واقع و غیر منصفانه بر بسیارى گران آمد، و لذا سه تن از بزرگترین فرزندان اسلام و رشیدترین علماى شیعه بر آن شدند تا این یاوه را پاسخ نویسند و به خوبى از عهده بر آمدند. آنان عبارت بودند از:
1- علامه بزرگ آیت اللَّه سید حسن صدر (1272 - 1354 ق)
2- علامه بزرگ آیت اللَّه شیخ محمد حسین کاشف الغطاء (1295 - 1373 ق)
3- دانشمند سترگ آیت اللَّه شیخ آقا بزرگ تهرانى (1293 - 1389 ق)
مرحوم سید حسن صدر با نگارش دو کتاب ارزنده «تأسیس الشیعة الکرام لعلوم الاسلام» و «الشیعة و فنون الاسلام» ثابت کرد که شیعه در تمامى علوم و فنون دانشهاى اسلامى پیشگام بوده و در تمام زمینه‏ها داراى تألیفات و متخصصانى است و فضل تقدم از آنِ شیعه است (هر دو کتاب به فارسى ترجمه شده است).
مرحوم کاشف الغطاء نیز کتاب جرجى زیدان را نقد کرد و تمام اشتباهات او - و حتى اغلاط املایى - را در کتاب «النقود و الردود» پاسخ گفت که به چاپ رسیده است.
مرحوم علامه تهرانى نیز با نگارش کتاب «الذریعة الى تصانیف الشیعة» به شناساندن کتابهاى شیعه و زحمات طاقت فرساى عالمان و دانشمندان این مذهب پرداخت. (ناگفته نماند: شیخ آقا بزرگ در این کتاب تمام آثار قلمى را که در محیطى شیعه تألیف شده و مؤلف آن قائل به دو اصل: عدل و امامت بوده، ذکر کرده و لذا آثار مذاهب زیدى، اسماعیلى، فطحیه و ناووسیه و نیز کتابهاى غیر دینى - همچون رمانها، داستانها، کتابهاى علمى و صنعتى - را هم آورده است (ببینید: مقدمه «نوابع الرواة»، ص «ل»)
ب. تاریخ تألیف:
شیخ آقا بزرگ تهرانى پس از وفات مرحوم آخوند خراسانى در 1329 ق به سامرا کوچید و کار بزرگ خویش را در روز دحو الارض (3)مجله مشکاة، ش 32، ص 87(25 ذى القعده 1329 ق) آغازید. وى حدود 60 سال (از سال 1330 تا 1389 ق) با کمال جدیّت و همّت، با پشتکار فراوان و صرف اوقات بسیار و تحمّل دشواریها و سختیها توانست این کتاب بزرگ را به سامان رساند.
*55* وى در سال 1354 ق از سامرا به نجف اشرف آمد و براى چاپ الذریعه، چاپخانه‏اى به نام «مطبعة السعادة» بنیاد نهاد، اما دولت ضد شیعه نورى سعید - به بهانه اینکه ایرانى در عراق نمى تواند صاحب چاپخانه باشد، با آن به مخالفت برخاست. علامه تهرانى پس از مدتها جستجو، چاپخانه‏اى را به شخصى عراقى سپرد، اما باز هم از آزارهاى فراوان دولت عراق در امان نماند (تا بدانجا که پس از چاپ جلد اول آن در 1355 ق، شش ماه از پخش کتاب - تنها به دلیل ایرانى بودن مؤلف - جلوگیرى شد). با هر زحمتى که بود، جلد دوم و سوم کتاب نیز در عراق به چاپ رسید، اما با فشار حکومت در صدد فروش چاپخانه و چاپ آن در ایران برآمد.(4)الذریعة، 10 / 26 - 27.
(چاپ این کتاب مدت 43 سال - 1355 تا 1398 ق - به طول انجامید. هر چند مؤلف بدورد حیات گفته بود).
