نقد تصحیح مختلف الشیعه

کتاب مختلف الشیعه فى احکام الشریعه از تالیفات گرانقدر علّامه حلّى, از فقهاى بزرگ قرن ششم و هفتم است. این کتاب به نوشته خود موٌلف در مقدّمه, کتاب بى نظیرى است که قبل از ایشان در فقه شیعه مانند آن تاٌلیف نگشته و از بهترین کتابهاى فقهى و استدلالى در آراء و اقوال اختلافى فقهاى شیعه به شمار مى رود. این کتاب, اخیراً توسط دو مرکز تحقیقاتى در حوزه علمیه قم, تحقیق و به طور جداگانه چاپ شده است.جلد اوّل مختلف که توسط دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین و مرکز تحقیقات وابسته به دفتر تبلیغات اسلامى, چاپ شده است, مورد بررسى و مقایسه اجمالى قرار گرفت و اینک نتایج آن تقدیم مى شود. قبلاً باید از آقایان غلامرضا نقى و غلامحسین قیصرى, که قسمت زیادى از موارد اشتباه و اغلاط را یادداشت نموده اند, تقدیر کنیم و یادآور شویم که غرض ما از تذکر این کاستیها, این است که منابع حدیثى و فقهى و اسلامى, مورد تحقیق و تصحیح کامل قرار گیرد و دیگر نیازى به تحقیق مجدّدآنها نباشد. اینک ما موارد اشتباه را از تحقیق مختلف چاپ دفتر انتشارات اسلامى در چند بخش یادآور مى شویم و سپس موارد خطا را از مختلف چاپ مرکز تحقیقات یادآور مى گردیم.
بخش اوّل
ویراستارى کتاب, اعراب گذارى, قواعد رسم الخط و نشانه هاى سجاوندى به صورت دقیق انجام نگرفته است که ما به چند مورد آن اشاره مى کنیم: الف ـ در بیشتر صفحات کتاب, احادیث ائمه معصومین ـ ع ـ در داخل گیومه قرار نگرفته است. ب ـ جمله هاى معترضه در بعضى موارد بین دو خط تیره قرار نگرفته . مانند (و هو ما نقص عن الکرّ) در ص 179 (فى الصّحیح) درص 182و... ج ـ در پانوشتها, همه جا رعایت ترتیب نشده و در بعضى صفحات, شماره ها به صورت ناهماهنگ تنظیم گشته است, از باب نمونه به پاورقیهاى صفحات زیر بنگرید: 278, 293, 301, 305,324و… د ـ فصل و وصل و فراز بندى عبارتها, به صورت پاراگرافهاى نادرست و یا ناقص انجام گرفته و در برخى موارد, بسیار غلط انداز است. صفحه 399,400را ملاحظه فرمایید که چگونه قول ابن ادریس و جوابش, پس از یک جمله و یا وسط مبتداء و خبر, تقطیع شده است. البته, کاستیها از نظر ویراستارى و قواعد رسم الخط زیاد است و مقایسه سطر به سطر این جلد با جلد تحقیق شده مرکز تحقیقات دفتر تبلیغات, ما را از استقصاى موارد آن بى نیاز مى سازد.
بخش دوّم
1ـ پاورقیها و شماره گذاریها که نمایانگر تحقیقات انجام شده بر کتاب است, داراى اغلاط و نواقص زیادى است. 2ـ در برخى موارد, منابع حدیثى از کتابهاى اصلى ذکر نگردیده است و به جاى آنها, به وسائل الشیعه یا عوالى اللئالى ارجاع داده شده است, با اینکه وسائل بعد از مختلف تدوین شده است و براى مختلف منابع حدیثى باید از کتب اربعه یا (صحاح ستّه) باشد. براى نمونه صفحات زیر را نگاه کنید: 178, 194, 195, 196, 223,226و.
3 ـ هر حدیثى, معمولاً از یک منبع استخراج شده است, با اینکه در بیشتر موارد یک حدیث را دو نفر یا سه نفر از مشایخ ثلاث نقل کرده اند و بهتر است ارجاع به تمام منابع موجود باشد, مخصوصاًدر مثل تهذیب و استبصار.
4 ـ موارد (تقدّم) و (یاٌتى) از خود کتاب استخراج نگشته است.
5 ـ مسائل کتاب, شماره گذارى نشده است.
6 ـ در ترتیب آدرس نوشتن براى ((شیخان), در قسمتهاى اول کتاب, شیخ طوسى قبل از شیخ مفید ثبت گشته است. براى نمونه موارد زیر را ملاحظه فرمایید:
193 شماره 2, 200 /5, 202/4, 203/3, 206/1, 208/4.
