کتابشناسی حکیم جلوه

سید ابوالحسن طباطبایى مشهور به (حکیم جلوه) از فلاسفه بزرگ شیعى است. آثار وى متأسفانه چنانکه شایسته و بایسته است شناخته و شناسانده نشده است. در این فهرست با آثار وى و چگونگى آنها آشنا مى شویم:
1ـ حاشیه بر شفاى ابوعلى سینا
کتاب شفا از تألیفات شیخ الرئیس ابوعلى سیناست که جلوه از روى آن درس مى گرفت و ضمن تدریس بر آن حاشیه مى نوشت, مجموعه حواشى جلوه بر این کتاب خود اثر مستقل و نسبتاً پرحجمى را تشکیل مى دهد و مشروحترین حاشیه نویسى ها بر اثر یاد شده در بخش منطق, طبیعیات و الهیات آن است.
نسخه اى از شفاى بوعلى سینا با حواشى جلوه به خط آن حکیم در کتابخانه دانشگاه تهران نگهدارى مى شود, حاشیه هاى جلوه به خط روشن است1 و در برگ 268ـ الف به خط میرزا محمد طاهر تنکابنى آمده است که: (این کتاب مستطاب از کتبى است که مرحوم مبرور استاد اعظم و فیلسوف معظم له سید بزرگوار میرزا ابوالحسن متخلص به جلوه ـ طاب ثراه ـ از اول آن تدریس مى فرمودند و تمام آن را از مباحث کم مقعلات عشر تصحیح فرموده و بر آن حواشى مرقوم داشته اند و الحق یادگار بزرگى از آثار آن مرحوم مى باشد.)2
نسخه خطى شفا که در اختیار جلوه بوده به خط نسخ عالى توسط محمد صالح اردستانى در سوم ذیحجه الحرام 1075 هجرى تحریر شده است, قطع آن وزیرى است و469 برگ دارد.
دکتر سید محمد مشکوة ـ استاد دانشگاه ـ که این نسخه را در اختیار داشته آن را با نسخه اى که در سال536 کتابت و با نسخه اصل مطابقت شده, مقابله نموده و هیچ گونه اختلافى بین این دو نسخه مشاهده نمى کند و این مطلب کمال دقت و استادى مرحوم جلوه را در تصحیح و احاطه کامل آن حکیم بر آثار بوعلى به اثبات مى رساند. مرحوم مشکوة این نسخه را به دانشگاه تهران اهدا نمود که معرفى شد
در کتابخانه مجلس شوراى اسلامى نیز نسخه اى خطى از کتاب شفا به شماره1911, شماره ثبت دفتر61429 ـ که در ملک یحیى دولت آبادى بوده ـ نگهدارى مى شود, وى فقراتى از حواشى مرحوم جلوه را در وقت حیات آن حکیم با خط زیباى شکسته نستعلیقِ بر روى و پشت یک برگ اضافى (اولین برگ نسخه) نقل کرده و زیر آن نوشته است: (نقل من خط الاستاد ادام الله بقائه سنه 1312) و سپس امضا کرده است. پس از پایان نسخه متن اصلى سه نوشته به زبان عربى از دولت آبادى موجود است که یکى تاریخ درگذشت مرحوم جلوه در 6 ذیقعده 1314 و مجملى درباره سرگذشت اوست. در یادداشتى دیگر که آن را در خصوص زندگى جلوه نوشته, آورده است: این کتاب نفیس را از آغاز تا پایان نزد فرید زمان سید ابوالحسن طباطبایى متخلص به جلوه ـ ادام الله ایام افادامة ـ خواندم یک کلمه جا افتاده و یا نادرست در آن ندیدم.1
حواشى جلوه بر کتاب شفاى بوعلى سینا از محاسن زیادى برخوردار است, از جمله مزایا آنکه جلوه حتى الامکان کلام شیخ را به کلام خودش تفسیر کرده و مطلبى را که در جایى مجمل گذاشته و در جاى دیگر شرح آن را داده, توضیح آن را آورده است. و در هر موضع کتاب, مهمات مطالب را عیناً از کتب قدما در تأیید, توضیح, رد و یا ایراد به عین الفاظ نقل نموده و نام مآخذ حواشى را هم در پایان, یاد کرده است. در واقع مضامین غامض کتاب شفا را با کمال امانتدارى به کلمات مؤلف و اظهار نظر فلاسفه سابقین با حواش خود شرح نموده و همه جا نقل قولها را به صاحب اصلى آن نسبت داده است. شرح جلوه در مباحث طبیعى که در عصر وى بیشتر مورد بحث بوده, مفصلتر از بقیه قسمتهاى کتاب است.