ج - شیوه تألیف:
مؤلف نخست دفترى بزرگ از عناوین کتابهاى مشهور شیعه را به ترتیب حروف ابتداى نام کتابها فراهم آورد و آن را «مسوّده» نامید و در 1331 ق آن را به پایان رسانید. سپس در ترتیب آن طبق روش رایج میان مؤلفان (با ملاحظه حروف اول و دوم و سوم نام کتاب و در صورت مشترک بودن اسم کتاب به ترتیب نام مصنفان آنها) کوشید و در 1334 ق آن را در 6 مجلد به اتمام رسانید.(5) الغدیر فى التراث الاسلامى، ص 338. این کتاب مدّتها دراختیار دانشمندان و مؤلفان همچون علامه فقید سید محسن امین عاملى قرار مى‏گرفت و از آن استفاده مى‏کردند.
شیخ آقا بزرگ در مدّت بیست سال (1334 تا 1354 ق که به چاپ اولین مجلّد آن در نجف اقدام کرد) به تمام کتابخانه‏هاى شخصى و عمومى عراق سر مى‏کشید و همه جا مسوّدات الذریعه را به دنبال داشت و بر آن مى‏افزود. او براى فیش بردارى و تکمیل کتاب خود، حتى شبها را نیز در کتابخانه‏ها به سر مى‏برد و از آنجاکه برخى مسؤولان مکتبه‏ها راضى نمى‏شدند درب کتابخانه شب نیز باز باشد، او آب و غذایش را با خود به داخل مى‏برد و در را به رویش قفل مى‏کردند و چه بسا بعد از چند روز در باز مى‏شد و مرحوم شیخ بیرون مى‏آمد.
او با استفاده از فهاس نسخه‏هاى خطى، لیست کتب معرفان، مطالعه دقیق کتابهاى رجال و تراجم و بررسى دقیق کتابخانه‏هاى شخصى دائماً درحال افزودن به فیشها بود (نام و توصیف این کتابخانه‏ها در پایان مجلدات 6 و 7 و 8 الذریعه آمده است).
ایشان در 26 جلد کتاب الذریعه (مجلد 9 آن خود چهار جلد است) که شامل 11554 صفحه مى‏باشد، به معرفى 55095 کتاب پرداخته است و اگر کتابهایى را که از محل اصلى خود به دور افتاده‏اند و ضمن نوشته‏هاى دیگر مؤلفین از آنها یاد شده، به این عدد بیافزاییم شاید حدود 55500 کتاب معرفى شده باشد.
د - روش کتاب:
شیخ آقا بزرگ تهرانى در این کتاب بى مانند به تحقیقات بسیارى در زمینه‏هاى: کتابشناسى، نسخه‏شناسى، رجال، تراجم، لغت، تصحیح اشتباهات دیگران در نام کتابها و وفات مؤلفان، و توضیح اصطلاحات علوم پرداخته است، که براى نمونه مواردى چند را متذکر مى‏شویم:
اصطلاحات:
اربعین: ج 1، ص 409
اسطرلاب: ج 2، ص 58
اصل: 2 / 125 - 135
امالى: 2/305
بداء: 3/53
بیاض: 3/166
تجوید: 3/261
تحریف: 3/311 - 314
تخمیس: 4/5
ترجمه قرآن: 4/124 - 127
ترجیع بند: 4/167
تفسیر: 4/231 - 234
تقریرات: 4/366 - 367
جبر و اختیار: 5/79 - 86
جذر: 5/92
جریدةالاخبار: 5/94
*56* جغرافیا: 5/112
جفر: 5/118 - 120
جُنگ: 5/165
جیب الزاویه (سینوس): 5/302 - 303
حاشیه: 6/7
کتاب الحدیث: 6/301 - 303
حساب عقود: 7/9 - 10
درایة الحدیث: 8/54 - 55
دعا: 8/172 - 181
حسن و قبح: 7/17 - 18
دوازده بند: 8/269
رجال: 10/80
ساقینامه: 12/102
سوگندنامه: 12/257 - 258
رجال و تراجم:
مؤلف در این کتاب به هنگام ذکر تألیفات مؤلفین به شرح مختصر زندگى آنان از قبیل: ولادت، وفات، اساتید، تألیفات، مدفن و بسیارى از خصوصیات دیگر پرداخته و شاید بتوان گفت: کتاب نفیس «طبقات اعلام الشیعه» برآمده و تنظیم و ترتیب کتاب «الذریعه» است و این از مراجعه به یکایک صفحات الذریعه روشن مى‏شود. به عنوان مثال این نمونه‏ها را ببینید:
* درباره خلفاى فاطمى 1/60
* درباره آل نوبخت 1/69 - 70
* درباره محمد بن شعبان قرشى 4/7 - 8
* درباره ابوالمظفر محمد بن احمد بن محمد ابیوردى اموى 4/220
* درباره ابوالحسن عباد بن عباس بن عباد طالقانى 4/235
* درباره بیت نصیرى طوسى 4/236 - 237
* درباره غضایرى و کتاب الضعفاى او 4/285 - 291
* درباره ابوالقاسم عبداللَّه بن احمد بن محمود کعبى 4/310
* درباره ابوالولید عیسى بن یزید بن بکر لیثى مدنى 5/142
* درباره ابوعلى حکم بن ایمن حناط کوفى 6/326
* درباره ابراهیم بن حکم بن ظهیر الفرازى 7/187 - 188
* درباره بهلول بن محمد صیرفى کوفى 8/62
* درباره ابوالحسن العقرانى اسحق بن حسن بن بکر 10/213
* درباره ابن العمید قمى ابوالفضل محمد بن ابى عبداللَّه 10/240 - 241
* درباره ابواحمد حسن بن عبداللَّه بن سعید عسکرى 12/60
* درباره هشام بن حکم 25/222
لغت:
التقویم 4/397
تنقید 4/468
جریده 5/94
الجواب 5/1717
الحبوة 6/241
الحثیث والفلجة 6/248
السابرى 6/326
اللهامیم 8/86
الرحلة 10/165 - 166
الردّ 10/173 - 174
الذوراء 12/63
کتابشناسى و نسخه‏شناسى:
1- مرحوم علامه شیخ آقا بزرگ تهرانى، الذریعه را بر اساس شناسایى کتابهاى شیعه بنیاد نهاد و لذا از نخستین سطر جلد اول تا آخرین سطر جلد پایانى کتاب به شناساندن دقیق کتابها پرداخته است و طىّ معرفى آنها تحقیقات ژرفى در زمینه نسخه‏شناسى را ارائه داده است. مثلاً ببینید:
آداب النفس 1/32 - 33
ابواب الجنان 1/74 - 76
الاختصاص 1/358 - 360
اعلام الورى (و تطبیق آن با ربیع الشیعه) 2/240 - 242
بصائر الدرجات 3/124
تبصرةالعوام 3/317 - 320
تبصرةالولى 3/326
التبیان 3/328 - 331
تجریدالکلام 3/352 - 355
تعبیر طیف الخیال 4/208 - 210
تفسیر الامام العسکرى 4/284 - 285
تفسیر فرات الکوفى 4/298 - 300
*57* تفسیر القمى 4/302 - 309
تفسیر گازر 4/309
توضیح المشربین 4/495 - 498
حبیب السیر 6/244 - 247
الخصایص العلویة 7/170 - 173
الدّرالمنثور 8/76 - 77
الدرّ النظیم 8/83 - 85
دلائل الامامة 8/241 - 247
ربیع الابرار 10/73
رجاء الغفران 10/78 - 79
الردّ على الحرقوصیة 10/193
زواهر الحکم 12/62
الزوراء 12/63 - 64
شاهنامه فردوسى 13/16 - 20
شرایع الاسلام 13/45 - 47
2- او در ضمن معرفى کتابها به تصحیح اشتباهات دیگران در ضبط نام کتابها - و یا تاریخ وفات مؤلفان پرداخته است؛ مثلاً ببینید: ج 4، ص 15 (کتاب التخییر) و ج 4، ص 15 - 16 (تاریخ وفات جابربن حیان کوفى).