بخش سوم
بخش سوم, که قسمت اصلى نقد ما را تشکیل مى دهد, اشتباهات, اغلاط و کاستیهاى اصل تحقیق و تصحیح کتاب 1 اشتباهات, اغلاط و کاستیهاى اصل تحقیق و تصحیح کتاب است و ما آنها را در چند قسمت, خاطرنشان مى سازیم:
1 ـ احادیث استخراج نشده:
 
صفحه    سطر    حدیث
180
181
181
330
344
284
278
279
402
490
490
495    16
3
12
آخر
2
5
4
2
3
2
6
3    اذا بلغ …
اذا وجدت الماء…
مرسلة
حرمة المیّت
الماء من الماء
هذا وضوء…
توضاء مرّة…
عشرة حنیفیّة
اذا اصابهما…
حدیث على بن جعفر
حدیث نبوى
اضاعة المال
آدرس احادیث مزبور در مختلف چاپ فتر تبلیغات اسلامى, ذکر شده است.
2 ـ موارد (لم نعثر):
صفحه    شماره پاورقى    موارد (لم نعثر)    نشانى
345
272    5
4    فتواى شیخ
قول سلاّر    مبسوط1: 114
مراسم: 32
موارد (لم نعثر) در کتاب زیاد است و عمده اش مربوط به اقوال ابن عقیل, ابن جنید, على بن بابویه و احیاناً سیّد مرتضى مى باشد, ولى این گونه موارد را دست کم مى توان به معتبر مرحوم محقق ارجاع داد; چنانکه خود کتاب در برخى از موارد آن را مراعات کرده است.
به هر حال موارد مزبور کاملاً در مختلف چاپ دفتر تبلیغات ثبت شده است و کار دقیق و به جایى هم هست. زیرا کتابهاى فقهاى مزبور, در نزد محقق هم بوده است و رساله على بن بابویه در غالب موارد, مشابه فقه الرضا است و حداقل آدرس (فقه الرضا) به عنوان (انظر) ذکر مى شد.
3 ـ مواردى که شماره جلد کتاب ذکر نشده:
صفحه    شماره پانوشت    کتاب
187
214    5
6    سرائر
مبسوط
4 ـ اغلاط اعداد:
صفحه    صفحه غلط    صفحه صحیح
199 شماره 1 پانوشت
199 شماره 2 پانوشت
213 شماره 2 پانوشت
214 شماره 2 پانوشت
233 شماره 3 پانوشت
265 شماره3 پانوشت
322 شماره2 پانوشت    225
ج2
203
238
22
ص206 ـ 207
ح313     ص245
ج1
ص230
ص235
ص222
ص107 ـ 106
ح314
5 ـ اقوال استخراج نشده:
صفحه    سطر    اقوال
186
194
194
200
203
208
207
213
227
220
221
221
222
226
226
238
249
255
256
257
259
260
261
261
272
282
285
292
306
308
309
310
311
318
238
246
381
385
388
392
394
394
398
405
408
420
425
427
433
434
452
482
482
486
496    11
6
14
6
10
16
16
4
12
16
2
11
1
2
آخر
7 و 11
آخر
3
3
15 و 16
10
4
4
11
10
2
6
5
16
7
5
13
3
4
11
آخر
2
15
2 و 10
6
13
13
2
1
آخر
شماره 6 پاورقى
16
2
12
آخر
5 و 17
15
16
11
18    فتواى ابتاع شیخ
فتواى شیخ
(قیل)
قول شیخ
قول (سید)
قول اتباع شیخ
قول جماعة
فتواى (مانعون)
قول ابن غضائرى
قول بعض علمائنا
قول ابن ادریس
قول شیخ طوسى
قول (من شذّ)
قول (سیّد)
قول اهل لغت
قول شافعى
فتواى جمهور
فتواى اکثر علمائنا
قول مفسّرون (ناقص)
قول اکثر علمائنا و اتباع شیخ
قول اکثر علمائنا
اتّفاق اکثر…
فتواى اکثر علمائنا
قول جمهور
قول سلاّر
قول اتباع شیخ
فتواى اکثر علمائنا
کتب شیخ (ناقص)
قول بعض علمائنا
قول علامه فى اکثر…
کلام شیخ در مبسوط
قول شیخ
فتواى بعض…
فتواى بعض و 345 /11قول شیخ…
قول سیدمرتضى (از معتبر)
قول سیدمرتضى (از معتبر)
قول (ابى الصلاح) (کافى: 236)
قول اکثر…
قول اکثر
قول شافعى و ابوحنیفه
قول اکثر…
قول شیخ (جمل و عقود: 166)
قول (مزنى)
قول شیخ
قول اکثر
المقنعة: 59
باقى علمائنا
منع سیبویه
فهم شیخ
باقى علمائنا
اکثر علمائنا
اکثر علمائنا
قول راوندى
علمائنا
اکثر کُتبنا
تمام این اقوال در مختلف چاپ مرکز تحقیقات دفتر تبلیغات, استخراج گشته و دیگر نیازى به ذکر نشانى آنها در اینجا نیست.