2ـ حواشى بر اسفار اربعه ملاصدرا
کتاب گرانسنگ اسفار در حکمت متعالیه مى باشد که علامه حکیم مرحوم شعرانى آن را (به لطف الهى) تعبیر مى نمود. در این کتاب بر مسائل عالى عرفانى اقامه برهان شده و بین عقل و ذوق, فکر و شهود, تطبیق به عمل آمده است چنانچه خود ملاصدرا در چند جاى این کتاب گفته است که: (ما حقایق عرفانى را برهانى نموده ایم.)2
جلوه بر این کتاب حواشى بسیارى نوشت و غالب منابع و مآخذ مضامین مندرج در اسفار را مشخص نمود و ضمن تحریر این حواشى, مآخذ را آورد. کمتر مطالبى در اسفار مشاهده مى شود که میرزاى جلوه در حواشى و تعلیقات درباره آن موضوعى را مطرح نکرده باشد.
مرحوم شیخ آقا بزرگ تهرانى ذیل حواشى اسفار مى نویسد:
(اسفار اربعه یا حکمت متعالیه که فیلسوف عارف میرزا ابوالحسن, ملقّب به جلوه, بر آن حاشیه اى نوشته است.)3
نسخه اى مخطوط از این اثر که حواشى جلوه در آن به خط نستعلیق آمده به شماره7078 در کتابخانه آیت الله العظمى مرعشى نجفى (ره) نگهدارى مى شود.4
در کتابخانه مجلس شوراى اسلامى نیز نسخه اى مخطوط از این اثر نگهدارى مى شود که متأسفانه به هنگام صحافى و بر اثر بى توجهى, بخش زیادى از حواشى آن از بین رفته است.
مدرس تبریزى مى گوید که حواشى جلوه بر اسفار اربعه مورد استفاده اهل فن مى باشد.5
3ـ اثبات الحرکة الجوهریه
این رساله که در برخى منابع و کتب تراجم به صورت (رساله در تحقیق الحرکة فى الجوهر) ضبط شده حاوى نظارت جلوه در بحث حرکت جوهرى و بررسى اندیشه هاى ملاصدرا در این خصوص است. شیخ آقا بزرگ تهرانى آن را معرفى نموده6 و درباره آن دایرة المعارف تشیع نوشته است:
(کتابى است فلسفى به زبان عربى درباره اثبات این مطلب که حرکت علاوه بر اعراض در جوهر نیز وجود دارد)7 این کتاب در سال1313 هجرى قمرى همراه با شرح الهدایة میبدى به طبع رسید.
4ـ حاشیه بر شرح الهدایة الاثیریه
بر کتاب الهدایة الاثیریه اثیرالدین مفضل بن عمر الابهرى (متوفى به سال660 هجرى) ملاصدرا شرحى نوشته که جلوه بر آن حاشیه اى مبسوط زده است که در سال1313 هجرى قمرى با شرح کتاب انتشار یافت. موضوع آن در منطق, طبیعیات و الهیات مى باشد.8
5 ـ کلى و اقسام آن
رساله اى است در علم منطق به زبان عربى از حکیم جلوه و به خط نستعلیق شاگرد دانشورش حاج سید عباس شاهرودى که در سال1307هجرى نوشته شده و نسخه اى از آن به شماره1172 در کتابخانه آستان قدس رضوى مضبوط است.1
6 ـ تعلیقه بر رساله دُرة الفاخر تحت عنوان اثبات واجب
اصل این اثر, اجمالى است در تحقیق و بیان و آراء و عقاید صوفیه, حکما و متکلمین در اثبات وجود اسماء و صفات واجب و کیفیات صدور کثرت از مبدأ عزوجل که نورالدین عبدالرحمن جامى آن را تألیف نموده و جلوه تعلیقه اى بر آن نگاشته است. متن کتاب به عربى است و نسخه مخطوطى از آن به خط نستعلیق شاگرد جلوه (مرحوم شاهرودى) که در سال1306 هجرى قمرى تحریر شده به شماره 649 در کتابخانه آستان قدس رضوى نگهدارى مى شود.2
7ـ تعلیقات بر شرح فصوص قیصرى (عربى)
اصل کتاب یعنى فصوص الحکم از ابن عربى است که داوود قیصرى (متوفى به سال751 قمرى) بر آن شرحى نگاشته است. که به این شرح, جلوه تعلیقات مشروع نوشته است. شیخ آقا بزرگ تهرانى در معرفى حواشى یا تعلیقات مزبور چنین مى نگارد:
از آن سید حکما میرزا ابى الحسن معروف به جلوه مى باشد که نسخه اى از آن را به خط شاگردش سید عباس موسوى شاهرودى یافتم. این نسخه را حاج عماد نامى خریده و در سال1350 بر کتابخانه آستان قدس رضوى وقف نموده است.3
در کتابخانه آستان قدس رضوى دو نسخه از این اثر به شماره هاى387 و418 نگهدارى مى شود4 همچنین در کتابخانه حضرت آیة الله مرعشى نجفى (ره) نسخه مخطوطى از این تعلیقه به شماره7021 موجود است که با عناوین قوله قوله شروع مى شود.