3- نیز شیخ آقا بزرگ در کنار معرفى کتابها، متین‏ترین و قدیمیترین وصحیح‏ترین نسخه‏هاى کتاب را با یادکرد جاى آنها توصیف کرده است.
4- وى همچنین علاوه بر فهرست الفبایى کتابهاى شیعه، به کتابشناسى موضوعى هم توجه داشته و آن را نیز از نظر دور نداشته است. زیرا وى در کنار فهرست کتابهایى که نام مشخص نداشته، به کتابهایى که در همان موضوع بوده و داراى نام ویژه‏اى هستند، اشاره کرده است. مثلاً این عناوین را ببینید:
آداب صلاة اللیل 1/22 - 24
آیات الاحکام 1/40 - 44
الارث 1/439 - 450
اسرار الصلاة 2/47 - 51
اصول الفقه 2/200 - 211
الالفیة 2/296 - 297
الامامة 2/320 - 339
ایمان ابى طالب 2/510 - 513
بحارالانوار 3/16 - 27
البلاء 3/51 - 57
تاریخ 3/211 - 298
الحجاب والسفور 6/254
5- شیخ آقا بزرگ همچنین در ضمن معرفى کتابهاى مؤلفان، اگر کتابى را - که باید در مجلدات پیشین «الذریعة» معرفى مى‏کرد - توصیف نکرده باشد، وصف نموده و با عبارت «قد فاتنا ذکره فى محلّه» یادآور مى‏شود. اگر بخواهیم مجموع این کتابها را یکجا گردآوریم، خود مجلّدى جداگانه را تشکیل مى‏دهد؛ مثلاً:
در جلد پنجم به نام این کتابها بر مى‏خوریم:
تحقیق البیان فى تأویل القرآن /46
افانین البلاغة /46
بستان الاخوان /57
الآثار والحیاء /104
تلخیص التراجم /115
الانوار المقتبسه من مصباح الابرار /156
الامامة فى اثبات النبوة والوصیة /216
اجوبة مسائل شتى /224
ارشاد المسلمین /248
الافاضات فى الفقه /269
جنگ المعالجین /273
الاعتماد /294
جام جهان نماى عباسى /301
در جلد هفتم این کتاب‏ها را مى‏بینیم:
حیاة الصاحب بن العباد = الارشاد /120
علائق ناصرى /215
اثبات الرجعة /271
الاسرار الحسینیة /271
و در جلد هشتم به این کتابها بر مى‏خوریم:
اتحاف الاکابر باسناد الدفاتر /53
خزائن القرآن /95
تاریخ نادر /11
البراهین الجلیّة فى شرح القصیدة العلویة /114 - 115
*58* تفسیر سورةالانبیاء /120
الارائة فى التجوید و القرائة /123
تحفةالاحباب فى نوادر آثار الاصحاب /149
6- همچنین مؤلف ذیل یک عنوان به دهها نوشتار در آن موضوع که نام ویژه‏اى ندارند اشاره مى‏نماید؛ مثلاً:
الاجازات (805 اجازه)
اجتماع الامر و النهى‏
الاجتهاد و التقیه‏
اربعین حدیث (80 کتاب)
الارث (47 کتاب)
اراجیز در علوم و فنون مختلف (235 کتاب)
الاستصحاب‏
اسرار لصلاة (10 کتاب)
الاسماء الحسنى‏
الاسئلة (85 کتاب)
اصل (117 اصل)
اصالة البرائة
اصول الدین (80 کتاب)
اصول الفقه (50 کتاب)
الامالى (30 کتاب)
الامامة (100 کتاب)
الاسباب (47 کتاب)
البداء (20 کتاب)
تاریخ (330 کتاب)
تفسیر القرآن‏
تقریرات (100 کتاب)
التوحید (77 کتاب)
جبر و اختیار (33 کتاب)
جفر (15 کتاب)
الجواب (400 کتاب)
الحبوة (16 کتاب)
7- نیز علامه تهرانى ضمن معرفى بسیارى از کتابهاى مشهور، به شرحها و ترجمه‏ها و حاشیه‏هاى آن به طور گذرا اشاره داشته است؛ مثلاً این کتابها را ببینید:
استبصار 2/14 - 16
الفیه 2/296 - 297
باب حادى عشر 3/705
تبصرة المتعلمین 3/321 - 323
تشریح الافلاک 4/186 - 187
تهذیب الاصول 4/511 - 514
الدرّة المنظومة 8/109 - 111
این به جز شروحى است که جداگانه درجلد 13 و 14 (شرح «آثار الباقیة» تا شرح «یائیه» ابن فارض - حدود 1900 کتاب -) معرفى شده‏اند.