6 ـ استخراجات غلط:
صفحه    شماره پانوشت    صفحه غلط    صفحه صحیح
184
186
202
214
215
237
260
267
274
276
278
279
190
291
294
296
301
310
177
312
315
323
324
325
331
336
363
436    4
4
3
6
7
5
7
4
6
12
3
3
10
6
1
5
2
1
س12
4
7
5
9
3
3
5
5
5    مقنعة: 64
مقنعة: ص65
تهذیب…
ص11از مبسوط
ص80 از سرائر
خلاف:مسئله 136
لاشیئ…
حدیث از خلاف
الکافى: 133
ناصریات
ناصریات(ناقص)
تهذیب1: 78/198
سرائر: 69 ـ 70
سرائر: 100
فقیه1: 36 ـ 37/74
تهذیب1: 55 ـ 56/163
حدیث عامى از (وسائل)
مبسوط1: 130
انّ الماء…از وسائل
الکافى: 133
سرائر: 530
ناصریات
(رسائل عشر) (حائریات)
استبصار1: 108
سرائر115 ـ 116
سرائر: 121
فقیه1: 50
نهایه:47    ص42
ص64
استبصار1: 37
ص12 از مبسوط
ص79 از سرائر
مسئله 137 و 135
الاّشیئ
از کتب اربعة
132
انتصار 16 ـ 17
انتصار: 17 (کامل)
1: 78/197
70 ـ 71
102
24/74
55/157
از فقیه و سنن بیهقى1: 80
ص68
از معتبر و عوالى اللئالى
ص129
125 (صریح)
معتبر: 48
سرائر (نقلا عنها) فى ج1, ص111
ص112
126
135
ص51
استبصار1: 167
7 ـ اغلاط چاپى:
در این قسمت, بیشتر اغلاط چاپى ذکر مى شود و برخى از آنها به خاطر عدم تصحیح کامل یا تقویم نصّ ناقص مى باشد:
صفحه    سطر    غلط    صحیح
176
176
177
177
179
181
182
183
188
188
194
195
194
199
201
206
207
214
223
243
246
249
249
251
252
255
262
272
272
284
290
293
295
297
299
304
305
308
313
318
323
323
325
326
327
355
358
360
361
332
332
334
362
364
369
373
376
381
401
401
406
423
423
429
431
432
452
454
456
465
473
475    5
6
3
11
5
11
4
13
13
17
2
آخر
8
2
آخر
10
8
5
3
6
7
7
آخر
10
14
2
18
3
10
9
17
10
5
آخر
15
11
14
2
11
14
5
7
2
آخر
8
7
3
7
5
9
10
7
3
12
14
13
5
4
6
آخر
15
1
2
14
9
18
2
18
9
8
14
9    موسى
العدرة
قضیه
واحتجّ
مفیدة
مسنده
امتخط
من الارض
یقع
یوجب
و ان کان
فلتنرح
دالّة
فیقطر
ابوجعفر(ع)
حاوز
فیقطر
العضفور
فسمى
بنجاسة
حالة
اناء أن
التجرّى
فاهمل
تحّله
منفرجاً کان
و خصوصاً
بلع
الموضع
مسیرة
بکفّه
فبتا
بکفّیه
حاجبه
توضئه
على وصوء
غربت
مترتّب
فلاعسل
یقتضى
لغیرها
فتشرکان
عن محمّد
تمِن
فیخمل
احکامة
لحیضة
حراره
مثله
یشترک
أولا
شاؤو
تحیضن
فط
التخصیص
لجواب
یتعفه
الغریّه
ذات المحرم
لاتقربنها
الرّسالة الغریّة
غبارة
مبیناً
عمار أو
جبینیه
کیف
أحدت
دمته
الحلاّل
الهرّ
یقف
مخالفة    موسى بنجعفر(ع)
العذرة
قضیّة
احتجّ
مقیّدة
مسندة
فامتخط
فى الأرض
تقع
توجب
و ان کانت
فلینزح
لأنّهما دالاّن
فتقطر
جعفر(ع)
جاوز
فتقطر
العصفور
قسمى
بنجاسته
حال
اناءان
التحرّى
و اهمل
تُحِله
منفرجا
خصوصا
بلغ
لموضع
میسرة
بکفّیه
قبّتا
بکفّه
حاجبیه
توضّؤه
على وضوء