آغاز: قوله فى الوجود انه هو الحق مراده من هذا الوجود هو الوجود الذى هو مقابل المفهوم
انجام: قوله متعلق بذلک اى بالتقدیر و هذا ایضا نحو من سنة الله تعالى والصلوة على من ختم به الرسالة این نسخه را محمود دیلمى به خط نستعلیق نوشته و عناوین آن با مشکى مشخص است.5
استاد سید جلال الدین آشتیانى مى گوید: از میرزاابوالحسن جلوه حواشى مفصل بر مقدمه و شرح قیصرى بر فصوص ابن عربى تهیه نموده ام که با شرح فصوص چاپ مى شود,6 این تعلیقه را منوچهر صدوقى سُها نزد وى دیده است.
8 ـ حاشیه بر شرح منظومه حاج ملا هادى سبزوارى
این شرح از آثار گرانقدر حکیم سبزوارى است و موجب شهرت جهانى وى شد و در عصر حکیم در مرکز علوم عقلى یعنى تهران, جزو کتب درسى بود7 و مرحوم جلوه آن را تدریس مى نمود و موضوع آن فلسفه و منطق است و جلوه بر آن حاشیه زده, از این اثر نسخه اى در کتابخانه مجلس شوراى اسلامى ضبط است. در ضمن ملا محمد هیدجى بر شرح منظومه حاشیه زده است.8
9ـ رساله اى در وجود و اقسام آن
مختصرى است در بیان وحدت و نحوه وجود واجب که بنا به نقل مرحوم حاج عمادالدین, این رساله تقریر جلوه و تحریر شاگردش حاج سید عباس شاهرودى مى باشد, دو نسخه از این اثر به شماره هاى 648 و1173 در کتابخانه آستان قدس موجود است.9
10ـ ربط حادث به قدیم
این رساله در حاشیه شرح هدایه ملاصدرا در تهران به چاپ رسیده است.1
11ـ ترکیب و احکام آن
12ـ حواشى بر مشاعر ملاصدرا که به انضمام رساله عرشیه ملاصدرا در تهران انتشار یافته است.
13ـ حواشى بر کتاب مبداء و معاد ملاصدرا چاپ شده در سال1313 قمرى.
14ـ حواشى بر شرح ملخص چغمینى که در تهران به سال1311 چاپ شده است.2
15ـ تصحیح مثنوى مولوى که مرحوم میرزا محمود کتابفروش آن را در تهران به طبع رسانید.
16ـ جسم تعلیمى
در کتابخانه دانشکده الهیات و معارف اسلامى مشهد مجموعه اى به شماره60 نگاهدارى مى شود که (اصول المعارف) نام دارد و بخش نهم آن رساله اى است در حکمت به زبان عربى از میرزا ابوالحسن جلوه این نسخه را سید على اکبر بن سید عبدالحسین در شعبان سال1311 هجرى قمرى به خط شکسته نستعلیق نوشته است.3
17ـ وجود الصور النوعیه
رساله اى است در فلسفه به زبان عربى. در این رساله مختصر مرحوم جلوه اثبات مى کند که صور نوعیه در اجسام موجود است و جوهر مى باشد.4
18ـ انتزاع المفهوم الواحد
رساله اى است فلسفى و به زبان عربى که در آن چگونگى انتزاع مفهوم واحد را از حقایق متباینه بحث کرده است.5
19ـ القضیة المهمله هى القضیة الطبیعة
این رساله که در موضوع منطق است به زبان عربى نوشته شده و در آن حکیم جلوه اثبات مى کند که قضیه مهمله همان قضیه طبیعیه است.6
20ـ بیان استجابة الدعا
در این اثر, جلوه ماهیت را بر سه قسم تقسیم نموده و دعا را از قسم دوم آنها مى داند و نیز موثرترین وسیله استجابت آن را به شناخت کامل حضرت پروردگارمربوط مى سازد.7
21ـ تصحیح و یاد داشت نویسى بر کتاب مصباح الانس ابن فنارى
مصباح الانس از اصول صحف عرفان استدلالى و برهانى و از مآخذ کتاب اسفار است و در آن مسائل عرفانى و فلسفى با هم پیوند مى یابند. مرحوم جلوه نسخه اى خطى از این کتاب را بعد از تصحیح و رفع اغلاط نسّاخان حاشیه نویسى کرده و یاد داشتهاى ارزنده اى بدان نوشته است.