8- مؤلف در جلد ششم و هفتم، معرفى 1386 حاشیه بر کتابهاى مشهور و در جلد نهم (در چهار جلد) به توصیف دیوان اشعار 8488 شاعر و شرح حال مختصر آنان پرداخته است (که این خود یکى از مفصلترین و جامعترین کتابها در شناخت شاعران شیعه است، که مانندش را سراغ نداریم).
9- در برخى موارد نیز به اظهار نظر روشن پیرامون مسأله مورد بحث مى‏پردازد؛ مثلاً ببینید:
* درباره غلوّ و انگیزه انتصاب شیعه به آن: 4 / 356 - 357
* درباره جزیره خضراء: 5/107 - 108
* درباره مسئله تحریف قرآن: 3/311، 10/78 - 79، 20 / 189
* درباره صوفیه: 4/495، 6/486، 10/205، 24/190
ه کارهایى پیرامون کتاب:
از آن روز که این کتاب به دنیاى مطبوعات پانهاد، مورد توجه بسیار پژوهشگران و شیفتگان دانش قرار گرفت و کمتر کسى است که آن را مطالعه کرده و بر آن تعلیقاتى ننوشته باشد (شیخ آقا بزرگ خود از بزرگانى همچون: آیت اللَّه نجفى مرعشى، علامه شیخ محمدعلى معلم حبیب آبادى، آیت اللَّه سید محمدعلى قاضى طباطبایى و آیت اللَّه سید على نقى نقوى لکهنوى در پایان الذریعه ج 6/399 یاد و سپاسگذارى کرده است.). در اینجا برخى از کارهایى را که پیرامون «الذریعه» انجام گرفته است، بر مى‏شماریم:
1- اضواء على الذریعة. سید عبدالعزیز طباطبایى‏
وى در این کتاب به تکمیل معلومات و مندرجات الذریعه پرداخته است. مثلاً: به تصحیح مطلب، یا ذکر تاریخ وفات مؤلف، یا ذکر نسخه مخطوط کتاب، یا اشاره *59* به چاپ و تحقیق کتاب (اگر کتاب با تحقیق جدید به چاپ رسیده باشد) یا نقل مقدارى از خطبه کتاب (اگر مخطوط مانده باشد)، یا اشاره به مقالاتى که پیرامون کتاب مورد نظر نوشته شده و مانند آن، مى‏پردازد.(6) همانجا.
2- أعلام الذریعة. علینقى منزوى و دیگران (از خاندان مؤلف)
در این کتاب - که سر به دو جلد مى‏زند - تمام نامهایى که در الذریعه به نحوى از انحا آمده، مطابق حروف الفبا فهرست گردیده است. این کتاب به زودى به چاپ مى‏رسد.