عزبت
مرتّب
فلاغسل
فیقتضى
(لنفسه)
فتشترکان
محمّد
تُمنِ
فیحمل
احکامه
الحیضة
حرارة
بمثله
یشرکه
او لم یقم
شاؤوا
یتحیّضن
قطّ
التحیّض
الجواب
یتعقبه
العزیّة
ذاالمحرم
لاتقربها
… العزیّة
غباره
بیّنا
عمّاراً و هو
جبینه
کیفیّة
أحدث
ذمّته
الجلاّل
الهرّة
لم یقف
یخالفه
اغلاط و کاستیهاى تصحیح (مختلف) چاپ دفتر تبلیغات:
کاستیهاى استخراجات
1 ـ در ص21, رقم3 (پانوشت), قول ابن جنید از مهذب البارع ذکر شده که پس از مختلف تدوین گشته است و بهتر بو داز معتبر1: 45: نقل شود که قبل از مختلف نوشته شده است.
2 ـ در ص65, رقم5, بهتر بود قول سید از انتصار ذکر مى شد که صریحتر از رسائل الشریف المرتضى مى باشد.
3 ـ در ص107 رقم1, قول ابن ادریس, استخراج نشده است.
4 ـ در ص107,رقم2 قول سید در ناصریات, ص219 از جوامع الفقهیة, مسأله 24 است, ولى در کتاب به غایة المراد شهید ارجاع داده اند.
5 ـ در ص115, رقم4, نشانى تهذیب صحیح نیست, بلکه ارجاع صحیح این چنین است: ص81, ح211.
6 ـ در ص121, رقم1, مبسوط1: 21 صحیح و ص19 غلط است.
7 ـ در ص127, رقم1, براى (غیرها) نشانى نداده اند, با اینکه تذکره آن را دارد.
8 ـ در ص153, رقم4, مسأله خلاف: 452 مى باشد و نه 479.
9 ـ در ص163, رقم3, نشانى تهذیب 118 و 310 صحیح است.
10 ـ در ص198, رقم1, ارجاع به مبسوط1: 42 بر (یوم او یومین) دلالت ندارد.
صفحه    سطر    غلط    صحیح
15
19
29
50
63
261
232    7
10
2
13
15
10
3    فکان
فیقطو
تنزف
کتابه
اثتنین
فاولاها
ففریضته    کان
فتقطر
ینزف
کتابى
ثنتین
فاوّلها
ففریضتهنّ
اغلاط چاپى:
اغلاط در این دو قسمت فوق, کاملاً استقصا نگشته و از باب نمونه بود.
جمع بندى
از باب نمونه از هر دو تصحیح مختلف, اغلاطى و
کاستیهاى ذکر شد و اکنون باید به جمع بندى و نتیجه گیرى پرداخت.
الف ـ تنظیم:
تنظیم و ویراستارى و پاراگراف بندى مختلف چاپ دفتر انتشارات اسلامى, اغلاط و یا کاستیهاى زیادى دارد که چند نمونه آن ذکر شد. بنابراین اگر دو چاپ را صفحه به صفحه مقایسه کنیم, خواهیم دیــد که در تنظیــم, ویرایش, تقطیع و پاراگراف بندى و جدا سازى عنــاوین, چاپ دفتر تبلیغات اشکــال چشمگیرى ندارد.
ب ـ تتبع:
با اینکه هر دو کتاب, اقوال استخراج نشده, و یا غلط داشتند, ولى با مقایسه معلوم مى شود که تتبع در مختلف چاپ دفتر انتشارات اسلامى به مراتب ناقص تر است و در این بخش, نیازى به توضیح بیشتر نیست.
ج ـ تصحیح:
هر دو کتاب از نظر اغلاط چاپى و اعداد, اشتباهاتى داشتند, ولى باز با مقایسه(موارد نمونه از هر دو ذکر گشت), روشن مى گردد که تصحیح چاپ دفتر انتشارات اسلامى بسیار پر غلط تر است. در پایان, دقت بیشتر و تحقیق کاملتر را براى هر دو مورد مرکز تحقیقى از خداوند متعال خواستارم.