22ـ تصحیح و حاشیه نویسى بر کتاب تمهیدالقواعد ابن ترکه
ابو حامد محمد اصفهانى معروف به ترکه رساله قواعد التوحید را در رد توهم شیخ اشراق (سهروردى) نوشته است و آن را با مسائل عرفانى آراسته, سپس نبیره او على بن محمد بن محمد ترکه معروف به( ابن ترکه) آن را به صورت قال اقول در65 بند شرح نموده و آن را (تمهید القواعد) نامیده است که رساله اى عمیق و مشکل و اولین کتاب درسى عرفانى است چنانچه محمد رضا تنکابنى شاگرد مشهور جلوه اشاره نموده, جلوه قبل از تدریس, نسخه خطى آن را منقح نموده و در ضمن تدریس حواشى ارزنده اى بدان نوشته است.
23ـ دیوان جلوه مشتمل بر قصاید و غزلیات و مثنویات تدوین شده در سال 1348 قمرى توسط میرزا علیخان عبدالرسولى که به کوشش احمد سهیلى خوانسارى چاپ شده است.
24ـ مقدمه دیوان محمر و شرح حال آن شاعر که به همراه دیوان مزبور در سال1312 هجرى در تهران انتشار یافته است.
25ـ شرح حال خود و خانواده که بنا به تقاضاى اعتضاد السلطنه در سال1294 هجرى نوشت و در نامه دانشوران ناصرى درج گردید.
پاروقى:
1. فهرست کتابهاى اهدایى سید محمود مشکوة به کتابخانه دانشگاه تهران, جلد سوم, بخش یکم نگارش محمد تقى دانش پژوه, ص 298.
2. تاریخ فلاسفه اسلام, مرتضى مدرسى چهاردهى, تهران, فروغى ص411.
1. فهرست کتابخانه مجلس شوراى ملى (اسلامى) عبدالحسین حایرى, ج5 صفحات401 ـ 402.
2. قرآن و عرفان و برهان از هم جدایى ندارند, حسن حسن زاده آملى, تهران موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگى چاپ اول, 1370, ص66.
3. الذریعه, ج6 ص19.
4. فهرست کتب خطى کتابخانه آیت الله العظمى مرعشى نجفى, ج 18, ص 238.
5. ریحانة الادب, ج اول, صفحات419 و420.
6. الذریعه, ج اول, ص89.
7. دائرة المعارف تشیع ذیل اثبات الحرکة الجوهریه, ج اول, ص461.
8. فهرست کتب خطى کتابخانه عمومى معارف,عبدالعزیز جواهر الکلام. چاپ1313 شمسى مطبعه مهر, جزء اول, ص122.
1. فهرست الفبایى کتب خطى کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى, محمد آصف فکرى, 1369, ص599.
2. همان, ص469.
3. الذریعه, ج6, ص126.
4. فهرست کتب خطى کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى. ج4. و نیز فهرست کتبى خطى حکمت و کلام آستان قدس رضوى, ج اول, ص52.
5. فهرست نسخه هاى خطى کتابخانه آیت الله مرعشى نجفى. ج 18, ص 188.
6. منتخباتى از آثار حکماى الهى ایران از عصر میرداماد و میرفندرسکى تا زمان حاضر مقدمه جلد چهارم.
7. مجموعه رسایل حاج ملا هادى سبزوارى. استاد جلال الدین آشتیانى, ص49.
8. فهرست کتب خطى فارسى و عربى مجلس شوراى اسلامى (ملى سابق) عبدالحسین حایرى, ج 5, ص 158.
9. فهرست کتب خطى کلام و حکمت و فلسفه آستان قدس رضوى. ج اول, ص381.
1. آثار الشیعه صاحب جواهر, ج6, ص56.
2. تاریخ فلاسفه اسلام, ص411.
3. فهرست نسخه هاى خطى کتابخانه دانشکده الهیات و معارف اسلامى, ج سوم, صفحات 1338 و1337.
4,5,6,7. این چهار رساله در مجموعه اى به شماره8081 در کتابخانه حضرت آیة الله مرعشى نجفى نگاهدارى مى شود و در جلد21 فهرست کتابهاى خطى این کتابخانه صفحات80 تا82 معرفى شده اند.