3- ایضاح الطریقة. سید محمود موسوى دهسرخى‏
مؤلف در این کتاب بین الذریعه و کشف الظنون و ذیل آنرا جمع نموده و دو جلد از آن به چاپ رسیده است.
4- تبویب الذریعة. شهید سید احمد دیباجى اصفهانى (ش: 1399 ق)
مؤلف شهید در این کتاب - که تنها جلد اول آن منتشر گردید به فهرست موضوعى سه جلد اولیّه الذریعه، در بیست موضوع پرداخته است. این موضوعات عبارتند از: اخلاقیات، ادبیات، ادعیه، اصول دین، اصول فقه، تاریخ، تراجم، تفسیر، جغرافیا، حدیث، ردود، ریاضیات، سیاست (شامل: قصه‏ها، رمانها، مقالات، خطبه‏ها، روزنامه‏ها و مجلاّت)، شروح، طبّ، فقه، فلسفه، متفرقات و مراثى.
5- تعلیقات الذریعة. علینقى منزوى‏
نویسنده - که فرزند بزرگ شیخ آقا بزرگ است و الذریعه به سعى و کوشش و پشتکار او منتشر گردیده -به هنگام چاپ کتاب در تهران به نوشتن تعلیقات و پاورقى‏هایى بر آن پرداخته است. این پاورقیها که از جلد چهارم تا جلد بیست و پنجم به جز دو جلد سیزده و چهارده - ادامه دارد، شامل مطالبى در: تاریخ علوم، کتابشناسى، نسخه‏شناسى معرفى نامها، اصطلاحات علمى مى‏باشد و با توقیع «مصحح»، از پاورقیهاى مؤلف متمایز گردیده است.
6- تعلیقات الذریعة. سید عبداللَّه شرف الدین‏
وى درجلد اول «مع موسوعات رجال الشیعة»، ج 1، ص 1 - 428 به بررسى مجلدات مختلف الذریعه و تعلیقات بر آن پرداخته است.
7- فهارس الذریعة. احمد منزوى‏
وى در پایان بسیارى از مجلدات الذریعه (ج 16 و 17 و 18 و 19 و 20 و 21 و 23 و 24 و 25) فهرست أعلام آن جلد را تهیه و تنظیم نموده است.
8- فهرست موضوعى الذریعه. تهیه و تنظیم از: واحد کامپیوترى مرکز معجم فقهى آیت الللَّه العظمى گلپایگانى - ره -
در این مرکز، الذریعه را به کامپیوتر سپرده و آن را بر حسب موضوعات کتاب، مرتب ساخته و در دیسکت‏هاى کامپیوترى آماده ساخته‏اند.
9- مستدرک الذریعة. سید عبدالعزیز طباطبایى‏
وى در این کتاب به جمع و استدراک کتابهایى که شیخ آقا بزرگ ذکر نکرده - چه مؤلفین آنها مقدم بر علامه تهرانى و چه مؤخر از او بوده باشند - پرداخته و حدود هشت هزار کتاب را جمع آورده است.(7) الذریعة، 6/399.
10- مصنفات شیعه. محمد آصف فکرت.
این کتاب ترجمه و تلخیص الذریعه است، که در *60* 6 جلد منتشر مى‏شود. مؤلف در این کتاب تنها به ذکر اطلاعات کتابشناسى پرداخته و الذریعه را از دیگر مطالب - رجال، تراجم، شعر، اصطلاحات، خطبه‏هاى کتاب و... - پیراسته و کتابهایى را که با عنوان «رسالة» یا «کتاب» - که در حرف «ر» و «ک» ذکر شده‏اند - بوده و نیز کتابهایى را که در جلد 26 الذریعه به عنوان مستدرکات آمده است و هم کتابهایى را که مؤلف در غیر جاى خودش آورده، همه را در مکان مناسب جاى داده است. از این کتاب تا کنون دو جلد منتشر شده است.
11- معجم مؤلفى الشیعة. على فاضل قائینى نجفى‏
وى در نوشتار خویش، الذریعه را برحسب ترتیب نام مؤلفان تنظیم نموده و در یک جلد در تهران به سال 1404 ق به چاپ رسانیده است (البته مؤلف با تمام کوششى که نموده، کتابش خالى از نقص نیست و تنها با اندکى از بسیار بسنده نموده است).
(درباره ارتباط این کتاب با الذریعه، نگاه کنید: مجله نشر دانش، سال 5، شماره 6، ص 47).
12- نظرات فى الذریعة. دکتر مصطفى جواد بغدادى وى دیدگاههاى خویش پیرامون الذریعه را در شماره‏هایى از مجله «البیان» چاپ نجف، نگاشته است.(8) همان، 26 / 407.
13- مهذّب الذریعة، سید احمد حسینى اشکورى‏
مؤلف در این کتاب به تنقیح اصل و تکمیل معلومات کتاب و افزودن کتابهاى دیگر - که پس از تألیف و چاپ الذریعه منتشر شده‏اند و یا علامه تهرانى از آنها آگاه نشده بود - پرداخته است. شیوه کتاب این چنین است: نام کامل کتاب و موضوع و لغت آن، اسم کامل مؤلف و تاریخ وفات او - یا تعیین زمان زندگى او - توصیف اجمالى کتاب (ابواب و فصول و تاریخ تألیف)، آغاز کتاب، چاپهاى کتاب، نسخ مخطوط مهم کتاب در کتابخانه‏ها، فهرست ترجمه‏ها، حاشیه‏ها، شرحها و گزیده‏هاى کتاب.(9) ریحانة الادب 1/22.
و گفتار دانشمندان پیرامون الذریعة
پس از انتشار این کتاب شریف، بسیارى از علما و بزرگان پیرامون آن قلم زدند و مقاله نوشتند، که از باب نمونه به برخى از آنها اشاره مى‏کنیم:
1- مرحوم علامه میرزا محمدعلى مدرس خیابانى مى‏نویسد:
«... پرواضح است که احاطه بر مصنفات شیعه با این همه تشتت و تفرق آنها که در تمامى اقطار عالم در خانه‏ها و کتابخانه‏هاى خصوصى، ملّى و دولتى، در هر شهر و قریه و قصبه منتشر مى‏باشد، از محالات عادیه به شمار است. لکن این علامه وقت، در اثر وقت دیانت و خدمت بر اسلامیت، با اهتمام تمام و عزم راسخ فتورناپذیر، در انجام این مرام مقدس دامن همت بر کمر زده و تا آنجاکه مقدور و میسّر است، مساعى جمیله مقتضیه از مسافرتها و استعلام از کتابخانه‏ها و مراجعه به فرستهاى آنها و مکاتبات و مراسلات متواله به بلاد بعیده و دیگر زحمات لازمه را در انجام این خدمت سراپا سعادت، که با مختصر اندیشه کم و کیف آن در نظر *61* جلوه‏گر مى‏گردد، متحمل و طبقات اهل علم را رهین منت آن همه زحمات فوق التصور خود فرموده است...»(10) هزار کتاب پیرامون نماز، ص 35 به نقل از «الکلام یجرّ الکلام».
2- مرحوم آیت اللَّه حاج سید احمد زنجانى مى‏نویسد:
«... آقا شیخ محسن تهرانى، معروف به شیخ آقا بزرگ است که با تألیف کتاب «الذریعة»، کتب و تصانیف شیعه را با خصوصیاتى که دارند در دفتر تاریخ ضبط مى‏کند. مثلاً: فلان کتاب مصنفش کیست، و در چه تاریخ تألیف شده، و موضوعش چیست، و براى چه و براى که نوشته شده، چاپ شده یا نشده، و اگر چاپ نشده نسخه خطى آن در کجا و کدام کتابخانه است، نسخه آن تمام است یا ناتمام، اصل است یا نه؟ همه این خصوصیات را به قدر امکان ضبط مى‏کند... .»(11) الذریعة، مقدمه، جلد 1.
3- علامه بزرگ آیت اللَّه حاج شیخ محمدحسین کاشف الغطاء نوشته است:
«... خداوند متعال روح همت و پشتکار را در جانِ عالم علامه جامع علم و ورع، احیاگر سنّتهاى دینى و میراننده بدعتها برادر ما و دوست ما در راه خدا شیخ آقا بزرگ تهرانى برانگیخت و او بازوى همّت را به کمر زد و به این خدمت قیام کرد و پس از تحمّل دشوارى سفرها وگشتن شهرها و صرف بسیارى از عمر شریفش در جستجوى کتابخانه‏ها و کتابها، نوشتار فراگیر و جامعى تألیف نمود... که وافى به غرض و برگرفته از جواهر کتب و خالى از حشو و زواید بوده و دربر گیرنده کتابهاى شاذّ و نادر و مشهور و معروف شیعه است...»(12) الغدیر، ج 11، ص «کا».
4- دکتر یوسف اسعد داغر... دانشمند مسیحى لبنانى - صاحب کتاب «دورالکتب العربیة فى الخافقین» - مى‏نویسد:
«به خدا سوگند، اگر براى شیعه در قرن چهاردهم هجرى به جز علامه امینى و الغدیرش، و علامه امین علاملى و اعیان الشیعه‏اش، و علامه سترگ شیخ آقا بزرگ تهرانى و الذریعه‏اش نبود، بى شک براى نشر افکار تشیع و رهنماى صاحبان اندیشه کفایت مى‏کرد.»(13) مجله نور علم، شماره مسلسل 38، ص 40 - 43.
همچنین نوشتار استاد سید مرتضى نجومى - دفاع از الذریعه - (14) یادنامه علامه امینى، جلد اول، مقاله «400 کتاب در شناخت شیعه». و مقاله استاد محمدرضا حکیمى در معرفى الذریعه(15) الذریعة، ج 1، مقدمه.و تقریظ علامه کبیر میرزا محمدعلى غروى اردو بادى بر الذریعه همه قابل ذکرند، که براى گریز از اطناب از ذکر آنها صرف نظر شد.
منابع:
1- تبویب الذریعة. شهید سید احمد دیباجى (ش: 1399 ق). کتابفروشى اسلامیه، تهران، 1352 ش / 1393 ق.
2- ترجمه فهرست ابن ندیم. مترجم: محمدرضا تجدد. تهران / 1348 ش.
3- الذریعة الى تصانیف الشیعة. شیخ آقا بزرگ تهرانى (م 1389 ق). چاپ سوم، دارالاضواء، بیروت (26 جلد).
4- ریحانة الادب فى تراجم المعروفین بالکنیة او اللقب. میرزا محمدعلى مدرس خیابانى (م 1373 ق) چاپ اول، انتشارات علمى، تهران (6 جلد).
5- الغدیر فى التراث الاسلامى. سید عبدالعزیز طباطبایى. دارالمؤرخ العربى، بیروت، 1414 ق / 1993 م.
6- الغدیر فى الکتاب و السنّة و الادب. علامه شیخ عبدالحسین امینى نجفى (م 1390 ق) دارالکتب الاسلامیة، تهران (11 جلد).
7- فهرس اسماء مصنّفى الشیعة (رجال النجاشى). ابوالعباس احمد بن على النجاشى (م 450 ق) تحقیق: محمدجواد نائینى. دارالأضواء، بیروت، 1408 ق. (2 جلد).
8- مجله مشکاة. فصلنامه بنیاد پژوهشهاى اسلامى آستان قدس رضوى، مشهد.
9- هزار کتاب و رساله پیرامون نماز. رضا استادى و ناصر الدین انصارى. ستاد اقامه نماز، تهران، 1370 ش .